شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

۶ - نظم و انضباط

(من شما فرزندانم را به پیروی از دستورات خدا و نظم و انضباط در زندگی توصیه می کنم ) امام علیعليه‌السلام

نظم و انضباط نه تنها از رازهای پیروزی مردان بزرگ می باشد ، بلکه کاخ بلند آفریش روی آن استوار شده است اگر منظومه شمسی برقرار است و سیارات دور آن می گردند و کوچکترین خللی در طی قرون در آن رخ نداده است ؛ از این نظر است که بنیاد آفرینش آن را نظم و محاسبه تشکیل داده است در تمام مظاهر هستی ، از بزرگترین موجودات تا کوچکترین آنها یعنی اتم ، نظم و دقت به کار رفته است نظمی که بر بزرگترین منظومه های جهان حکومت می کند ، بر اتم نیز حکمفرماست

هر اتم دارای هسته مرکزی به نام پروتون است و الکترونها مانند اقمار و سیارات با ترتیب دور هسته مرکزی خود می گردند

جهان آفرینش برای ما بهترین راهنماست نقشه زندگی ، دوام ، ثبات حیات و رمز پیروزی را باید از آن آموخت آن به ما می گوید : رمز بقاء و استواری من نظمی است که آفریدگارم در من نهاده است

اگر در مراکز علمی هرج و مرج حکمفرما گردید ، اگر از دستگاه بازرگانی کشور نظم و حساب رخت بربست و توازن عرضه و تقاضا از بین رفت و اگر در دستگاه انتظامی مملکت انضباط سربازی جای خود را به خود سری داد ، باید فاتحه زندگی را در آن کشور خواند

امیرمؤ منان وقتی در بستر بیماری افتاد ، نخستین توصیه و سفارش وی به فرزندان گرامی خود این بود : ( اوصیکم بتقوی اللّه و نظم امرکم ) یعنی : شما را به پرهیز از نافرمانی خدا و نظم و انضباط در زندگی توصیه می نمایم(۷)

یکی از نشانه های نظم این است که اوقات شبانه روزی را بر نیازمندیهای خود تقسیم کنیم و زیر بنای زندگی را که نظم است ، محکمتر سازیم و از بی نظمی که کشنده شایستگی و برباد دهنده هرگونه استعداد است ، بپرهیزیم

پیشوای پرهیزگاران می فرماید : (یک فرد مسلمان باید اوقات شبانه روزی خود را سه بخش کند : قسمتی برای پرستش خدا ، مقداری برای به دست آوردن معاش و پاره ای برای نیازهای نفسانی که در زندگی مادی از آن چاره ای نیست )

اگر در بخشی از عمر نظم و انضباط حکمفرما نگردید آیا می توان در باقیمانده عمر از آن استفاده کرد ؟ به طور مسلم بلی ! زیرا دورانهای سه گانه زندگی (کودکی ، جوانی ، پیری ) مانند طبقات مختلف کشتی است که با فشار دادن دگمه ای یک قسمت دیگر جدا می شود ، و اگر بر یکی از طبقات آن لطمه ای وارد شد ، می توان آن قسمت را از کشتی جدا ساخت ، مرد موفق کسی است که با نیروی اندیشه و خرد قطعات مختلف زندگی را از هم جدا سازد و برای هر کدام حساب جداگانه باز کند بسیار مایه بدبختی است که بجای استفاده از امکانات موجود ، وقت خود را در تاءسف بر گذشته تلف کند و از به کار بردن نظم در قسمت دیگر زندگی غفلت ورزد

از وزیر لایق و شایسته ای که به همکارهای خود به طور دقیق رسیدگی می کرد پرسیدند : (چطور به این همه کار می رسی ؟ ) گفت : (آنچه را امروز می توانم بکنم به فردا نمی اندازم و هیچ وقت تاءخیر در کاری را روا نمی دانم ) من از تابلوهائی که در آژانسها و کارگاه ها نصب می کنند و در آن چنین می نویسند : (وقت طلاست ) بسیار در شگفت هستم ، زیرا ارزش وقت بمراتب بالاتر از طلاست ، ولی این موجود گرانبها در صورتی از طلا بالاتر می گردد که نظم و انضباط در اوقات انسان برقرار باشد و هر کاری در موقع خود انجام گیرد

