شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

فصل سوم : شاكله

اراده حكيمانه اشاره كرديم كه در شكل‏گيرى شخصيت جوان، نقش اول را خود، ايفامى‏كند. در شكل‏دهى و بروز آن، حرف اول و آخر را شناخت، اراده وخواست‏خود او است كه مى‏زند. پرواضح است اين به معناى ناديده گرفتن‏عوامل ديگر در شكل‏گيرى شخصيت انسانى نيست. عوامل و زمينه‏هاى‏بسيارى وجود دارد كه بايد مورد توجه قرار گيرد. افراد و بخشهاى‏گوناگونى مى‏باشند كه سهمى از اين مسؤوليت را بر دوش دارند اما اينهاهمه مشروط به خواست و اراده جوان است، و اراده او نيز بر اساس‏شناخت و نوع دريافتها و آگاهيهايى است كه به دست مى‏آورد. شناخت‏ارزشها و گزينش ملاكهاى ارزش‏دهى، و به عبارت ديگر، ديدگاهى كه اونسبت‏به «خود»، «جهان‏» و «زندگى‏» پيدا مى‏كند و باورهايى كه در خودجاى مى‏دهد، زمينه تصميمات و حركات ارادى او را فراهم مى‏نمايد. نقطه‏عطف در بررسى و ارزيابى عوامل تكوين ساختار شخصيت و ارزش‏وجودى هر انسان را بايد در همين مرحله دانست. پندارها و باورهاى‏انسانى زمينه‏ساز عزم و اراده او است. «انگيزه‏» كه اصل و جهت رفتارهاى‏آدمى را تحقق مى‏بخشد ريشه در باورهايى دارد كه به آن دست‏يافته است.رفتار آدمى حاكى از نوع شخصيت او است; چنان كه شكل‏دهنده شخصيت‏او نيز مى‏باشد.رفتاروعملكرد و آنچه كه از وجود انسان به عنوان «فعل‏ارادى‏» وى سرمى‏زند ريشه در نيت و عزم، انگيزه و اراده او دارد، و اينهاهمه، جايگاهشان قلب و جان آدمى است كه در بخشى ديگر از آن نيز سخن‏خواهيم گفت.

در شكل‏گيرى شخصيت انسان، و در بحث ما، شخصيت جوان، به‏عوامل بسيارى بستگى دارد كه برخى از آنها چون عامل وراثت‏يا محيط،در نگاه نخست از عهده و گزينش خود او بيرون است اما شناخت و اراده وانگيزه او است كه نقش اصلى را ايفا مى‏كند و مسؤوليت‏پذيرى و مسؤول‏بودن او، درست از همين نقطه است. چون مى‏تواند تصميم بگيرد و چون‏مى‏تواند ميان «اين‏» و «آن‏» يكى را گزينش كند، مسؤوليت مى‏پذيرد و بايدپاسخگو باشد.

قرآن كريم از برخى چنين ياد مى‏كند:

«وقتى رفتار زشتى را انجام مى‏دهند مى‏گويند اين سنت‏پدران ما بوده است و ما آنها را بدين روش يافته‏ايم‏وخداوند به ما چنين دستورى داده است. به آنان بگوخداوند هيچ گاه دستوربه عمل ناپسند نمى‏دهد.»(١)

اگر پذيرفتيم كه انسان قدرت گزينش دارد، او است كه تصميم مى‏گيرد واو است كه براساس اراده‏اش و به دنبال انگيزه‏هايش «عمل‏» مى‏كند، ديگرسلب مسؤوليت، امرى منطقى نخواهد بود. همواره بين رفتار آدمى وانگيزه‏ها و اوصاف و ويژگيهاى نفسانى او رابطه تاثيرگذارى متقابل‏وجود دارد.

شاكله!

قرآن كريم در بيان يك اصل كلى، تعبير «شاكله‏» را به كار برده است.اين اصل كلى با خطاب به پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم اين گونه بيان مى‏شود:

«قل كل يعمل على شاكلته ‏»;(٢)

«بگو كه هر كسى بر اساس شاكله خويش عمل مى‏كند.».

