حضرت امام حسن مجتبىعليه‌السلام

١ ـ قالَ الإمامُ الْحَسَنُ الْمُجتبى )عَلَيْهِ السَّلام ( : يَا ابْنَ آدْم! عَفِّ عَنِ مَحارِمِ اللّهِ تَكُنْ عابِداً، وَ ارْضِ بِما قَسَّمَ اللّهُ سُبْحانَهُ لَكَ تَكُنْ غَنِيّاً، وَ أحْسِنْ جَوارَ مَنْ جاوَرَكَ تَكُنْ مُسْلِماً، وَ صاحِبِ النّاسَ بِمِثْلِ ما تُحبُّ أنْ يُصاحِبُوكَ بِهِ تَكُنْ عَدْلاً.(١)

امام حسن مجتبىعليه‌السلام فرمود: اى فرزند آدم! نسبت به محرّمات الهى عفيف و پاكدامن باش تا عابد و بنده خدا باشى. راضى باش بر آنچه كه خداوند سبحان برايت تقسيم و مقدّر نموده است، تا هميشه غنى و بى نياز باشى. نسبت به همسايگان، دوستان و همنشينان خود نيكى و احسان نما تا مسلمان محسوب شوى. با افراد (مختلف) آنچنان بر خورد كن كه انتظار دارى ديگران همانگونه با تو بر خورد نمايند.

٢ ـ قالَعليه‌السلام : وَ نَحْنُ رَيْحانَتا رَسُولِ اللّهِ، وَ سَيِّدا شَبابِ أهْلِ الْجَنّهِ، فَلَعَنَ اللّهُ مَنْ يَتَقَدَّمُ، اَوْ يُقَدِّمُ عَلَيْنا اَحَداً.(٢)

امام حسن مجتبىعليه‌السلام به دنباله وصيّتش در حضور جمعى از أصحاب فرمود: و ما دو نفر ـ يعنى حضرت و برادرش امام حسينعليها‌السلام ـ ريحانه رسول اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و دو سرور جوانان اهل بهشت هستيم، پس خدا لعنت كند كسى را كه بر ما پيشقدم شود يا ديگرى را بر ما مقدّم دارد.

٣ ـ قالَعليه‌السلام : وَ إنّ حُبَّنا لَيُساقِطُ الذُّنُوبَ مِنْ بَنى آدَم، كَما يُساقِطُ الرّيحُ الْوَرَقَ مِنَ الشَّجَرِ.(٣)

فرمود: همانا محبّت و دوستى با ما (اهل بيت رسول اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم سبب ريزش گناهان ـ از نامه اعمال ـ مى شود، همان طورى كه وزش باد، برگ درختان را مى ريزد.

٤ ـ قالَعليه‌السلام : لَقَدْ فارَقَكُمْ رَجُلٌ بِالاْمْسِ لَمْ يَسبِقْهُ الاْوَّلُونَ، وَ لا يُدْرِكُهُ أَلاْخِرُونَ.(٤)

پس از شهادت پدرش اميرالمؤمنين علىّعليه‌السلام ، در جمع اصحاب فرمود: شخصى از ميان شماها رفت كه در گذشته مانند او نيامده است، و كسى در آينده نمى تواند هم تراز او قرار گيرد.

٥ ـ قالَعليه‌السلام : مَنْ قَرَءَ الْقُرْآنَ كانَتْ لَهُ دَعْوَهٌ مُجابَهٌ، إمّا مُعَجَّلهٌ وَإمّا مُؤجَلَّهٌ.(٥)

فرمود: كسى كه قرآن را ـ با دقّت ـ قرائت نمايد، در پايان آن ـ اگر مصلحت باشد ـ دعايش سريع مستجاب خواهد شد ـ و اگر مصلحت نباشد ـ در آينده مستجاب مى گردد.