۷ - کار را از جای کوچک شروع کنیم

باید با همت و نقشه بزرگ وارد کار شد ، ولی کار را از جای کوچک آغاز نمود

مقصود این نیست که کار را از جای کوچک آغاز کنیم و همانجا درجا زنیم و یا با همت کوچک وارد کار شویم هدف این است که با نقشه وسیع و همت عالی کار را طراحی کنیم ، اما همه نقشه را یکجا پیاده ننمائیم بلکه خرده خرده به مقصود بزرگ خود جامه عمل بپوشانیم

کسانی که افکار بلند و مغز بزرگ دارند ، نمی توانند همت خود را در دائره کوچکی محصور سازند و همواره پس از نیل به مقصود ، خود را در آستانه مقصد دیگر می دانند بنابراین باید از آغاز کار ، نقشه را بزرگ گرفت

از نظر روانی هم مطلب چنین است تا انسان خود را برای هدف بزرگ آماده نسازد ، گاهی به نیمی از هدف نمی رسد کوته نظران همواره به وضع فعلی خود راضی شده ، و خواهان دوام وضع موجود می گردند ولی افراد بلند نظر با دید وسیعی وارد کار می شوند و همواره در فکر بهتر کردن وضع می باشند

سعدالدین تفتازانی از پایه گذاران فن بلاغت در اسلام است روزی خواست از اندازه همت فرزند خود آگاه شود به او گفت : (پسرم ! هدف تو از تحصیل چیست ؟ ) پسر گفت : (تمام همت من این است که از نظر معلومات به پایه شما برسم ) پدر از کوتاهی فکر فرزند متاءثر شد و با لحن تاءسف آور گفت : (اگر همت تو همین است هرگز به نیمی از مراتب علمی من نخواهی رسید ؛ زیرا افق فکر تو فوق العاده کوتاه است من که پدر تو هستم آوازه علمی امام صادق را شنیده و از مراتب دانشش به وسیله آثاری که از او به یادگار مانده بود آگاه مانده بود آگاه بودم و در آغاز تحصیل ، تمام همت من این بود که به پایه علمی این شخصیت بزرگ جهان انسانی برسم من با این همه همت بلند به این درجه از علم رسیده ام که مشاهده می کنی و هرگز قابل قیاس با مقام علمی آن پیشوای بزرگ نیستم تو که اکنون چنین همت کوتاهی داری ، پیمانه شوق و شورت در نازلترین درجات علمی لبریز خواهد گردید و دست از تحصیل خواهی کشید ) لذا باید کوشش کنیم تا در خود همتهای عالی بوجود آوریم

مولوی

می گوید :

آغاز کار مرحله آزمایشی است هنوز سود و زیان کار معلوم و روشن نیست شاید موانعی در سر راه مقصد باشد که مانع از وصول به مقصود گردد و زمان لازم دارد که از سر راه برداشته شود چه بسا ممکن است راهی را که انتخاب نمودیم بیراهه باشد و در نقشه برداری و طرح کار اشتباهات فراوانی داشته باشیم لذا اگر کار را به صورت بزرگ آغاز کنیم ، بازگشت از بیراهه به راه ، بسیار مشکل خواهد بود

یکی از معایب همین است که کار را با سر و صدا و از جای بزرگ آغاز می کنیم چه بسا با موفقیت روبرو نمی شویم و راه بازگشت را به روی خود می بندیم و پس از اتلاف عمر و سرمایه ، با سر شکستی و شکست روحی سرجای اول خود باز می گردیم

در یادداشتهای ناصرالدین شاه می خوانیم که وی در مسافرتی که به اروپا کرد ، در بازدید خود از لندن ، با ملکه انگلستان تماس گرفت و علت موفقیت بانک انگلیس را در ایران از او چنین پرسید : (روزی که این بانک در پایتخت ایران شعبه باز کرد ، یک رئیس ، یک حسابدار و یک پیشخدمت بیش نداشت و با سرمایه کوچک مشغول کار شد چطور در اندک زمانی موفقیتی شایان به دست آورد و سود زیادی نشان داد ؟ )

ملکه پاسخ داد : (ملت انگلستان هرگز اسرار و رازهای موفقیت خود را به ملل بیگانه نمی گویند ، ولی من به پاس احترام شما در اینجا نکته ای را متذکر می شوم

