شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

ارزيابى امام از شيخين

امام علىعليه‌السلام در روزگار خلافت شيخين (ابوبكر و عمر) چگونه زيست؟ و چگونه با آنان برخورد كرد؟

آن حضرت با شكيبايى تمام، تا آنجا كه توانست درجهت اصلاح اوضاع كوشيد و به پرورش نسلى از انقلابيون مكتبى كمر بست و براى رويارويى با انحرافات اجتماعى و نيز برخورد با جناح بنى اميّه كه موذيانه و به آهستگى براى تصاحب مشاغل حكومتى تلاش مى كردند،نيروى فشار تشكيل داد.

علىعليه‌السلام در خطبه معروف «شقشقيه» اين اوضاع را دقيقاً توصيف كرده است. ما در اينجا تنها به فرازهايى از اين خطبه اشاره مى كنيم كه درعين ايجاز مى تواند به عنوان دايرةالمعارفى تاريخى مورد بسط و گسترش قرار گيرد.

امامعليه‌السلام در اين خطبه يادآور مى شود كه ابوبكر، خلافت را چونان جامه اى دربر كرد درحالى كه خود مى دانست من بدان سزاوارترم.

چرا كه من چون قطب وسط آسياب خلافت و همچون قلّه اى هستم كه سيلها از آن جارى مى شوند و چنان بلند است كه هيچ پرنده اى را ياراى رسيدن بر فراز آن نيست. امّا من بر آن پرده اى فكندم. چرا؟! چون به دو نكته مى انديشيدم: ياجلو افتم درحالى كه يار و ياورى ندارم و يا آنكه كنار بكشم و بر تاريكى كورى كه بسيار هم به طول مى انجاميد و پيران رافرسوده و جوانان را پير مى ساخت ومؤمن را زجركش و به چنان دردورنجى گرفتار مى كرد، شكيب ورزم؟

علىعليه‌السلام در اين خطبه مى فرمايد:(3 8 )

«بدان كه به خدا فلانى (پسر ابو قحافه) خلافت را چون جامه اى دربر كرد حال آنكه مى دانست جايگاه من نسبت به خلافت همچون جايگاه قطب وسط آسياب است. سيلها از من جارى مى شود و هيچ پرنده اى به قلّه من بال نمى سايد. پس جامه خلافت را رها كردم و از آن پهلو تهى نمودم و در كار خود انديشيدم كه آيا با دستى بريده (بى يار و ياور) حمله كنم يا آنكه بر تاريكى كورى، شكيب ورزم؟ ظلمتى كه درآن پيران فرسوده و جوانان پير مى شوند ومؤمن در آن رنج مى برد تا آن وقت كه خدايش را ديدار كند».

آنگاه امامعليه‌السلام بيان مى كند كه در اين شرايط صبر را به هدايت وخردمندى نزديكتر ديدم. پس درحالى كه خار در چشم و استخوان درگلو بود، صبر را پيشه كردم.

چرا؟ چون حضرت مى ديد ميراث خلافتى را كه پيامبر براى او برجاى نهاده، به تاراج رفته است. اوضاع بدين منوال پيش مى رفت كه ناگهان خليفه اوّل از دنيا رفت و عمر را به جانشينى خود برگزيد.

امام با اشاره به اين ماجرا، مى پرسد: چگونه ابوبكر در زمان حيات خود از خلافت بارها استعفا كرد امّا بعد حتّى پس از مرگش بدان چنگ آويخت؟ آرى اين معاهده اى بود ميان او و عمر، تا خلافت را ميان خودتقسيم كنند.

امام در نهج البلاغه در اين باره مى فرمايد:

«پس ديدم كه صبر كردن خردمندى است. آنگاه شكيب ورزيدم درحالى كه چشمانم را خار و گلويم را استخوان گرفته بود. ميراث خود راتاراج رفته مى ديدم تا آنكه اوّلى (ابوبكر) راه خود را به آخر رسانيدوخلافت را پس از خود به فلانى (عمر بن خطّاب) آويخت».