٦ ـ قالَعليه‌السلام : إنّ هذَا الْقُرْآنَ فيهِ مَصابيحُ النُّورِ وَشِفاءُ الصُّدُورِ.(٦)

فرمود: همانا در اين قرآن چراغ هاى هدايت به سوى نور و سعادت موجود است و اين قرآن شفاى دل ها و سينه ها است.

٧ ـ قالَعليه‌السلام : مَنَ صَلّى، فَجَلَسَ فى مُصَلاّه إلى طُلُوعِ الشّمسِ كانَ لَهُ سَتْراً مِنَ النّارِ.(٧)

فرمود: هر كه نماز ـ صبح ـ را به خواند و در جايگاه خود بنشيند تا خورشيد طلوع كند، برايش پوششى از آتش خواهد بود.

٨ ـ قالَعليه‌السلام :إنَّ اللّهَ جَعَلَ شَهْرَ رَمَضانَ مِضْماراً لِخَلْقِهِ، فَيَسْتَبِقُونَ فيهِ بِطاعَتِهِ إِلى مَرْضاتِهِ، فَسَبَقَ قَوْمٌ فَفَازُوا، وَقَصَّرَ آخَرُونَ فَخابُوا.(٨)

فرمود: خداوند متعال ماه رمضان را براى بندگان خود ميدان مسابقه قرار داد. پس عدّه اى در آن ماه با اطاعت و عبادت به سعادت و خوشنودى الهى از يكديگر سبقت خواهند گرفت و گروهى از روى بى توجّهى و سهل انگارى خسارت و ضرر مى نمايند.

٩ ـ قالَعليه‌السلام : مَنْ أدامَ الاْخْتِلافَ إلَى الْمَسْجِدِ أصابَ إحْدى ثَمان: آيَهً مُحْكَمَهً، أَخاً مُسْتَفاداً، وَعِلْماً مُسْتَطْرَفاً، وَرَحْمَهً مُنْتَظِرَهً، وَكَلِمَهً تَدُلُّهُ عَلَى الْهُدى، اَوْ تَرُدُّهُ عَنْ الرَّدى، وَتَرْكَ الذُّنُوبِ حَياءً اَوْ خَشْيَهً.(٩)

فرمود: هركس جايگاه ـ عبادات ـ خود را در مسجد قرار دهد يكى از هشت فايده شاملش مى گردد: برهان ونشانه اى ـ براى معرفت ـ، دوست و برادرى سودمند، دانش واطلاعاتى جامع، رحمت و محبّت عمومى، سخن و مطلبى كه او را هدايت گر باشد، ـ توفيق إجبارى ـ در ترك گناه به جهت شرم از مردم و يا به جهت ترس از عقاب.

١٠ ـ قالَعليه‌السلام : مَنْ أكْثَرَ مُجالِسَه الْعُلَماءِ أطْلَقَ عِقالَ لِسانِهِ، وَ فَتَقَ مَراتِقَ ذِهْنِهِ، وَ سَرَّ ما وَجَدَ مِنَ الزِّيادَهِ فى نَفْسِهِ، وَكانَتْ لَهُ وَلايَهٌ لِما يَعْلَمُ، وَ إفادَهٌ لِما تَعَلَّمَ.(١٠)

فرمود: هر كه با علماء بسيار مجالست نمايد، سخنش و بيانش در بيان حقايق آزاد و روشن خواهد شد، و ذهن و انديشه اش باز و توسعه مى يابد و بر معلوماتش افزوده مى گردد و به سادگى مى تواند ديگران را هدايت نمايد.

١١ ـ قالَعليه‌السلام : تَعَلَّمُوا الْعِلْمَ، فَإنْ لَمْ تَسْتَطيعُوا حِفْظَهُ فَاكْتُبُوهُ وَ ضَعُوهُ فى بُيُوتِكُمْ.(١١)

فرمود: علم و دانش را ـ از هر طريقى ـ فرا گيريد، و چنانچه نتوانستيد آنرا در حافظه خود نگه داريد، ثبت كنيد و بنويسيد و در منازل خود در جاى مطمئن قرار دهيد.