ما مردم مغرب زمین ، خصوصا مردم انگلستان ، همواره کار را از جای کوچک شروع می کنیم تا اگر سودی نبردیم راه بازگشت برایمان باز باشد و با دادن ضرر ناچیز نقشه را دگرگون کنیم ؛ و اگر سود بردیم ، فورا وضع موجود را توسعه دهیم ما در این خصیصه با شما شرقیان در نقطه مخالف قرار گرفته ایم ) بعضی جمعیتها بر اثر عدم مراعات همین اصل حیاتی در تمام شئون ، دچار و ورشکستگیها شده و در بحرانها و بن بست اقتصادی قرار گرفتند

نظری به پیروزی بی سابقه یک مرد آسمانی بیندازیم که اکنون یک میلیارد مسلمان افتخار پیروی او را دارند در صورتی که در روزهای نخست دعوی وی ، جز چند نفر انگشت شمار به وی نگرویده بودند برنامه او آنچنان وسیع است که در تمام شئون زندگانی بشر از سیاسی و اقتصادی و اخلاقی و غیره نظر قاطع داده ، و او را از هر گونه تشریع بی نیاز ساخته است

او روز نخست از مردم جز شهادتین (شهادت به یگانگی خدا و رسالت وی ) چیز دیگری نمی خواست و برنامه بزرگ او از جای کوچک آغاز شد ولی کم کم با آماده کردن محیط ، تمام برنامه خود را در تمام شئون انسانی پیاده کرد و مردم جهان را زیر بار یک برنامه سنگین انسانی برد و مسیر زندگی آنها را دگرگون ساخت

۸ - از پیرویهای نسنجیده بپرهیزیم

یکی از عوامل پیروزی این است که از پیرویهای نسنجیده بپرهیزیم و با سازمان آفرینش خویش اعلان جنگ ندهیم در قلمرو کار دیگران که شایستگی آن را نداریم وارد نشویم این را بدانیم که میل به همرنگی به طور مطلق باعث شکست در زندگی است کسانی که کمبود شخصیت دارند در این راه با شکست و محرومیت روبرو می شوند ؛ زیرا بدون سنجیده استعداد خود در این راه گام بر می دارند در صورتی که باید فقدان و کمبود شخصیت خویش را از راه دیگر تکمیل نمایند

غرور و حسد بر دیگران و یا کم درایتی انسان را وادار می کند که از کارهای دیگران تقلید کند ، بدون آن که در آغاز و سرانجام کار به تفکر بپردازد

مولای متقیان مردم را به سه دسته تقسیم می کند : دانشمندان ، دانشجویان و کسانی که به دنبال هر ندائی می روند این گروه سوم بسان پشه های هوا از هر سو باد آید به آنسو می چرخند(۸) .

این دسته به جای این که کوشش کنند تا غنچه های استعداد آنها شکوفا شود و بوی خوش آن همه جا را فرا گیرد ، سرپوشی روی آن گذارده و آن را به پژمردگی وادار می سازند چشم چرانی می کنند تا در این پرتگاه زندگی با بالهای دیگران بپرند

آنان غافلند که در جهان آفرینش هرگز دو نفر که از هر نظر مساوی باشند آفریده نشده اند و هیچ فردی علاوه بر چهره و روحیه ، حتی از نظر خطوط کف دست با دیگران یکسان و برابر نیست چرا خود را اسیر فکر دیگران سازیم و از منابع سرشار استعداد نهفته خود بهره مند نشویم

مردان بزرگ همواره گام زن راه نو بودند و از جاده ای می رفتند که کسی گامی در آن نگذاشته بود آنان ارمغانهای تازه به جامعه بشریت عرضه می داشتند و در طول زندگی آفریننده فکر ، علوم و صنایع بودند

راز کامیابی دکارت در صحنه های علمی این است که او روزی تمام معلومات و معتقدات خویش را در علوم و فلسفه به دور ریخت و تمام مسائل یقینی را به صورت شک در آورد او در همه چیز شک کرد حتی در این که آیا خودش نیز واقعیت دارد یا نه ؟ روی این اساس ، موفق شد تحولی در تمام شئون علمی و فلسفی به وجود آورد اگر او نیز مانند دیگران به دنبال فلسفه اسکولاستیک می رفت ، هرگز این کامیابی نصیب وی نمی گشت(۹)