مى‏بينيد كه اين امر به عنوان يك قاعده كلى و اساسى بيان شده است. هرانسانى رفتار و عمل او برخاسته از «شاكله‏» او است. بين اعمال فرد و«شاكله‏» او همواره تناسب و رابطه برقرار است. كردار و شخصيت رفتارى‏هر انسانى ريشه در «شاكله‏» او دارد و تفسير و تحليل عملكرد هر شخص رابايد در «شاكله‏» او جستجو نمود. اين كلمه با كلمات «شكل، تشكيل وتشكل‏» هم خانواده و از يك ريشه است. گفته‏اند «شكل‏» در اصل به معنى‏بستن چهارپايان به كار مى‏رود. برخى نيز «شاكله‏» را از شكل به معنى‏هيات و قيافه شمرده‏اند. به معنى مثل و مانند نيز گفته‏اند. به هر صورت‏«شاكله‏» يا به معناى سجيه و صفت اخلاقى و تربيتى و باورهاى آدمى است‏كه با معناى نخست تناسب دارد چرا كه سجايا و اوصاف اخلاقى تربيتى وباورهاى موجود، انسان را مقيد مى‏سازد كه به تناسب آنها حركت كند; و يابه معناى «راه و مذهب‏» است; با اين تناسب كه وقتى انسان در مسيرى‏عبور مى‏كند گويا آن را در پيش گرفته و خود را بدان مقيد ساخته است وكسى كه مذهب و روشى را انتخاب كرده گويا به آن ملتزم شده و از آن‏تخلف نمى‏كند.

به هرحال، اصل مذكور، عمل انسانى را مبتنى بر «شاكله‏» او مى‏داند;يعنى بين آن دو، تناسب و هماهنگى مى‏بيند. مى‏توان «شاكله‏» را در مقايسه‏با عمل، همانند «جان و روح‏» دانست كه در بدن سرايت دارد و به تعبيردقيق تر، بر بدن اشراف دارد و اين بدن است كه با اعضاء و اعمالش، شكل وساختار روحى فرد را به نمايش مى‏گذارد. هم دانش روز پذيرفته است وهم تجربه نشان مى‏دهد كه ميان اوصاف و حالات نفسانى و بين رفتار آدمى‏رابطه‏اى ويژه برقرار است. به عنوان مثال، هيچ‏گاه رفتار و برخورد يك‏انسان شجاع و يك انسان ترسو در مواجهه با يك صحنه ترسناك، يكسان‏نيست. چنان كه بين صفات نفسانى و بين نوع ساختار وجودى انسان نيزرابطه خاصى وجود دارد. برخى طبيعتى زودرنج دارند، برخى به سرعت‏خشمگين مى‏شوند، عده‏اى حس انتقامجويى در آنان قوى است، برخى‏علاقه ويژه‏اى به خوردن و ديگر خواستهاى غريزى دارند ولى بعضى درنقطه مقابل اينهايند. البته اينها هيچ يك به معنى سلب اراده از شخص‏نيست; فقط بيان كننده زمينه‏هاى گوناگونى است كه در افراد وجود داردولى اختيار و قدرت انتخاب را در افراد ناديده نمى‏گيرد. قرآن عزيز، با مثال‏زمين و سرزمين پاك كه گياه در آن مى‏رويد، و زمين شوره‏زار و نامطلوبى‏كه حاصلى در بر ندارد، به گونه‏اى ديگر نيز به اين واقعيت مى‏پردازد.(٣)

اين نوع رابطه، واقعيتى است كه ميان ذات انسانى و ملكات اخلاقى وتربيتى و رفتار او وجود دارد. البته اين تناسب و رابطه را بايد از نوع رابطه‏داخلى و درونى دانست چرا كه نوعى ديگر از بستگى و ارتباط ميان رفتار واوصاف و بين اوضاع و احوال و عوامل خارجى وجود دارد كه به آداب وسنن و رسوم و عادات اجتماعى برمى‏گردد. اينها نيز انسان را به مسيرى‏موافق و مناسب خويش مى‏كشانند و او را از رفتارى در جهت‏خلاف آنهاباز مى‏دارند. پس مى‏توان رفتار و شخصيت فرد را نه تابعى از اوضاع وشرايط اجتماعى، بلكه متاثر و هماهنگ با آن دانست.

نتيجه اينكه، در يك برداشت و به بيانى آسان مى‏توان گفت «شاكله‏»انسانى، شكل و محتواى عمل او را ترسيم مى‏كند و در واقع شكل‏دهنده به‏حركت و رفتار او است. به بيانى ديگر، «شاكله‏» را بايد عبارت از همان‏مجموعه عوامل و اجزائى دانست كه شخصيت انسانى او را تشكيل مى‏دهد.نتيجه مى‏گيريم كه هرانسانى بر اساس نوع شخصيتى كه دارد عمل مى‏كند واز آنجا كه همواره بين عمل انسان و شكل‏گيرى شخصيت و شاكله اوتاثيرگذارى متقابل وجود دارد پس نوع شخصيتى كه دارد هرچند ترسيم‏گررفتار و اعمال او است ولى همين رفتار و عملكرد در تثبيت و استقرار وثبات آن شخصيت نقش مستقيم دارد. اين تاثيرگذارى گاه تا جايى پيش‏مى‏رود كه موجب رسوخ كامل اوصاف خوب يا بد نفسانى در جان آدمى‏مى‏شود تا جايى كه جدايى از آن دشوار مى‏نمايد و يا غيرممكن. برخى‏آيات و رهنمودهاى دينى كه سخن از بسته بودن قلب و چشم و گوش جمعى‏گمراه به ميان آورده است و آنان را قابل هدايت نمى‏داند اشاره به همين‏واقعيت است. اينها كسانى‏اند كه شخصيت و شاكله‏اشان چنان در مسير كفرو تربيت غيرانسانى و گمراهى ثبات يافته است كه «انذار» پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نيز به‏حالشان سودى نمى‏بخشد.(٤)