١٢ ـ قالَعليه‌السلام : مَنْ عَرَفَ اللّهَ أحَبَّهُ، وَ مَنْ عَرَفَ الدُّنْيا زَهِدَ فيها.(١٢)

فرمود: هركس خدا را بشناسد، (در عمل و گفتار) او را دوست دارد و كسى كه دنيا را بشناسد آن را رها خواهد كرد.

١٣ ـ قالَعليه‌السلام : هَلاكُ الْمَرْءِ فى ثَلاث: اَلْكِبْرُ، وَالْحِرْصُ، وَالْحَسَدُ; فَالْكِبْرُ هَلاكُ الدّينِ،، وَبِهِ لُعِنَ إبْليسُ. وَالْحِرْصُ عَدُوّ النَّفْسِ، وَبِهِ خَرَجَ آدَمُ مِنَ الْجَنَّهِ. وَالْحَسَدُ رائِدُ السُّوءِ، وَمِنْهُ قَتَلَ قابيلُ هابيلَ.(١٣)

فرمود: هلاكت و نابودى دين و ايمان هر شخص در سه چيز است: تكبّر، حرص، حسد. تكبّر سبب نابودى دين و ايمان شخص مى باشد و به وسيله تكبّر شيطان ـ با آن همه عبادت ملعون گرديد. حرص و طمع دشمن شخصيّت انسان است، همان طورى كه حضرت آدمعليه‌السلام به وسيله آن از بهشت خارج شد. حسد سبب همه خلاف ها و زشتى ها است و به همان جهت قابيل برادر خود هابيل را به قتل رساند.

١٤ ـ قالَعليه‌السلام : بَيْنَ الْحَقِّ وَالْباطِلِ أرْبَعُ أصابِع، ما رَأَيْتَ بَعَيْنِكَ فَهُوَ الْحَقُّ وَقَدْ تَسْمَعُ بِأُذُنَيْكَ باطِلاً كَثيراً.(١٤)

فرمود: بين حقّ و باطل چهار انگشت فاصله است، آنچه كه را با چشم خود ببينى حقّ است; و آنچه را شنيدى يا آن كه برايت نقل كنند چه بسا باطل باشد.

١٥ ـ قالَعليه‌السلام : ألْعارُ أهْوَنُ مِنَ النّارِ.(١٥)

فرمود: سرزنش و ننگ شمردن مردم انسان را، آسان تر است از معصيت و گناهى كه موجب آتش جهنّم شود.

١٦ ـ قالَعليه‌السلام : إذا لَقى أحَدُكُمْ أخاهُ فَلْيُقَبِّلْ مَوْضِعَ النُّورِ مِنْ جَبْهَتِهِ.(١٦)

فرمود: وقتى انسان برادر مؤمن ـ و دوست ـ خود را ملاقات نمود، بايد پيشانى و سجده گاه او را ببوسد.

١٧ ـ قالَعليه‌السلام : إنَّ اللّهَ لَمْ يَخْلُقْكُمْ عَبَثاً، وَلَيْسَ بِتارِكِكُمْ سُدًى، كَتَبَ آجالَكُمْ، وَقَسَّمَ بَيْنَكُمْ مَعائِشَكُمْ، لِيَعْرِفَ كُلُّ ذى لُبٍّ مَنْزِلَتَهُ، وأنَّ ماقَدَرَ لَهُ أصابَهُ، وَما صُرِفَ عَنْهُ فَلَنْ يُصيبَهُ.(١٧) وَ قالَ: مَنْ عَبَدَ اللّهَ، عبَّدَ اللّهُ لَهُ كُلَّ شَىْء.(١٨)

فرمود: خداوند شما انسان ها را بيهوده و بدون غرض نيافريده و شما را آزاد، رها نكرده است. لحظات آخر عمر هر يك معيّن و ثبت مى باشد، نيازمندى ها و روزى هركس سهميّه بندى و تقسيم شده است تا آن كه موقعيّت و منزلت شعور و درك اشخاص شناخته گردد. و نيز فرمود: هر كسى كه خداوند را عبادت و اطاعت كند، خداى متعال همه چيزها را مطيع او گرداند.