مردان بزرگ آزادانه فکر می کنند ، رهائی از بند و قید دیگران را کلید طلائی موفقیت خود می شمارند و می گویند تقلید در امور فردی و اجتماعی انتحار و خودکشی است

در گذشته گرمابه های ایران با شیپور و بوق مجهز بود گرمابه داران برای آگاه ساختن مردم از باز شدن گرمابه ، یک ساعت پیش از طلوع صبح شیپور می زدند اتفاقا روزی در یکی از شهرها شیپور حمام گم و یا خراب شد گرمابه دار با زحمت زیادی بوقی را با قیمت گرانی تهیه کرد و کار خود را انجام داد

مرد غریبی که تازه وارد آن شهر شده بود از دیدن این وضع خوشحال شد ، زیرا دید که در آنجا جنس یک ریالی را می توان ده ریال فروخت فورا تصمیم گرفت که تعداد زیادی شیپور بخرد و به این نقطه حمل کند تا ده برابر سود کند مال التجاره خویش را وارد میدان بزرگ آن شهر کرد و انتظار داشت در نخستین لحظه مردم برای خریدن شیپورها سر و دست بشکنند ولی او هر چه توقف کرد کسی از او احوالی نپرسید

بازرگان ثروتمندی که عصا به دست از آن میدان عبور می کرد علت نقل این همه بوق را از آن مرد غریب پرسید وی سرگذشت خود را به او بازگو کرد بازرگان خردمند از حماقت و ابلهی او در شگفت فروماند و گفت : (تو آخرفکر نکردی این شهر دو حمام بیش ندارد و این همه شیپور در اینجا بفروش نمی رسد ؟ ! مرد غریب پرسید : (چه کار می توانی انجام بدهی ؟ ! ) بازرگان جواب داد : (دیگر این کار به تو مربوط نیست همین اندازه بدان مردم اینجا مقلد و بی فکرند و من از این نقطه ضعف آنها به نفع تو استفاده خواهم کرد) سپس یک دانه بوق به امانت از او گرفت و به دست نوکرش سپرد تا به خانه او برساند

بامدادان این مرد سرشناس و ثروتمند به جای عصا بوق را به دست گرفت و تکیه زنان بر بوق ، راه تجارتخانه را پیمود شیوه این بازرگان توجه مردم را جلب کرد و با خود گفتند لابد رمز موفقیت این مرد در زندگی و بازرگانی همین نوع کارهای اوست دسته ای نیز این نظر را تایید کردند و غلغله ای در شهر (مقلدها) راه افتاد مردم مشغول خریدن بوق شدند و چیزی نگذشت که تمام بوقها بفروش رسید بازرگان پیر ، برای رسیدگی به وضع نقشه خود ، تماس مجددی با آن مرد غریب گرفت و مطلع شد که همه شیپورها بفروش رفته است سپس پیغام داد که هر چه زودتر از این شهر بیرون رود ؛ زیرا نقشه دگرگون خواهد شد

فردای آن روز بازرگان قد خمیده ، بار دیگر بجای بوق ، عصا به دست گرفت و به حجره رفت مردم از کار و کرده خود پشیمان شدند و فهمیدند که فریب تقلید کورکورانه خویش را خورده اند نه عصا رمز موفقیت بود ، و نه بوق ، بقول مولوی :

همچنان که فرد باید خلاق و نقشه کش باشد و جوهر شخصیت خود را بیرون بریزد ، اجتماع نیز تا روح خلاقیت و پیشروی در خود احراز نکند و دنباله روی را کنار نگذارد ، هرگز کامیابیهای اجتماعی و دسته جمعی نصیت آن نخواهد گردید

عده ای از جوانان سرخورده اجتماع ما از روی تصورهای غلط و تبلیغات فریبنده و مکارانه غریبان تصور می کنند که راز کامیابی صنعتی غرب ، در گسستن علایق مذهبی و پیوند اخلاقی میباشد و علت تفوق آنها بر مشوق زمین داشتن مجالس رقص و عریان بودن زنان آنهاست دسته ای از این مردم براثر حقارتی که در خود احساس می کنند ، برای جبران این حقارت فورا از روح همرنگی استمداد گرفته ، به شکل کلاه و لباس و حرکات و آرایش غربی پناه می برند غافل از اینکه اینها رو یه تمدن یک ملت صنعتی است پایه تفوق آنها علم و فکر آنهاست اساس تمدن آنها این است که زنجیر استعمار را از هم گسسته و بسان یک ملت مستقل روی پای ایستاده و به تحقیقات و بررسی های علمی مشغول هستند