اگر رفتار و اعمال انسان همواره برخاسته از نوع شخصيت و شاكله وسجاياى تربيتى و باورهاى درونى او است پس نشان دهنده نوع شخصيت اونيز مى‏باشد. فردى كه گرفتار تكبر و خودبينى است نشانه‏ها و آثار اين،بخش از «شاكله‏» او را مى‏توان در كلام و سكوت و قيام و قعود و حركت وسكون او شاهد بود. پس رفتار آدمى را بايد نماينده شخصيت درونى اودانست. شخصيت اجتماعى انسانى تنها نمودى از شاكله و شخصيت درونى‏او است.

نقطه عطف در تكوين شاكله

مهمترين مرحله شكل‏گيرى شخصيت و شاكله آدمى را بايد در مرحله‏گزينش و پذيرش باورهاى درونى و اعتقادى برشمرد. باورهايى كه با جان‏او گره مى‏خورند و نوع بينش و ديدگاه او را نسبت‏به انسان و جهان مشخص‏مى‏سازند. سنگ زيربناى شخصيت را در همين‏جا بايد جويا شد. اگر گام‏اول در مسلمانى، اقرار به توحيد و شهادت به رسالت است از همين روى‏است. باورهاى درونى، همواره جان آدمى را به واقعيتهاى مورد نظر پيوندو گره مى‏زند. به همين جهت است كه از آن به عنوان عقيده و اعتقاد نام برده‏مى‏شود و مى‏دانيد كه «عقد» در اصل به معنى گره و پيوند مى‏باشد. «شاكله‏»را نيز از ريشه‏اى نزديك به همين معنا معرفى كرديم. پس باورها واعتقادات انسان، نوعى بستگى و پايبندى و پيوند او را معين مى‏كند.انسان و در نتيجه اعمال او همواره بسته و در پيوند با باورها و شاكله‏هاى‏او است.

اشاره كرديم كه انسان با اين وجود، قدرت انتخاب دارد. هرچند«شاكله‏» و باورها و نوع تربيت و فرهنگ حاكم و شرايط محيط، همه وهمه زمينه‏هايى براى تاثيرگذارى براعمال و رفتار اويند ولى همواره اين اواست كه اراده مى‏كند و از زمينه‏هاى داخلى يا بيرونى به نفع دستيابى به‏خواست‏خويش سود مى‏برد تا جايى كه برخى مواقع، جدا شدن از آن براى‏او غير ممكن است لكن او آزاد بوده است كه خود را به اين مرحله از رسوخ‏و نفوذ اين باور يا صفت‏برساند. پس او «همان‏» است كه در عمل «نشان‏»مى‏دهد. مى‏بينيد كه اراده و قدرت انتخاب و اختيار او است كه همواره‏حرف آخر را مى‏زند. شكل گرفتن و ثبات يافتن «شاكله‏» او بسته به اراده ونوع همت او است. نتيجه اينكه تكوين شخصيت او بستگى تام به اراده وخواست او دارد.

اين اراده و اين خواست در سنين جوانى كه زمينه شكل‏گيرى «شاكله‏»آدمى و «شخصيت‏» او بسى هموار است و همانند اسبى راهوار سرپيچى‏كمترى دارد اهميت‏بسزايى خواهد يافت. استفاده از اين فرصت،مسؤوليت مهمى است كه مستقيما بر دوش جوان نهاده شده است. قوت‏اراده و عزم جزم، ابزارى بس لازم در استفاده صحيح از اين اوقات در جهت‏شكل‏گيرى سالم شخصيت جوان است، چنان كه آگاهى و معرفت نسبت‏به‏همه عواملى كه در نوع شخصيت آدمى تاثير دارد راه را براى تصميم و اراده‏صحيح هموار مى‏سازد و در تصميم‏گيريها او را از افراط و تفريط بازمى‏دارد; چنانكه علىعليه‌السلام :

لا يرى الجاهل الا مفرطا او مفرطا;(٥)

«جاهل را وقتى مى‏نگرى يا افراط مى‏كند و يا تفريط.».