١٨ ـ قالَعليه‌السلام لِبَعْضِ وُلْدِهِ: يا بُنَيَّ! لا تُواخِ أحَداً حَتّى تَعْرِفَ مَوارِدَهُ وَ مَصادِرَهُ، فَإذَا اسْتَنْبَطْتَ الْخِبْرَهَ، وَ رَضيتَ الْعِشْرَهَ، فَآخِهِ عَلى إقالَهِ الْعَثْرَهِ، وَ الْمُواساهِ فىِ الْعُسْرَهِ.(١٩)

به بعضى از فرزندانش فرمود: اى پسرم! با كسى دوستى و برادرى بر قرار نكن مگر آن كه او را از هر جهت بشناسى و مورد اطمينان باشد، پس هنگامى كه چنين فردى را يافتى در همه امور با او باش.

١٩ ـ سُئِلَعليه‌السلام : عَنِ الْبُخْلِ؟ فَقالَ: هُوَ أنْ يَرىَ الرَّجُلُ ما أنْفَقَهُ تَلَفاً، وَما أمْسَكَهُ شَرَفاً.(٢٠)

از حضرت پيرامون بُخل سؤال شد؟ در جواب فرمود: معناى آن چنين است كه انسان آنچه را به ديگرى كمك و انفاق كند فكر نمايد كه از دست داده و تلف شده است و آنچه را ذخيره كرده و نگه داشته است خيال كند برايش باقى مى ماند و موجب شخصيّت و شرافت او خواهد بود.

٢٠ ـ قالَعليه‌السلام : تَرْكُ الزِّنا، وَكَنْسُ الْفِناء، وَغَسْلُ الاْناء مَجْلَبَهٌ لِلْغِناء:(٢١)

فرمود: انجام ندادن زنا، جاروب و نظافت كردن راهرو و درب منزل، و شستن ظروف سبب رفاه و بى نيازى مى گردد.

٢١ ـ قالَعليه‌السلام :السِّياسَهُ أنْ تَرْعى حُقُوقَ اللّهِ، وَحُقُوقَ الاْحْياءِ، وَحُقُوقَ الاْمْواتِ.(٢٢)

فرمود: ـ مفهوم و معناى ـ سياست آن است كه حقوق خداوند و حقوق موجودات زنده و حقوق مردگان را رعايت كنى.

٢٢ ـ قالَعليه‌السلام : ما تَشاوَرَ قَوْمٌ إلاّ هُدُوا إلى رُشْدِهِمْ.(٢٣)

فرمود: هيچ گروهى در كارهاى ـ اجتماعى، سياسى، اقتصادى، فرهنگى و ـ با يكديگر مشورت نكرده اند مگر آن كه به رشد فكرى و عملى و... رسيده اند.

٢٣ ـ قالَعليه‌السلام : اَلْخَيْرُ الَذّى لا شَرَّفيهِ: ألشُّكْرُ مَعَ النِّعْمَهِ، وَالصّبْرُ عَلَى النّازِلَهِ.(٢٤)

فرمود: آن خوبى كه شرّ و آفتى در آن نباشد شكر در مقابل نعمت ها و صبر و شكيبائى در برابر سختى ها است.