اینجاست که به یاد افکار بلند و بزرگ دانشمند پاکستان محمد اقبال افتاده و به پاس تقدیر از خدمات ارزنده وی ، اشعار او را در این جا نقل می نمائیم

ملت غرب زده ایران ، بجای این که مغزها را تکان دهند ، ایادی استعمار را قطع کنند و مسیر زندگی را با چراغ دانش و خرد روشن سازند ، به پوست و کلاه غرب پناه می برند

تا یک ملت سازمان فرهنگی و اقتصادی مستقل پیدا نکند ، نقشی در زندگی نخواهد داشت

ما از سال ۱۲۶۸ هجری قمری دارالفنون داریم ، و این مؤ سسه علمی و تحقیقاتی در سایه همت بلند یک رادمرد بزرگ ایرانی ، مرحوم میرزا تقی خان امیرکبیر ، به وجود آمد و استعمار احساس کرد که ایرانی گامزن راه نو شده و می خواهد جاده های نکوبیده را زیر پا بگذارد ؛ چیزی نگذشت دژخیمان استبداد مقدمات مرگ وی را در حمام فین کاشان فراهم آوردند

بیجا نیست که شهریار شاعر زبردست زمان ، شعله های دل خود را درباره فرهنگ دوره خود ، در قالب اشعار ریخته و چنین می گوید :

بی جهت نیست که رئیس دانشگاه وقت می گوید : (دیپلمه های ما فارسی نمی دانند البته وقتی که فارسی نمی دانند هیچ چیز نمی دانند )(۱۱)

ملت دنباله رو که از تفکر استقلالی بیزار است و همواره دنبال تفکر اتکالی می رود ، بسان گله گوسفند است که بزی آن را هدایت می کند اگر در برابر آن بز چوب قرار بدهی که از روی آن بپرد ، این عمل در تمام گوسفندان دنباله رو ، اثر بارز دارد ؛ به طوری که اگر چوب را برداری ، همه این زبان بسته ها وقتی به آنجا رسیدند ، همگی کاری را که بز انجام داده ، انجام می دهند

می گویند رئیس اهالی (فچی ) از یک جاده کوهستانی عبور می کرد و پشت سرش عده ای از مردم آنجا راه می رفتند اتفاقا رئیس بزمین خورد و تمام افرادی که پشت سر او بودند فورا همان عمل را انجام دادند ، جز یک نفر که از این پیروی غلط ناراحت شد ؛ ولی دیگران او را به باد انتقاد گرفتند که : (مگر تو از رئیس بیشتر و بهتر میدانی ؟ )

در کتاب آسمانی ما از پیرویها و دنباله رویها که سرچشمه ای جز فکر اتکالی ندارد ، زیاد انتقاد شده است فرزندان ابراهیم ، پایه گذار توحید و قهرمان مبارزه با بت پرستی پس از آن که مدتها پر چمدار توحید بودند ، بر اثر یک ئنباله روی غلط ، صدها سال گرفتار بتهای چوبی و فلزی شدند ؛ و خانه توحید را خانه بت لات و عزی کردند یکی از فرزندان وی در دوران ریاست خود سفری به خارج از حجاز کرد و وضع اقوام بت پرست مورد اعجاب وی قرار گرفت بتی را همراه خود آورد و یک ملت موحد را بر اثر یک تقلید کور کورانه آلوده به شرک ساخت

البته منظور از تقلید بد همان پیرویهای نسنجیده است والا تقلید به آن معنی که نادان به دانا ، و غیره وارد به افراد خبره و دانشمند رجوع کند ، هرگز مذموم و بد نیست بلکه اساس زندگی در جامعه های متمدن بشمار می رود و همواره بیمار به پزشک و کارفرما به مهندس مراجعه نموده و نظر آنها را بدون چون و چرا محترم می شمارند