اراده و تصميم آنگاه كه بر آگاهى و شناخت و اطلاعات لازم تكيه‏نداشته باشد يا دچار تندروى مى‏شود و يا در خمودى و كوتاهى پرسه‏مى‏زند. اين است كه جوان در شكل‏دهى به شخصيت‏خويش همواره‏نيازمند اراده است اما اراده‏اى حكيمانه و از سر انديشه و آگاهى. بايد قوت‏و نيروى جسمى و سلامت تن و توانستن را نيز در اراده و نيتهاى استوار و پربنيان جويا شد. به اين روايت‏بس زيبا و پرمغز از حضرت امام صادقعليه‌السلام توجه كنيد:

ما ضعف بدن عما قويت عليه النية;(٦)

«هيچ تنى، نسبت‏به آنچه كه نيتى استوار و اراده‏اى قوى‏براى آن وجود داشته باشد دچار ضعف و ناتوانى نمى‏شود.».

مى‏بينيم كه پيام و جانمايه اين حديث‏شريف، اين سخن مشهور است‏كه «خواستن توانستن است‏» پس «توانستن در خواستن است‏»! اگر بخواهى‏مى‏توانى. پس بخواه تا بتوانى.

پي نوشت ها :

١) و اذا فعلوا فاحشة قالوا وجدنا عليها آباءنا و الله امرنا بها قل ان الله لا يامر بالفحشاء اتقولون على الله ما لا تعلمون; «سوره اعراف، آيه ٢٨».

٢) سوره اسراء، آيه ٨٤.

٣) والبلد الطيب يخرج نباته‏باذن ربه والذى خبث لا يخرج الا نكدا كذلك نصرف الآيات‏لقوم يشكرون; «سوره اعراف، آيه ٥٨».

٤) از جمله: ان الذين كفروا سواء عليهم ا انذرتهم ام لم تنذرهم لا يؤمنون. ختم الله على قلوبهم‏و على سمعهم و على ابصارهم غشاوة و لهم عذاب عظيم، «سوره بقره، آيه ٦ و ٧».

٥) بحارالانوار، ج‏٧١، ص‏٢١٧.

٦) همان، ج‏٧٠، ص‏٢٠٥.

فصل چهارم : توان

افعال و حركات آدمى نشان‏دهنده توان بدنى و قوت روحى او است;چرا كه برخاسته از آن است. بسيارى خواسته‏ها و آرزوهاى آدمى جامه‏عمل نمى‏پوشد چراكه «توان‏» و امكان تحقق آن را ندارد. برخى مطالعه‏يك كتاب معمولى را نيز نمى‏توانند به پايان ببرند و برخى چنان منشاحركت و تحول مى‏گردند كه كتابهاى بسيارى درباره آنان نوشته مى‏شود.برخى، از مديريت زندگى شخصى خويش عاجزند و پاره‏اى انسانها از اداره‏كره خاكى نيز برترند. عده‏اى، از راه رفتن روى زمين صاف نيز درمانده‏اند وبرخى روى طناب به حركات نمايشى مى‏پردازند. بارها ديده‏ايم كه برخى‏قادر به تلفظ صحيح كلمات نيز نيستند و مثلا برف را «بفر» مى‏گويند! و ازجانب ديگر حداقل شنيده‏ايم و يا خوانده‏ايم كه انسانهايى تنها با اشاره واراده خويش جامدى را به سخن مى‏آورند، رفته‏اى را احضار مى‏كنند،گمشده‏اى را نشان مى‏دهند، چشمه‏اى را جارى مى‏سازند، بيمارى رامعالجه مى‏كنند و يا حتى جان را از تن خويش رها مى‏سازند! اينها واقعياتى‏است كه حداقل بخشى از آن ملموس زندگى و يا باورهاى درونى ماست. آياتا كنون پرسيده‏ايم «توان‏» و قوت در چيست؟ چرا برخى مى‏توانند و برخى‏نمى‏توانند؟ و دقيق تر اينكه، چرا برخى «توان‏» دارند و برخى ندارند؟ دراينكه قوت بدنى و توان جسمانى برخى را قادر به انجام و بعضى را ناكام‏مى‏كند شكى نيست اما بسيارى حتى در شرايط مساوى و يا برتر نيز ناكام‏مى‏مانند. در اينكه علم و اطلاعات، منشا قدرت و توان است ترديدى‏نيست اما بسيارند افرادى كه در شرايط مساوى يا بالاتر نيز، آگاهي هايشان‏سودى به حال آنان ندارد.