٢٤ ـ قالَعليه‌السلام : يَابْنَ آدَم! لَمْ تَزَلْ فى هَدْمِ عُمْرِكَ مُنْذُ سَقَطْتَ مِنْ بَطْنِ اُمِّكَ، فَخُذْ مِمّا فى يَدَيْكَ لِما بَيْنَ يَدَيْكَ، فَإنَّ الْمُؤْمِنَ بَتَزَوَّدُ وَ الْكافِرُ يَتَمَتَّعُ.(٢٥)

فرمود: اى فرزند آدم از موقعى كه به دنيا آمده اى، در حال گذراندن عمرت هستى، پس از آنچه دارى براى آينده ات (قبر و قيامت) ذخيره نما، همانا كه مؤمن در حال تهيّه زاد و توشه مى باشد; وليكن كافر در فكر لذّت و آسايش است.

٢٥ ـ قالَعليه‌السلام : إنَّ مَنْ خَوَفَّكَ حَتّى تَبْلُغَ الاْمْنَ، خَيْرٌ مِمَّنْ يُؤْمِنْكَ حَتّى تَلْتَقِى الْخَوْفَ.(٢٦)

فرمود: همانا كسى تو را ـ در برابر عيب ها و كم بودها ـ هشدار دهد تا آگاه و بيدار شوى، بهتر است از آن كسى كه فقط تو را تعريف و تمجيد كند تا بر عيب هايت افزوده گردد.

٢٦ ـ قالَعليه‌السلام : القَريبُ مَنْ قَرَّبَتْهُ الْمَوَدَّهُ وَإنْ بَعُدَ نَسَبُهُ، وَالْبَعيدُ مَنْ باعَدَتْهُ الْمَوَدَّهُ وَإنْ قَرُبُ نَسَبُهُ.(٢٧)

فرمود : بهترين دوست نزديك به انسان، آن كسى است كه در تمام حالات دلسوز و با محبّت باشد گرچه خويشاوندى نزديكى هم نداشته باشد. و بيگانه ترين افراد كسى است كه از محبّت و دلسوزى بيگانه باشد گرچه از نزديك ترين خويشاوندان باشد.

٢٧ ـ وَسُئِلَ عَنِ الْمُرُوَّهِ؟ فَقالَعليه‌السلام : شُحُّ الرَّجُلِ عَلى دينِهِ، وَإصْلاحُهُ مالَهُ، وَقِيامُهُ بِالْحُقُوقِ.(٢٨)

از حضرتعليهما‌السلام پيرامون مُروّت و جوانمردى سؤال شد، فرمود: جوانمرد كسى است كه در نگهدارى دين و عمل به آن تلاش نمايد، در اصلاح اموال و ثروت خود همّت گمارد، و در رعايت حقوق طبقات مختلف پا بر جا باشد.

٢٨ ـ قالَعليه‌السلام : عَجِبْتُ لِمَنْ يُفَكِّرُ فى مَأكُولِهِ كَيْفَ لايُفَكِّرُ فى مَعْقُولِهِ، فَيَجْنِبُ بَطْنَهُ ما يُؤْذيهِ، وَيُوَدِّعُ صَدْرَهُ ما يُرْديهِ.(٢٩)

فرمود: تعجّب مى كنم از كسى كه در فكر خوراك و تغذيه جسم و بدن هست ولى درباره تغذيه معنوى روحى خود نمى انديشد، پس از غذاهاى فاسد شده و خراب دورى مى كند. و عقل و قلب و روح خود را كارى ندارد ـ هر چه و هر مطلب و برنامه اى به هر شكل و نوعى باشد استفاده مى كند ـ

٢٩ ـ قالَعليه‌السلام : غَسْلُ الْيَدَيْنِ قَبْلَ الطَّعامِ يُنْفِى الْفَقْرَ، وَبَعْدَهُ يُنْفِى الْهَمَّ.(٣٠)

فرمود: شستن دست ها قبل از طعام فقر و تنگدستى را مى زدايد و بعد از آن ناراحتى ها و آفات را از بين مى برد.

٣٠ ـ قالَعليه‌السلام : حُسْنُ السُّؤالِ نِصْفُ الْعِلْمِ.(٣١)

فرمود: كسى كه عادت سؤال و حالت پرس و جو دارد مثل آن است كه نصف علم ها را فرا گرفته باشد.