آنگاه امامعليه‌السلام به شعر اعشى تمثل جسته، مى فرمايد:

چه فرق است ميان من كه بر كوهان و پالان شتر سوار و به رنج سفرگرفتارم با روز حيان برادر جابر كه از مشقّت سفر آسوده است.

«شگفتا! او در زمان حياتش فسخ بيعت مردم را درخواست مى كردامّا در واپسين روزهاى عمرش خلافت را به عمر اختصاص داد. درحقيقت اين دو خلافت را مانند دو پستان شتر ميان خويش تقسيم كردند».

آنگاه علىعليه‌السلام به توصيف شخصيّت خليفه دوّم پرداخته، مى گويد:

«عمر، خلافت را در جايگاهى خشن و ناهموار قرار داد چنان كه اگرزخمى به آن مى زد، زخمش كارى و عميق مى شد و اگر به او نزديك مى شدلمس كردنش سخت و دشوار بود. لغزشهايش فراوان و پوزش خواهى اش بسيار بود. در زمان او حكومت چونان شترى سركش شده بود كه اگرمهارش را سخت مى كشيدند و رها نمى كردند بينى شتر مى شكافت و اگر به حال خود واگذارش مى كردند در پرتگاه مرگ فرو مى افتاد. حكومت به چنين اوضاع نا بسامانى گرفتار آمده بود نه شدّت عمل در آن مفيد واقع مى شد كه براى مردم زيان آور بود و نه سهل انگارى و مسامحه سودى دربرداشت كه اوضاع را بيش از پيش آشفته تر مى ساخت.»

چنين به نظر مى رسد كه امام مى خواهد بدين نكته اشاره كند كه نرمش وسختگيرى عمر كافى نبود و همچنين در وقت مناسبى اعمال نمى شد. بلكه در جايى كه بايد نرمش به خرج مى داد سخت مى گرفت و در جايى كه مقام اقتضاى شدّت عمل داشت، نرمى و مدارا به خرج مى داد.

سپس حضرت به توصيف حال مردمى كه به اشتباه گرفتار آمدند و راه هدايت را از گمراهى باز نشناختند، پرداخته مى گويد كه سرپيچى نخست مردم، آنان را به حالت نفاق و سير در گمراهى سوق داد. امّا من در اين مدّت دراز و با وجود سختى اين حادثه شكيبايى را ترجيح دادم. آن حضرت در نهج البلاغه مى فرمايد:

«عمر خلافت را در جايى درشت و ناهموار قرار داد. زيرا او زبانى تندداشت و ملاقات با او رنج آور بود. لغزشهايش بسيار و پوزش خواهى اش نيز بى شمار بود. همراه آن مانند كسى بود كه بر اشترى سركش سوار شده بود كه اگر مهارش را سخت نگاه داشته رها نكند شتر پاره و مجروح شودو اگر مهار او را سست كند خود را به پرتگاه هلاكت بيفكند.

به خدا قسم مردم در زمان او گرفتار شدند و اشتباه كردند و در راه راست گام ننهادند و از حق دورى كردند. پس من با وجود درازى اين دوران و سختى اين حادثه شكيبايى اختيار كردم».

سپس علىعليه‌السلام به شوراى شش نفرى كه از سوى خليفه دوّم تعيين شد،اشاره مى كند و مى فرمايد:

چه كسى درباره برترى من نسبت به ابوبكر ترديد روا داشت كه اين امر مرا همتاى كسانى قرار داده كه يا همپايه ابوبكرند و يا از او پايين تر؟!

البته امام باتوجّه به حفظ مصلحت دين در آن اوضاع بدين كار تن دادو بنابر تعبير خود آن حضرت «همچون پرنده اى درميان فوج پرندگان شدكه هرجا آنان مى نشستند او هم فرود مى آمد و هرجا كه آنان پروازمى كردند، او هم با آنان مى پريد».