در خانقاهی دهها درویش تهی دست زندگی می کردند از قضا درویشی از مسافرت بازگشت ، یکسره به خانقاه رفت و الاغ خود را به فراش خانقاه سپرد تا یک شب در مراسم بزم درویشان شرکت جوید درویشان گرسنه مقدم او را گرامی شمرده و سران خانقاه با هم خلوت کرده ، به هم چنین گفتند : (درویشان این خانقاه با گرسنگی دست به گریبانند جائی که در آئین اسلام خوردن میته برای افراد گرسنه جایز شمرده شده ، پس فروختن خرک رفیق خانقاه مباح و جایز خواهد بود )

به تصویب هیئت رئیسه ، خرک درویش از همه جا بی خبر به فروش رفت و عموم صوفیان خانقاه به برکت خرک شکم از عزا در آورده و غذای سیری خوردند پس ار پایان غذا ، مراسم (سماع ) و پایکوبی دسته جمعی درویشان که درویش صاحب الاغ نیز جزء آنها بود آغاز گردید و مطرب آن شب را با جمله (خربرفت . ) آغاز کرد :

ذکر ورد (خر برفت ) تا آغاز طلیعه فجر ادامه داشت و درویش صاحب الاغ از همه جا بی خبر با آنها دم گرفته و همان ورد را با صد شوق به زبان جاری می ساخت

بامدادان ، درویشان ، خانقاه را خلوت کردند و هر کسی راه خانه خود را پیش گرفت درویش صاحب الاغ بیرون آمد و الاغ خود را از فراش خانقاه طلبید او گفت : (صوفیان گرسنه دوش الاغ شما را فروخته ، سفره دیشب را به راه انداختند و خود شما نیز در مراسم ضیافت شرکت داشتند )

درویش بینوا گفت : (چرا مرا از این کار آگاه نساختی من الان گریبان چه کسی را بگیرم ؟ ! و کی را پیش قاضی ببرم ؟ ! )

فراش گفت : ( به خدا سوگند من خواستم بیایم تا ترا آگاه سازم ، حتی وارد خانقاه شدم ، ولی دیدم تو نیز مانند دیگران بلکه با شوقی بیشتر ، این جمله را به زبان جاری می سازی و می گوئی (خربرفت ، خربرفت . ) من گفتم لابد خود این مرد از اوضاع خر آگاه است و می داند چه بلائی به سر خر آمده است ؛ و گرنه معنی ندارد یک مرد عارف جمله ای را نسنجیده بگوید و نفهمد که چه می گوید و برای چه می گوید )

درویش بینوا گفت : (من دیدم دیگران این جمله را می گویند ؛ من نیز خوشم آمد و گفتم و این بلا که متوجه من گردید زائیده کار و تقلید بیجای من از حلقه درویشان بود )

قبل از انقلاب اسلامی ، ملت غرب زده ایران که فریفته زرق و برق صنایع غرب شده بودند آنچنان اصالت و شخصیت خود را از دست دادند که گوئی آنان وارث آن همه آثار و سنن ، و آن همه علوم و تمدن نبودند

در تقلید از شیوه های بی مزه غربی ، آن هم در لباس و مراسم پیش پا افتاده ، آن چنان سرو و دست مس شکستند که گوئی تمام شخصیت آنها به آن بسته بود

شادروان میرهادی مولوی در این باره گوید

۹ - شور و مشورت

از اصطکاک دو سیم مثبت و منفی برق می جهد ؛ تقابل دو اندیشه نیز فروغ می بخشد

از اصطکاک دو سیم مثبت و منفی برق می جهد ؛ تقابل و مشاوره دو اندیشه نیز فروغ می بخشد این گاهی پیش پای انسان را روشن می کند و احیانا افق وسیعی را منور می سازد

البته معنای مشورت این نیست که انسان خود را دربست در اختیار دیگران بگذارد ؛ بلکه مقصود این است که در مشکلات از دیگران چاره جوئی کند ، و راهنمائیهای آنان را پس از تدبر و دقت کافی بکار گمارد

در جنگ احزاب ، سپاه عرب بسان مور و ملخ به قصد تسخیر مدینه به سوی آن شهر هجوم آوردند پیامبر شورای نظامی تشکیل داد یک افسر آزموده ایرانی ، سلمان فارسی ، پیشنهاد کرد که در نقاط آسیب پذیر شهر به پهنای سه قدم و به عمق دو قدم خندق بکنیم ، و در داخل خندق ، هر صد قدمی سنگر و پاسگاه و برجهای مراقبت به وجود آوریم ، و سربازان نیرومند را واداریم که حفاظت خندق را به عهده بگیرند و از عبور و نزدیک شدن سپاه عرب جلوگیری به عمل آورند ، و متجاوزان را با پرتاب سنگ و تیر عقب برانند