٣١ ـ قالَعليه‌السلام : إنّ الْحِلْمَ زينَهٌ، وَالْوَفاءَ مُرُوَّهٌ، وَالْعَجَلهَ سَفَهٌ.(٣٢)

فرمود: صبر و شكيبائى زينت شخص، وفاى به عهد علامت جوانمردى، و عجله و شتابزدگى (در كارها بدون انديشه) دليل بى خردى مى باشد.

٣٢ ـ قالَعليه‌السلام : مَنِ اسْتَخَفَّ بِإخوانِهِ فَسَدَتْ مُرُوَّتُهُ.(٣٣)

فرمود: كسى كه دوستان و برادرانش را سبك شمارد و نسبت به آن ها بى اعتناء باشد، مروّت و جوانمرديش فاسد گشته است.

٣٣ ـ قالَعليه‌السلام : إنّما يُجْزى الْعِبادُ يَوْمَ الْقِيامَهِ عَلى قَدْرِ عُقُولِهِمْ.(٣٤)

فرمود: همانا در روز قيامت بندگان به مقدار عقل و درك و شعورشان مجازات مى شوند.

٣٤ ـ قالَعليه‌السلام : إنَّ الْقُرْآنَ فيهِ مَصابيحُ النُّورِ، وَ شِفاءُ الصُّدُورِ، فَيَجِلْ جالَ بَصَرُهُ، وَ لْيَلْجَمُ الصِّفّهَ قَلْبِهِ، فَإنَّ التَّفْكيرَ حَياهُ الْقَلْبِ الْبَصيرِ، كَما يَمْشى الْمُسْتَنيرُ فىِ الظُّلُماتِ بِالنُّورِ.(٣٥)

فرمود: همانا در قرآن چراغ هاى روشنائى بخش; و شفا بخش دردها و گرفتارى هاى درونى وجود دارد، پس كسى كه (خود را) با قرآن جلى دهد چشمانش قوى و روشن مى گردد; وقلب و درون خويش را صفا خواهد داد، چون كه تفكّر و انديشه (در قرآن سبب) حيات قلبِ آگاه مى باشد، همچنان كه شخص روشن دل در تاريكى ها به وسيله نور چراغ حركت مى نمايد و راه مى رود.

٣٥ ـ قالَعليه‌السلام : ألْمِزاحُ يَأْكُلُ الْهَيْبَهَ، وَ قَدْ أكْثَرَ مِنَ الْهَيْبَهِ الصّامِت(٣٦)

فرمود: مزاح و شوخى ـ هاى زياد و بيجا ـ شخصيّت و وقار انسان را از بين مى برد، و چه بسا افراد ساكت داراى شخصيّت و وقار عظيمى مى باشند.

٣٦ ـ قالَعليه‌السلام : أللُؤْمُ أنْ لا تَشْكُرَ النِّعْمَهَ.(٣٧)

فرمود: از علائم پستى شخص، شكر نكردن از ولى نعمت است.

٣٧ ـ قالَعليه‌السلام : لَقَضاءُ حاجَهِ أخ لى فِى اللّهِ أحَبُّ مِنْ إعْتِكافِ شَهْر.(٣٨)

فرمود: هر آينه برآوردن حاجت و رفع مشكل دوست و برادرم، از يك ماه اعتكاف، در مسجد ـ و عبادت مستحبّى، نزد من ـ بهتر و محبوب تر است.