انگيزه بحث

جوان در شكل‏دهى و تكوين شخصيت‏خويش نيازمند «توان‏» و قوت‏است. او مى‏خواهد بداند كه منشا توانايى او چيست؟ بكارگيرى عواملى كه‏به شخصيت او شكل مى‏دهد و رفع موانع موجود و آمادگى براى دفع موانع‏احتمالى، محتاج توانايى لازم است. اين توانايى را در كجا بايد جست؟پرواضح است كه «توان‏» تن و قوت بدن به تنهايى نمى‏تواند ابزارى براى‏بكارگيرى اين عوامل و كنار زدن موانع باشد. خود «توان‏» بدنى نيز گاه براى‏او آرزويى است كه انتظار تحقق آن را مى‏كشد و راهى بدان مى‏جويد! واصلا چه بسيار كه همين توانايى بدنى نيز مانعى براى دستيابى به آن نوع ازشخصيت انسانى كه به صورت منطقى در انديشه و باور خود براى خويش‏پسنديده است مى‏گردد. مى‏بينيد كه هنوز اين سؤال بى‏جواب مانده است كه‏منشا توانايى چيست؟

بازگشت‏به يك اصل

سخن ارزشمندى را كه بدان اشاره كرديم يك اصل جامع و ثابتى است‏كه پيشتر تنها به ذكر آن بسنده كرديم. اين اصل كلى، سخنى از حضرت‏امام صادقعليه‌السلام است كه شواهد متعددى در ديگر رهنمودهاى دينى براى‏آن وجود دارد.اصل مذكور را آن حضرتعليه‌السلام اين گونه بيان مى‏فرمايد :

ما ضعف بدن عما قويت عليه النية;(١)

ترجمه اين سخن مى‏تواند چنين باشد :

«هيچ تنى، نسبت‏به آنچه كه نيتى استوار و اراده‏اى قوى‏براى آن وجود داشته باشد دچار ضعف و ناتوانى نمى‏شود.».

مى‏بينيد كه ضعف و قوت بدن براساس اصل مذكور، تنها تابعى از نيت وخواست انسان است. بدن براى روح و جوانب و مظاهر گوناگون آن ابزارى‏بيش نيست. ابزارى كه قوت و ضعف آن نيز در گرو خود روح و جان آدمى‏است. نه اين است كه روح آدمى اسير تن خاكى باشد و در زندان آن به سربرد بلكه اين بدن و حيات مادى آن است كه در سلطه روح است و همانندابزارى بى‏اراده در دست روح و به اشراف مستقيم او در حركت است. درواقع، مرگ نيز چيزى جز اين نيست كه روح آدمى بدن و حيات مادى آن رارها مى‏كند; درست همانند استادى ماهر كه ابزار را به كنارى مى‏نهد. اراده،علم، ادراك، عزم، نيت، اختيار، انديشه، كمال‏جويى و هرآنچه از اين مقوله‏است همه، مظاهر نفس و روح آدمى است. همان چيزى كه پيشتر از آن به‏عنوان «خود» يا «من‏» ياد كرديم. اين حقيقتى بس شگرف و ارزشمند درباورهاى دينى و نقطه عطفى در معارف اسلامى، انسانى ما مى‏باشد.

هرچند روح كه حقيقتى مجرد است‏بدن مادى را به خدمت‏خويش‏مى‏گيرد اما برخى ارواح چنان توان و وسعت مى‏گيرند كه بدون بكارگيرى‏اعضاء و جوارح و بدون محدوديتها و قيود و شرايطى كه ابزار مادى تن‏دربر دارد به خواست‏خويش دست مى‏يابند.

اگر پذيرفتيم كه بدن همانند ابزارى تسليم و در اختيار «روان‏» آدمى‏است پس قوت و توان واقعى آن را بايد در توانمندى «روان‏» او جست. اگرباور و عزم و سپس نيت، «توان‏» گيرد بدن هيچ گاه احساس ضعف نخواهد كرد.

عمده، توانمندى نيت و باور درونى است كه ضعف و قوت بدن و حيات‏مادى آن نيز تابع آن است. بر هر چيزى كه نيت و خواست آدمى قوت گيردبدن نسبت‏به آن دچار سستى نخواهد شد. به همان ميزان كه روح آدمى ازخود اراده‏اى استوار و قوى نشان دهد، قواى بدنى نيز «توان‏» خواهند يافت.قوت اراده و توان روحى انسان ريشه در يقين و باور او دارد. اينكه در برخى‏دستورات دينى مى‏خوانيم كه «با يقين باش قوى خواهى بود»(٢) اشاره به‏همين حقيقت است. هر چقدر باورهاى انسان قوى‏تر باشد توانمندى‏روحى او نيز در همان مسير بيشتر و استوارتر خواهد بود. لذااميرالمؤمنينعليه‌السلام در همان نامه‏اى كه به فرزند عزيزش، امام حسن مجتبىعليه‌السلام مى‏نويسد در بيان سفارشات و دستورالعملهايى كه براى او صادر مى‏كنداضافه مى‏كند كه «قلبت را با اندرز زنده كن و با زهدورزى بميران و آن را بايقين، تقويت نما.»(٣) و در گذشته گفتيم كه كلماتى چون، روح، دل، قلب،عقل، نفس، همه حاكى از يك حقيقت مجردند كه از آن با عنوان «خود» يا«من‏» ياد مى‏كنيم و پرواضح است كه باورهاى انسانى ريشه در شناخت ومعرفت او دارد. هر چقدر معرفت انسانى نسبت‏به حقايق جهانى بيشترباشد باور و در نتيجه اراده و نيت او استوارتر خواهد بود. شناخت جهان‏«نفس‏» آدمى جايگاهى بس بلند دارد و چنان كه پيشتر تاكيد شد «معرفت‏نفس‏» معرفت پروردگار را در پى دارد.