امام در اين باره مى فرمايد:

«چون عمر هم درگذشت، كار خلافت را درميان جماعتى قرار داد كه مرا هم يكى از آنها گمان كرده بود. پس واى از آن شورا و مشورتى كه كردند! چسان در مقايسه من با ابوبكر ترديد كردند كه اينك هم رديف چنين كسانى شده ام؟! امّا من در فراز و فرود از آنها تبعيّت كردم».

آنگاه امام در ادامه سخنان خود به روزگار خلافت سوّمين خليفه اشاره مى كند كه ما در صفحات آينده به آن بخش از سخنان آن حضرت نيزخواهيم پرداخت.

خليفه دوّم چگونه كُشته شد؟

برخى از محقّقان بر اين عقيده اند كه: در پشت صحنه قتل خليفه دوّم دست حزب اموى در كار بوده است. به ويژه آنكه عمر در اواخر دوران خلافتش بسيار بر آنان سخت گرفته بود. اين عمرو بن عاص است كه با افسوس و حسرت مى گويد: خداوند زمانى را كه در آن استاندار عمر بن خطّاب گشتم، نفرين كند. مغيره نيز بر عمر كينه مى ورزيد. چراكه عمر پس از متّهم ساختن او به زنا، وى را از استاندارى بصره عزل كرد و مغيره را بارها مورد خطاب قرار مى داد و به او مى گفت: به خدا قسم گمان نمى كردم كه ابوبكر بر تو دروغ بندد.

عبدالرحمن بن ابوبكر بر اين باور بود كه جفينه غلام سعد بن ابى وقاص در جريان قتل عمر شركت دارد و از طرفى سعد نيز با جناح امويّون خويشاوندى نزديكى داشت چراكه مادرش خواهر ابوسفيان بود.

در واقع عوامل و اسبابى كه مورّخان آن را پيش زمينه ترور عمر توسّط ابولؤلؤ دانسته اند، سُست و بى پايه است و قابل نقد و بررسى است. زيراهمين كه مغيره، غلامش را كه خراج بر او مقرّر شده بود، رد كرد دليل آن نمى شود كه كمر به ترور عمر ببندد بلكه اين امر بايد وى را به ترورمولايش كه مستقيماً خراج را براى او مى برد، ترغيب مى كرده است.

چون حال عمر رو به وخامت گراييد، خلافت را درميان شورايى شش نفرى قرار داد. اعضاى اين شورا عبارت بودند از: علىعليه‌السلام ، عثمان، عبدالرحمن بن عوف، طلحه، زبير و سعد بن ابى وقاص.

از سرشت اين شورا و نيز از وصيّت عمر پرواضح بود كه راى سه نفرى كه عبدالرحمن بن عوف درميان آنها بود، پذيرفته مى شد و بديهى بود كه عبدالرحمن، داماد خويش يعنى عثمان را بر ديگران ترجيح مى داد. ازسويى خليفه دوّم، جانشين خود را با مهارت و زيركى بسيار انتخاب كرده بود و شايد علّت اين امر همان نگرانيهاى گذشته وى از انتقال قدرت به دست علىعليه‌السلام بود. عمر بخوبى مى دانست كه اگر ستاره على در آسمان خلافت درخشيدن گيرد، ديگر هيچ ستاره اى در برابر او فروغى نخواهدداشت. آيا مگر عمر نبود كه وقتى صفات آن شش تن را بر مى شمرد، هريك را به صفات ناپسندى ياد مى كرد مگر على را.

او درباره آن حضرت مى گفت: به خدا خلافت حقّ توست اگر اهل شوخى و مزاح نمى بودى. به خدا سوگند اگر تو ولايت آنان را عهده دار گردى، ايشان را براه آشكار حقّ و طريق راست رهنمون شوى. در واقع خلافت علىعليه‌السلام تمام اصول و پايه هايى را كه دو خليفه پيشين بنيان نهاده بودند، از هم مى پاشيد.