نظر این افسر ایرانی مورد پسند پیامبر و اعضاء شورا قرار گرفت و پس از ۲۵ روز تلاش ، کار خندق پایان پذیرفت سپاه عرب در برابر این فن نظامی انگشت تعجب به دندان گرفتند و پس از یک ماه معطلی ، با دادن چند کشته باز گشتند(۱۲)

در ممالک توسعه یافته ، حکومتها براساس تشکیل مجلسین شورا و سنا استوار است ذلیلترین ملت کسانی هستند که زیر یوغ استبداد بسر می برند و سرنوشت کشور را به دست یک فرد می سپارند

مشاوره یکی از تعالیم عالی اسلام است خدای بزرگ به پیامبر دستور می دهد که ای محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ( وَشَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ ) در امور اجتماعی و سیاسی با یاران و دوستان خود مشاوره بنما

پیامبر در بیابان سوزان بدر که دشمن با نفرات چند برابر و سلاح کوبنده خود ، هستی اسلام را تهدید به فنا می کرد ، شورای جنگی با شکوهی تشکیل داد و رو به مردم کرد و فرمود : (نظر و رای خود را درباره نبرد با قریش در این بیابان ابراز کنید آیا صلاح این است که پیشروی کنیم و با دشمن روبرو شویم ، یا از این نقطه به مدینه باز گردیم ؟ ) افسری بنام مقداد برخواست و گفت : (قلوب ما با توست ما هرگز سخن بنی اسرائیل را دعوت به جهاد کرد ، چنین جوابش دادند : (ای موسی ! تو و خدایت بروید نبرد کنید ما در اینجا نشسته ایم ) ولی ما می گوییم این محمد تو و خدایت بروید و جهاد کنید ما نیز با شما همراهیم افسر دیگری از افسران انصار به نام سعد معاذ برخواست و اشاره به بحر احمر کرد و گفت : ( ای قائد اعظم ، هرگاه تو وارد این دریا شوی ، ما نیز پشت سر شما وارد می شویم و یک نفر از ما از پیروی شما سرباز نمی زند ما هرگز از رو به رو شدن با دشمن نمی ترسیم شاید در این راه خدماتی انجام دهیم که چشم شما را روشن گرداند )

سخنان این دو افسر مورد تایید سر کرده های دیگر نیز قرار گرفت شور و شعف عجیبی در انجمن افسران و سربازان به وجود آمد تصمیم پیامبر را به پیشروی ، قطعی ساخت او به وسیله شورا روحیه افسران و قدرت روحی سربازان خود را به دست آورد و فورا دستور حرکت صادر نمود

او نه در این مورد ، بلکه در موارد دیگر مانند جنگ احد ، و خیبر به مشورت پرداخت حرکت صادر نمود(۱۳)

او نه تنها در این مورد ، بلکه در موارد دیگر مانند جنگ احد ، و خیبر به مشورت پرداخت ، و نتایج بزرگی عائد او گردید

جوانان کم تجربه باید از تجربیات مردان مجرب که سردی و گرمی روزگار را چشیده بهره مند گردند ممکن است بر اثر کمی اطلاع ، ما روی کار را ببنیم و از درون آن آگاه نباشیم

فتوحات بزرگی که در دوره خلیفه دوم نصیب مسلمانان گردید روی اصل مشاوره بود خلیفه وقت مشکلات خود را با امیر مومنان در میان می گذارد و رموز پیروزی و فتح در جنگها را از او می آموخت

وقتی خلیفه درباره نبرد با دولت ساسان با علیعليه‌السلام مشورت کرد و گفت (اگر اصلاح باشد ، خودم نیز در این جنگ شرکت کنم. ) امیر مومنان در پاسخ وی گفت : (اگر مسلمانان در این نبرد شکست بخورند وشما نیز در میان آنها باشید در این صورت برای آنها پناهگاهی نخواهد بود ، و آنان با شکست روبرو شوند ، شما می توانید برای آنان کمک بفرستید و آنان نیز می توانند از این نقطه به عنوان یک پناهگاه استفاده کنند )(۱۴)