شناخت نفس و دستيابى به باورهاى درونى نسبت‏به حقيقت جهان‏نفس و جهان خارج از آن، از راه رياضت و مراقبت و اشراف بر نفس‏حيوانى و فاصله گرفتن از جاذبه‏ها و كششهايى كه آدمى را از «حقيقت‏»هستى جل و علا باز مى‏دارد، به دنبال خود افقهاى بسيار والا و ارزشمندى‏را براى انسان پديد مى‏آورد و درهاى توانمندى فراوانى را به روى اومى‏گشايد. «نفس‏» او ظرفيت پذيرش معارف و قوايى مى‏گردد كه ديگران ازآن بى‏بهره و عاجزند. چشمه‏هاى نور و آگاهى از مبدا هستى جل و علا دردل او كه همان جان او است‏سرازير مى‏شود(٤) آن وقت‏سخن گفتن مشتى‏سنگريزه در كف او امرى عادى خواهد بود. چنان كه شير درنده‏اى كه تالحظه‏اى پيش نقشى بر پرده بود به راحتى يك اشاره و يا يك نگاه، حركت‏خواهد نمود.

همت عالى و اراده استوار گوهرى بس گرانبهاست كه آن را بايد درفضاى معرفت و يقين جويا شد چنان كه فرمود :

«عزم و اراده، به اندازه بينش است.»(٥)

و آن بينش و معرفتى بسيار ارزشمند و توان‏آفرين است كه برخاسته ازرهايى جان از قيد تن باشد. پرواضح است انسانى كه در بندگى تن گرفتارآمده نمى‏تواند از توانمندى روان خويش بهره جويد. ريشه شجاعت و توان‏و همت والا و اراده استوار و ثبات قدم و فايق آمدن بر خواسته‏ها را بايد درجاى ديگر سيراب كرد. گلچينى از ابيات ملاى رومى در مثنوى در وصف‏مبارزه حمزه سيدالشهداعليه‌السلام در ميدان جنگ، گوياى بخشى از اين حقيقت‏است; كه بازگو مى‏كنيم :

جناب حمزهعليه‌السلام در جواب مى‏گويد :

مى‏بينيد كه حمزهعليه‌السلام منشا توانمندى و بى‏باكى خويش را نه در قوت بازوو ستبرى تن، بلكه در «يقين‏» و معرفت درونى خويش معرفى مى‏كند و ازهمين جاست كه لشكرگاه پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را نه با چشم سر، كه با چشمى ديگر، پراز سپاه مى‏بيند كه خيمه‏ها برپا كرده‏اند. او سپاس خويش به خاطر اينهمه‏توانمندى را به پيشگاه كسى تقديم مى‏كند كه او را از خواب بيدار كرده‏است. روشن است انسان خفته توان حركت، غلبه‏برمشكلات‏ودستيابى‏به‏آرمانها را ندارد. جان خفته نيز چنين است.

اگر قلب آدمى به «يقين‏» دست‏يابد و حقيقتى در باور جانش جاى‏گيرد، چنان ثباتى به خود مى‏گيرد كه استوارى آن از كوه نيز بيشتر خواهدبود. اين واقعيت را در اين رهنمود دينى چنين مى‏خوانيم :

«كندن كوهها آسانتر است از كندن قلبى از موضع وجايگاهش‏».(١٢)

كوه هر چند بزرگ و هرچه سخت‏باشد ولى به هرحال از عالم ماده‏است و برخى ابزار مادى در آن كارگر مى‏افتد; اما دل و قلب و نفس انسان وهرآنچه بدان پيوند مى‏خورد و با آن متحد مى‏گردد از عالم ماده نيست وابزار مادى با آن سنخيتى ندارد تا در آن تاثير گذارد. با آنچه گذشت‏مى‏توانيم به اجمال به تحليل و ارزيابى سست عنصرى، ضعف اراده، بريدن،ياس، سرخوردگى و دون همتى برخى بپردازيم.