و چه بسا به همين خاطر بود كه امام شرط عبدالرحمن بن عوف را كه به آن حضرت پيشنهاد داده بود كه به سيره شيخين عمل كند تا وى را به خلافت برگزينند، رد كرد.

چون كار خلافت به نفع عثمان انجام پذيرفت، علىعليه‌السلام از بيت الشورى بيرون آمد و فرمود: «ما اهل بيت نبوّت و معدن حكمت و اَمان مردم روى زمين و وسيله نجات براى كسانى هستيم كه ما را طلب كنند.ما را حقّى است. اگر آن را به ما دهند خواهيم گرفت و اگر ما را از آن منع كردند بر كفل شترها سوار مى شويم».(3 9 )

آنگاه روى به عبدالرحمن بن عوف كرد و گفت:

«اين نخستين روزى نيست كه شما بر ما چيره مى شويد. پس شكيبايى زيبا وپسنديده است و خداوند بر آنچه شما توصيف مى كنيد، يارى گرفته شده است. به خدا سوگند او (عثمان) را به خلافت تعيين نكردى مگربدين خاطر كه آن را به تو باز گرداند».(4 0 )

و نيز فرمود: «اى مردم! شما خود مى دانيد كه من از ديگرى به خلافت سزاوارترم. امّا اكنون مى بينيد كه كار به كجا كشيده است. پس به خدا سوگند خلافت را به ديگرى مى سپارم تا زمانى كه امور مسلمانان بسامان باشد و جز بر من ستم نرود و اين كار تنها براى درك پاداش و فضل آن و براى بى رغبتى به مال و زينت دنياست كه شما براى رسيدن بدان بايكديگر به رقابت پرداخته ايد».(41)

توطئه بنى اميّه

اگرچه موازنه قدرت در اواخر روزگار خلافت عمر، به نفع جناح اوّل پيش مى رفت امّا اين امر در زمان خليفه سوّم با ركود مواجه شد.

چراكه پس از موفقيّت خط امويّون و رسيدن آنان به قدرت، اينك مصلحت حزب اموى مدّنظر بود. پس از آنكه يكى از افراد بنى اميّه به خلافت رسيد، آنها تلاش كردند نقش خود را در ترور عمر پنهان كنند و تنهاكسانى را به جرم قتل عمر بكشند كه به حزب و به خط آنان بستگى ندارند!

بدين ترتيب دستيابى بنى اميّه به قدرت در روزگار عثمان، امرى بيرون از منطق رويدادهاى آن زمان نبود. ستاره اقبال خليفه سوّم براى آنان نيز بخت بلندى به همراه داشت. شايد سوّمين شرطى كه عبدالرحمن بن عوف به امامعليه‌السلام پيشنهاد كرد و آن حضرت آن را نپذيرفت و عثمان بدان شرط گردن نهاد، همان ابقاى امتيازات بنى اميّه و از جمله ابقاى معاويه بر ولايت شام بود.

خليفه دوّم به هنگام مرگ به عثمان گفت: بر فرض كه من خلافت را به تو سپردم، قريش را مى بينم كه به خاطر هوادارى از توخلافت را به گردنت مى اندازند. آنگاه تو بنى اميّه و بنى معيط را برگرده مردم سوار مى كنى و آنان را در غنايم بر ديگران مقدّم مى دارى پس گروهى از گرگان عرب بر تو هجوم آورده و تو را در بسترت به قتل مى رسانند. به خدا اگر من چنين كنم تو نيز چنان خواهى كرد و اگر تو اين كنى كه من گفتم آنان هم با تو چنان رفتار كنند. آنگاه موهاى جلوى پيشانى عثمان را به دست گرفت و به وى گفت: هرگاه چنين اتفاقى افتاد آنگاه سخن مرا به يادآر.(42)