٣٨ ـ قالَعليه‌السلام : إنَّ الدُّنْيا فى حَلالِها حِسابٌ، وَ فى حَرامِها عِقابٌ، وَفِى الشُّبَهاتِ عِتابٌ، فَأنْزِلِ الدُّنْيا بِمَنْزَلَهِ الميتَهِ، خُذْمِنْها مايَكْفيكَ.(٣٩)

فرمود: چيزهاى دنيا اگر حلال باشد حساب و بررسى مى شود و اگر از حرام به دست آيد عذاب و عقاب دارد و اگر حلال و حرام آن معلوم نباشد سختى و ناراحتى خواهد داشت. پس بايد دنيا (و موجوداتش) را همچون ميته و مردارى بشناسى كه به مقدار نياز و اضطرار از آن استفاده كنى.

٣٩ ـ قالَعليه‌السلام : وَ اعْمَلْ لِدُنْياكَ كَأنَّكَ تَعيشُ أبَداً، وَ اعْمَلْ لاِخِرَتِكَ كَأنّكَ تَمُوتُ غدَاً.(٤٠)

فرمود: در دنيا ـ از نظر اقتصاد و صرفه جوئى و... ـ چنان برنامه ريزى كن مثل آن كه مى خواهى هميشه دوام داشته باشى، و نسبت به آخرت به نوعى حركت و كار كن مثل اين كه فردا خواهى مُرد.

٤٠ ـ قالَعليه‌السلام : أكْيَسُ الْكَيِّسِ التُّقى، وَ أحْمَقُ الْحُمْقِ الْفُجُورَ، الْكَريمُ هُوَ التَّبَرُّعُ قَبْلَ السُّؤالِ.(٤١)

فرمود: زيرك ترين و هوشيارترين افراد، شخص باتقوا و پرهيزكار مى باشد; أحمق و نادان ترين افراد، كسى است كه تبه كار و اهل معصيت باشد; گرامى ترين و باشخصيّت ترين افراد، آن كسى است كه به نيازمندان پيش از اظهار نيازشان، كمك نمايد.

____________________

پاورقى ها :

١ ـ نزهه النّاظر و تنبيه الخاطر: ص ٧٩، ح ٣٣، بحارالأنوار: ج ٧٨، ص ١١٢، س ٨.

٢ ـ كلمه الإمامُ الْحَسَنعليه‌السلام : ٧، ص ٢١١.

٣ ـ كلمه الإمامُ الْحَسَنعليه‌السلام : ٧، ص ٢٥، بحارالأنوار: ج ٤٤، ص ٢٣، ح ٧.

٤ ـ إحقاق الحقّ: ج ١١، ص ١٨٣، س ٢ و ص ١٨٥.

٥ ـ دعوات الرّاوندى: ص ٢٤، ح ١٣، بحارالأنوار: ج ٨٩، ص ٢٠٤، ح ٢١.

٦ - بحارالأنوار: ج ٧٥، ص ١١١، ضمن ح ٦.

٧ ـ وافى: ج ٤، ص ١٥٥٣، ح ٢، تهذيب الأحكام: ج ٢، ص ٣٢١، ح ١٦٦.٢.

٨ ـ تحف العقول: ص ٢٣٤، س ١٤، من لا يحضره الفقيه: ج ١، ص ٥١١، ح ١٤٧٩.

٩ ـ تحف العقول: ص ٢٣٥، س ٧، مستدرك: ج ٣، ص ٣٥٩، ح ٣٧٧٨.

١٠ ـ إحقاق الحقّ : ج ١١، ص ٢٣٨، س ٢.

١١ ـ إحقاق الحقّ: ج ١١، ص ٢٣٥، س ٧.

١٢ - كلمه الإمام الحسنعليه‌السلام : ص ١٤٠.

١٣ ـ أعيان الشّيعه: ج ١، ص ٥٧٧، بحارالأنوار: ج ٧٥، ص ١١١، ح ٦.

١٤ - تحف العقول: ص ٢٢٩، س ٥، بحارالأنوار: ج ١٠، ص ١٣٠، ح ١.

١٥ ـ كلمه الإمام حسنعليه‌السلام : ص ١٣٨، تحف العقول: ص ٢٣٤، س ٦، بحارالأنوار: ج ٧٥، ص ١٠٥، ح ٤.