فرا راه

دوران جوانى از يك سو بخاطر موقعيت ويژه‏اى كه از نظر آمادگى‏براى پذيرش حقايق هستى و دريافت معارف الهى و باز شدن در دل به روى‏چشمه‏هاى آگاهى و قله‏هاى توانمندى، در اختيار مى‏گذارد و از جانب‏ديگر به همين ميزان، زمينه اسارت جان در چنگال تن و سفت‏شدن‏رشته‏هاى اين اسارت را فراهم مى‏كند بايد به ديده اهميت نگريسته شود.توان واقعى را بايد در دريافت‏حقايق هستى و «يقين‏» به حق‏تعالى جوياشد. قوت تن را نيز در توانمندى روح جست.

هرچند دستيابى به مرحله يقين بسى دشوار است تا جايى كه در سخنان‏امامان ماعليهم‌السلام بارها تصريح شده است كه در ميان مردم چيزى‏كمتر از يقين توزيع نشده است(١٣) اما برخوردارى از مرحله‏اى از آن نيزنتيجه‏اى متناسب با آن به دنبال خواهد داشت. جالب است‏بدانيد روزى‏حواريون و اصحاب حضرت عيسىعليه‌السلام آن حضرت را در ميان خويش‏نديدند. براى جستجوى او بيرون رفتند; ديدند روى آب راه مى‏رود. يكى ازآنان گفت : اى پيامبر خدا! آيا ما نيز به طرف تو پا بگذاريم؟ فرمود : آرى. آن‏شخص يك پاى خويش را بر آب گذاشت و رفت پاى ديگر را بگذارد كه درآب فرو رفت. عيسىعليه‌السلام فرمود :

دستت را بده اى «كوتاه ايمان‏»! اگر انسان به اندازه دانه ياذره‏اى يقين داشت، مى‏توانست روى آب راه برود(١٤)

طبق يك گزارش، همين موضوع، پيش پيامبر اكرم( صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) مطرح شد.فرمود :

اگر يقين عيسى بيش از اين بود در هوا حركت مى‏كرد(١٥)

انسان بسيارى از امور را مى‏شنود، آن را مى‏پذيرد و به آن ايمان‏مى‏آورد; به عنوان مثال همين جريان حركت روى آب توسط حضرت‏عيسى( عليه‌السلام ); اما باور و «يقين‏» مرتبه‏اى بالاتر از اين است. اگر شما خورشيد ياماه را با چشم خود ببينيد ديگر نه اين است كه شنيده‏ايد و به آن ايمان‏مى‏آوريد بلكه اين حقيقت در باور شما جاى مى‏گيرد. ديگر، چيزى به‏عنوان علامت و نشانه وجود خورشيد و ماه براى شما وجود نخواهدداشت. گويا كه خورشيد يا ماه در شما حضور يافته است و از اين لحظه به‏بعد آنها نشان از واقعيات ديگر مى‏دهند و نه اينكه چيزى نشان از هستى و وجود آنها بدهد. معرفت‏شهودى نفس نسبت‏ به حقايق هستى به گونه‏اى‏كه گويا همه هستى در او حضور يافته است را مى‏توان «يقين‏» ناميد. تلاش‏عملى براى دستيابى به هر مرحله‏اى از باور و كنترل غرائز و اشراف به‏خواستهاى نفس و محدود ساختن آن در چارچوب ارزشها و ضوابط دينى‏به همان ميزان روشنايى جان، توانمندى روح، استوارى اراده، بلندى همت،زوال ترديد و تحير و ايمان به غلبه بر موانع را در پى خواهد داشت. حسن‏ختام اين بخش از بحث، فرازى كوتاه ولى راه گشاست. اين قطعه عبارت ازپرسش و پاسخى است كه ميان پدرى بس بزرگ و فرزندانى بس عزيز رد وبدل شد.

زمانى، اميرالمؤمنينعليه‌السلام از دو فرزندش، حسن و حسين‏عليه‌السلام پرسيد : تفاوت ميان ايمان و يقين چيست؟

هر دو به احترام يكديگر ساكت ماندند و هيچ يك اقدام به پاسخ ننمود.لذا حضرتعليه‌السلام خطاب به فرزندش حسنعليه‌السلام فرمود : اى ابا محمد! پاسخ بده.گفت : ميان آن دو يك وجب تفاوت است.

حضرتعليه‌السلام فرمود : چگونه چنين است؟ گفت : زيرا ايمان عبارت ازچيزى است كه با گوشهايمان مى‏شنويم و با قلبهايمان مى‏پذيريم، و يقين‏چيزى است كه با چشمانمان مى‏بينيم و با آن برآنچه از ما پنهان است‏استدلال مى‏كنيم(١٦)

پي نوشت ها :

١) بحارالانوار، ج‏٧٠، ص‏٢٠٥.

٢) اميرالمؤمنين(ع)، غررالحكم.