يكى از مورّخان، اوضاع حاكم بر جامعه اسلامى درعهد خلافت عثمان را چنين توصيف مى كند: عثمان بنى اميّه را برگرده مردم سوار كردو ولايت را به دست آنان، سپرد و زمينهايى را كه از راه خراج به دست حكومت افتاده بود، تحت تصرّف آنها قرار داد. در زمان خلافت عثمان،سرزمين ارمنستان به تصرّف مسلمانان درآمد و عثمان خمس آن سرزمين را گرفت و تمام آن را به مروان بخشيد.

روزى عبداللَّه بن خالد بن اسيد، از عثمان حلّه اى - جامه اى - خواستارشد امّا عثمان به جاى آن چهارصد هزار درهم به وى بخشيد و خلافت خود را با بازگرداندن «حكم بن ابى العاص» و فرزندان و خانواده اش به مدينه، پس از آنكه پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آنان را از آن شهر بيرون رانده بود، آغازكرد. حال آنكه رسول خدا هرگز شفاعت كسى را درباره آنان نپذيرفته بودچنان كه ابوبكر و عمر هم از برگرداندن آنان به مدينه و پذيرش ميانجيگرى شفاعتگران درباره آن، سرباز زده بودند.

مسلمانان اين عمل عثمان را به شدّت محكوم كردند امّا عثمان به اعتراض آنان وقعى ننهاد و پس از چندى حَكَم را مأمور گرفتن وجوهاتى به نام قضاعه كه مبلغى حدود سيصدهزار درهم بود گردانيد، و تمام آن صدقات را به خود حَكَم بخشيد!

چنانكه ابن ابى الحديد گفته است: يكى ديگر از اقدامات عثمان اين بود كه زمينى را كه پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در محل بازار مدينه كه «هزون» خواندمى شد به مسلمانان صدقه داده بود، از ايشان باز پس گرفت و آن را به حرث بن حكم برادر مروان بخشيد.

وى مى افزايد: عثمان فدك را كه از آنِ فاطمه زهراعليها‌السلام بود و نيز تمام چراگاههاى اطراف مدينه را به مروان بخشيد و چهارپايان بنى اميّه ازآنها استفاده مى كردند و نيز تمام غنايمى را كه از فتح آفريقا آمده بود به برادر رضاعى اش، عبداللَّه بن سرح، بخشيد.

همچنين وى در روزى كه دخترش اُمّ ابان را به همسرى مروان درآورده بود، دويست هزار به ابو سفيان بن حرب و صدهزار به مروان بخشيد. درپى اين اقدام، زيد بن ارقم رئيس بيت المال با كليد هايش به نزد عثمان آمد و كليدها را پيش روى او گذاشت و گريست. عثمان از او پرسيد: آيا اگر من بدين وسيله صله رحم مى كنم، تو بايد گريه كنى؟! زيد پاسخ داد: من بدين خاطر نمى گريم زيرا گمان مى كنم كه تو اين اموال را در عوض مالهايى كه در زمان رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم انفاق كرده بودى، از آنِ خود ساخته اى. به خدا قسم اگر تو حتّى صد درهم بر مروان بخشش كنى، اين مبلغ براى او بسيار زياد است. عثمان به وى گفت: كليدها را بگذار و بروتا كسى را به جاى تو پيدا كنم.

انقلاب قهرآميز

بنى اميّه چنگالهاى خود را در حكومت فرو برده بودند. آنان اموال مسلمانان را تاراج مى كردند و با آنها پايه هاى حزب سياسى و نيروى نظامى خويش را استوار مى ساختند. نفوذ سياسى آنان در پيش از ظهوراسلام و نيز گستردگى روابطشان با نيروهاى سياسى و نظامى موجود درجزیرة العرب و برخوردارى آنان از تجارب سياسى فراوان و نيز وجودضعف در برخى از رهبريهاى اسلامى به آنان فرصت مى داد تا به راحتى رشد كنند. همين عوامل سبب شده بود تا آنان از افكار و سنّت ها و ارتباطاتشان و بلكه اسكلت رهبرى خود در طى دورانى كه به ظاهر ازقدرت بركنار بودند، اگرچه گهگاه در آن دخالت مى كردند، به شدّت محافظت كنند.