١٦ ـ تحف العقول: ص ٢٣٦، س ١٣، بحارالأنوار: ج ٧٥، ص ١٠٥، ح ٤.

١٧ - تحف العقول: ص ٢٣٢، س ٢، بحار الأنوار: ج ٧٥، ص ١١٠، ح ٥.

١٨ ـ تنبيه الخواطر، معروف به مجموعه ورّام: ص ٤٢٧، بحار: ج ٦٨، ص ١٨٤، ضمن ح ٤٤.

١٩ - تحف العقول: ص ١٦٤، س ٢١. بحار الأنوار: ج ٧٥، ص ١٠٥، ح ٣.

٢٠ ـ أعيان الشّيعه: ج ١، ص ٥٧٧، بحارالأنوار: ج ٧٥، ص ١١٣، ح ٧.

٢١ ـ كلمه الإمام حسنعليه‌السلام : ص ٢١٢، بحارالأنوار: ج ٧٣، ص ٣١٨، ح ٦.

٢٢ ـ همان مدرك: ص ٥٧.

٢٣ ـ تحف العقول: ص ٢٣٣، أعيان الشّيعه: ج ١، ص ٥٧٧، بحارالأنوار: ج ٧٥، ص ١٠٥، ح ٤.

٢٤ ـ تحف العقول: ص ٢٣٤، س ٧، بحارالأنوار: ج ٧٥، ص ١٠٥، ح ٤.

٢٥ ـ نزهه الناظر و تنبيه الخاطر: ص ٧٩، س ١٣، بحارالأنوار: ج ٧٥، ص ١١١، ح ٦.

٢٦ ـ إحقاق الحقّ: ج ١١، ص ٢٤٢، س ٢.

٢٧ ـ تحف العقول: ص ٢٣٤، س ٣، بحارالأنوار: ج ٧٥، ص ١٠٦، ح ٤.

٢٨ ـ تحف العقول: ص ٢٣٥، س ١٤، بحارالأنوار: ج ٧٣، ص ٣١٢، ح ٣.

٢٩ ـ كلمه الإمام الحسنعليه‌السلام ، ص ٣٩، بحارالأنوار: ج ١، ص ٢١٨، ح ٤٣.

٣٠ ـ كلمه الإمام الحسنعليه‌السلام : ص ٤٦.

٣١ ـ كلمه الإمام الحسنعليه‌السلام : ص ١٢٩.

٣٢ ـ كلمه الإمام الحسنعليه‌السلام : ص ١٩٨.

٣٣ ـ كلمه الإمام الحسنعليه‌السلام : ص ٢٠٩.

٣٤ ـ كلمه الإمام الحسنعليه‌السلام : ص ٢٠٩.

٣٥ ـ نزهه النّاظر و تنبيه الخاطر: ص ٧٣، ح ١٨، بحارالأنوار: ج ٧٨، ص ١١٢، س ١٥.

٣٦ ـ كلمه الإمام الحسنعليه‌السلام : ص ١٣٩، بحارالأنوار: ج ٧٥، ص ١١٣، ح ٧.

٣٧ ـ كلمه الإمام الحسنعليه‌السلام : ص ١٣٩، بحارالأنوار: ج ٧٥، ص ١٠٥، ح ٤.

٣٨ ـ كلمه الإمام الحسنعليه‌السلام : ص ١٣٩.

٣٩ ـ كلمه الإمام الحسنعليه‌السلام : ص ٣٦، بحارالأنوار: ج ٤٤، ص ١٣٨، ح ٦.

٤٠ ـ كلمه الإمام الحسنعليه‌السلام ص ٣٧، بحارالأنوار: ج ٤٤، ص ١٣٨، ح ٦.

٤١ ـ إحقاق الحقّ : ج ١١، ص ٢٠ س ١، بحارالأنوار: ج ٤٤، ص ٣٠.