٣) احى قلبك بالموعظة و امته بالزهادة و قوه باليقين; نهج‏البلاغه، نامه ٣١، ص‏٣٩٢.

٤) ليس العلم بالتعلم، انما هو نور يقع فى قلب من يريد الله تبارك و تعالى ان يهديه; علم به‏آموزش نيست; علم نورى است كه در قلب هر كسى كه خداوند تبارك و تعالى بخواهد او راهدايت كند واقع مى‏شود. بحارالانوار، ج‏١، ص‏٢٢٥.

٥) اميرالمؤمنين(ع)، غررالحكم.

٦) اشاره به آيه ١٩٥، سوره بقره با اين مضمون كه با دست‏خودتان، به مهلكه نيفكنيد.

٧) ستبر و فربه.

٨) به معنى بى‏باكى و عدم نگرانى.

٩) رديف، سرى.

١٠) حوادث و پيش‏آمدها.

١١) مثنوى معنوى، چاپ اميركبير، ص‏٥٥٢.

١٢) حضرت صادق(ع)، تحف‏العقول.

١٣) از جمله : كافى، ج‏٢، ص‏٥١ و ٥٢.

١٤) الدرالمنثور، ج‏٢، ص‏٢٧.

١٥) بحارالانوار، ج‏٧٠، ص‏١٧٩ و نيز نك : كنزالعمال، خبر ٧٣٤٢ و ٧٣٤٣.

١٦) بحارالانوار، ج‏٧٠، ص‏١٨٢.

فصل پنجم : ناهنجاريهاى بازدارنده

در شكل‏گيرى صحيح شخصيت جوان از برخى موانع و ناهنجاريها بايدنام برد كه به راحتى مى‏توانند نقش منفى خويش را ايفا كنند. چنان كه‏برخى از همين عوامل مانعى عمده در جهت روان‏شناختى صحيح و منطبق‏ با واقع او نيز مى‏باشند. در رهنمودهاى دينى به وضوح و با تاكيدى ويژه، ازناهنجاريهاى مورد بحث، ياد شده است. آرمانهاى شخصيتى و ره يافتهايى‏كه در دستيابى به ارزشها و آرمانهاى اسلامى - انسانى راه مى‏نمايد، همواره‏دستخوش اين عوامل بازدارنده است. عواملى كه پيروزى، دستيابى،موفقيت و «ظفر» را دشوار، ناتمام يا ناممكن مى‏سازد.

«ظفر» واژه‏اى است كه در همين زمينه بارها در رهنمودهاى دينى به‏كار رفته و زمينه‏ها و موانع آن گوش زد شده است. ناهنجاريهايى كه از آن‏سخن خواهيم گفت نتيجه‏اى كه در پى خواهد داشت چيزى جز «عجز» وناتوانى از روان‏شناختى و شكل‏دهى صحيح و كمال يافته شخصيت انسانى،نخواهد بود. ناتوانى، ثمره‏اى جز از دست دادن «مطلوب‏» نخواهد داشت.(١) و انسان «عاجز» پرواضح است كه نتواند به خواسته خويش دست‏يابد. اين‏«عجز» ممكن است واقعيت نداشته باشد اما احساس آن و به عبارتى «عجزكاذب‏» نيز همين ويژگى را در پى خواهد داشت. «عجز» را چنانكه در سخن‏اميرالمؤمنينعليه‌السلام آمده است‏بايد به عنوان يك «آفت‏» برشمرد.(٢) آفتى كه‏خود معلول عواملى چند است.

به هر روى، «عجز» را بايد عمده‏ترين ناهنجارى بازدارنده درشكل‏گيرى سالم شخصيت جوان برشمرد. اين ناهنجارى همان‏گونه كه‏اشاره شد، خود معلول عواملى چند است كه خواهد آمد. هر حركتى وجنبشى كه از آدمى سر مى‏زند به همان نسبت، محدوده توان خويش رامى‏نماياند. مقوله عجز و توانايى در انسانها را بايد امرى نسبى دانست.اين‏نسبت در هر كس به گونه‏اى است، اما در يك برآورد دينى و براساس‏ملاكهاى موجود در منطق دينى، مى‏توان به معرفى ناتوان‏ترين فردپرداخت. ويژگى چنين فردى را نيز در ادامه پى خواهيم گرفت. در يك‏جمع‏بندى مى‏توان فهرست موانع و ناهنجاريهاى بازدارنده را اين‏گونه‏تنظيم كرد :

١ - بى‏حزمى و عدم دريافت رهنمودها

٢ - فقدان جزم و عزم

٣ - ضعف بردبارى و ثبات

٤ - سستى و تنبلى

٥ - خودپسندى

٦ - ترس

٧ - تلقينهاى منفي

٨ - ضعف عمل

٩ - غلبه و حاكميت‏خوشيها

١٠ - عجز