آرى، ابوسفيان رهبر امويّون در دوران جاهليّت ومرشد آنان درروزگار حاكميّت اسلام روزى به ديدار خليفه سوّم رفت ودريافت كه دوروبر او همه از بنى اميّه هستند. وى كه بينايى اش را از دست داده بود ازكسى كه در كنارش نشسته بود پرسيد: آيا غريبه اى در اين مجلس حضوردارد؟ چون جواب منفى شنيد واطمينان يافت، نكته اى را كه در خاطرش خلجان مى كرد برزبان آورد وخطاب به قومش گفت: اى بنى عبدالدار!حكومت را دو دستى بگيريد چونان كه كودكان توپ را مى گيرند. پس سوگندبه كسى كه ابوسفيان به او قسم ياد مى كند نه بهشتى است و نه دوزخى!

ناگهان علىعليه‌السلام كه در گوشه اى از مجلس نشسته بود، برخاست وبه اوپرخاش كرد. ابوسفيان در پاسخ گفت: مرا نبايد مورد سرزنش قرار دادبلكه بايد كسى را سرزنش كرد كه مرا فريفت وگفت: در اين جمع بيگانه اى حضور ندارد!

هنگامى كه امواج انقلاب بر ضدّ تصرّفات بنى اميّه در روزگار خلافت عثمان اوج مى گرفت، روزى معاويه كه در حقيقت فرمانده نيروهاى بنى اميّه ودر ظاهر والى شام بود به گروهى از مهاجران بزرگ كه علىعليه‌السلام وطلحه وزبير نيز در ميان آنان بودند، برخورد كرد وبديشان گفت:

«شما خود مى دانيد كه مردم به خاطر دستيابى به خلافت بايكديگر به ستيز برمى خاستند تاآنكه خداوند پيامبرش را برانگيخت ومردم باشاخصه هايى همچون سابقه، قدمت وجهاد از يكديگر متمايز شدند. هركدام كه به خلافت رسيدند، فرمان فرمانِ آنان بود وديگر مردمان تابع آنان بودند وچون آنان با جنگ وستيز درپى دنيا بودند خلافت از آنان گرفته شد وخداوند آن رابه كسان ديگر واگذاشت كه خداوند بر آوردن جانشين تواناست. همانا من در ميان شما پيرى را به جانشينى گماردم پس اگر از او اندرز پذيريد وبا وى مدارا كنيد در اين صورت خوش اقبالتراز او باشيد».(43)

حاضران مقصود معاويه را از اين سخنان بخوبى دريافتند. درواقع معاويه آنان را تهديد كرده بود كه اگر عثمان را يارى نكنند بزودى خودوحزبش براصحاب پيامبر خواهند شوريد. ابن ابى الحديد در اين باره چنين مى گويد:

از آن روز معاويه چنگالهاى خود را در خلافت فروبرد. چرا كه كشتن عثمان ذهن او را به خود مشغول داشته بود. به اين سخن او بنگريد كه مى گويد: چون آنان با جنگ وستيز درپى دنيا بودند، خلافت راگرفتندوخداوند هم آن رابه كسان ديگر واگذاشت. واو برآوردن جانشين تواناست. مقصود معاويه از جانشين دقيقاً خود اوست. از اين روهنگامى كه عثمان از وى طلب كمك كرد، دريارى كردن او تعلّل به خرج داد.(44)

حزب اموى آمادگى خود را براى ايجاد انقلابى عليه نظام اسلامى وبرپايى حكومت نوين جاهلى كه از دين به عنوان ابزارى جديد براى تحكيم قدرت استفاده مى كرد، كامل مى نمود.

مردم از هر گوشه وكنار و بويژه از كوفه وبصره ومصر گرد آمدند. ازهر كدام از اين شهرها هزار مرد مسلح رهسپار مدينه شدند تا خليفه سوّم را در فشار گذارند. كوفيان خواهان خلافت براى زبير بودند چنان كه بصريان به خلافت طلحه رغبت داشتند. دراين ميان مردم مصر هم هواخواه علىعليه‌السلام بودند.

امام اگر چه با اقدامات عثمان موافق نبود امّا تمام تلاش خود را براى خاموش كردن اين جريان به كار بست. آن حضرت بسيار كوشيد تا اقدامات تباهكارانه بنى اميّه را اصلاح كند امّا اوضاع آنچنان از هم گسيخته بود كه تلاشهاى آن حضرت ثمرى در برنداشت.

حديثى كه در زير نقل مى شود مى تواند به عنوان گواهى بر موضع اصلاح گرايانه امام علىعليه‌السلام مورد استناد قرار گيرد. به هر تقدير اين حديث نشانگر فشارهاى بنى اميّه بر خليفه سوّم است.

شايد آنان در انتظار وقوع حادثه ديگرى بودند يا آنكه رهبرى آنان كه در معاويه متجلّى مى شد، نقشه هايى براى كشتن خليفه كشيده بود به اين اميد كه در آينده بتواند با دستاويز قرار دادن قتل عثمان راه خود را براى دستيابى به قدرت هموار سازد.

در اين حديث آمده است:

شورشگران نامه اى به عثمان نگاشتند و وى را به توبه از كردار خوددعوت كردند. وبراى او قسم ياد كردند كه هرگز باز نمى گردند ودست ازوى بر نمى دارند تا وى حقوق خدايى آنان را بديشان بازپس دهد. عثمان احساس كرد كه اين جماعت در برآورده شدن خواسته هاى خود، بسيارجدّى هستند. از اين رو كسى را درپى علىعليه‌السلام فرستاد. چون امام نزد وى آمد، عثمان گفت: ابوالحسن! مى بينى كه مردم چه كرده اند ومى دانى كه من نيز چه كرده ام. من برجان خود از اينان بيمناكم. به خدا سوگند آنان رااز آنچه كه ناخوش مى دارند معاف مى كنم وآنچه را كه مى خواهند از خودواز ديگران بديشان مى دهم اگر چه در اين راه خونم ريخته شود.

امير مؤمنانعليه‌السلام به او فرمود:

«مردم به دادگرى توبيش ازبه قتل رساندنت نيازمندند ومن اين جماعت را مى بينم كه جز به راضى شدن خودشان، خشنود نمى گردند. من بار اوّل بديشان قول دادم كه تو از تمام آنچه كه موجبات نارضايتى ايشان را فراهم ساخته اى، باز گردى. پس آنان را از تو دور و حقشان رامى دهم». عثمان گفت: تو را به خدا سوگند هم اينك حق آنان را بده. به خدا قسم من به هر چه كه تو بگويى عمل مى كنم.

علىعليه‌السلام به سوى مردم رفت وفرمود:

«اى مردم! شما درپى حق خويش آمده ايد واينك از آن برخوردارگشته ايد. عثمان سخنان شما را در باره خود واطرفيانش قبول دارد واز تمام آنچه كه شما ناخوش مى داريد، باز مى گردد».

مردم گفتار امام را پذيرفتند وتصديق كردند. امّا گفتند: ما اين سخنان را مى پذيريم امّا براى ما از او پيمانى بگير. به خدا قسم ما تنها به سخن بدون عمل راضى نمى شويم.

علىعليه‌السلام فرمود: اين پيمان را براى شما خواهم گرفت.

اين روايت چنين ادامه مى يابد كه پس از انعقاد اين معاهده، نامه اى كه از سوى خليفه سوّم ممهور به مُهر خود و خطاب به كار گزارانش بودنگاشته واز خانه خليفه خارج شد. عثمان در اين نامه كارگزارانش را به كمك خود وكشتن سران مخالفان فرا خوانده بود وبه آنان گفته بود كه خود را آماده جنگ مى كند ولشكرى بزرگ از بردگان كه از راه خمس به دست آورده بود، فراهم مى آورد.

شكّ وترديد مخالفان با ديدن اين نامه برانگيخته شد وموجب گشت تا دوباره به سوى عثمان باز گردند واز او خواستار شوند فوراً واليان را ازكاربركنار دارد يا آنكه خود از مقام خلافت استعفا دهد. عثمان در مقابل، نوشتن نامه را انكار وادعا كرد كه اين نامه توطئه اى عليه او بوده است.اگرچه بعيد هم نيست كه عوامل بنى اميّه در خانه عثمان، اين نامه را به اسم وى نگاشته باشند تا بدين ترتيب نسبت به او ايجاد شكّ وترديد كنند.بدينسان كه فتنه اى بزرگ پديد آمد.(45)

طوفان هرج ومرج وآشوب وزيدن گرفت وشورشيان بر مدينه تسلّطيافتند. علىعليه‌السلام پس از فرو نشستن شعله هاى اين فتنه و كشته شدن عثمان اين واقعه را در دو كلمه خلاصه كرد:

«اگر به كشته شدن عثمان فرمان مى دادم، جزو قاتلان واگر از كشته شدن او ممانعت مى كردم، يار و ياور او تلقّى مى شدم».

ونيز افزود:

«من سبب كشته شدن او را براى شما بيان مى كنم: عثمان خلافت را به انحصار خود در آورد ودر آن استبداد به خرج داد وبد كرد كه چنين امرى را برگزيد و در آن استبداد به كار برد وشما نيز بى تابى مى كرديد. پس شمادر اين بى تابى بد كرديد وخداى را حكم ثابت است درباره كسى كه استبدادبه خرج داد وخود سرى كرد و كسى كه در كشتن او بى تابى نمود».(4 6 )

مى توان فرمايش حضرت را چنين تفسير كرد كه حكم خداوند در باره كسى كه استبداد وخودسرى به خرج داد آن بود كه از اريكه قدرت به زيركشيده شد ودر بسترش به قتل رسيد وحكم وى در باره كسى كه بى تابى كرد مثل آن بود كه ميوه اى را پيش از رسيدنش چيده باشد كه طبعاً خوردن چنين ميوه اى نمى تواند براى او گوارا و لذّت بخش باشد.

بدين گونه حزب اموى بيش از شورشگران از كشته شدن عثمان بهره بردارى كرد. به طورى كه حتّى كسانى كه همواره مردم رابه شورش عليه عثمان ترغيب مى كردند، خود را از اين ماجرا كنار كشيدند. عايشه، ام المؤمنين، كه همواره فرياد مى زد: نعثل - عثمان - را بكشيد كه او كافر شده است، اينك در صف خونخواهان عثمان جاى گرفته بود. طلحه وزبير نيزكه هر دو عليه عثمان تبليغات به راه مى انداختند و سپاهيانى براى جنگيدن با او گرد مى آوردند اكنون به عنوان هواخواه عثمان، در صددانتقام از قاتلان وى بر آمده بودند وعمروبن عاص هم كه حتّى چوپانان راعليه عثمان مى شورانيد، پس از كشته شدن وى به جمع كسانى پيوست كه ادعاى خونخواهى عثمان را داشتند.

در صورتى كه اگر آنان همگى به نصايح امام علىعليه‌السلام گوش مى سپردند، خلافت بدون هيچ خونريزى وآشوب در جايگاه خود آرام وقرار مى يافت.