پندهاى كوتاه از نهج البلاغه

نويسنده : هئيت تحريريه بنياد نهج البلاغه

تذکراین کتاب توسط مؤسسه فرهنگی - اسلامی شبکة الامامین الحسنینعليهما‌السلام بصورت الکترونیکی برای مخاطبین گرامی منتشر شده است.

لازم به ذکر است تصحیح اشتباهات تایپی احتمالی، روی این کتاب انجام گردیده است.

مقدمه

دانش آموزان گرامى ، فرزندان عزيز

كتابى كه اكنون در دست داريد، با همه كوچكى خود، به وسعت درياهاى بيكرانه ، و به عظمت كوههاى سر به فلك كشيده است : زيرا آنچه در اين كتاب كوچك مى خوانيد، بخشى از كلمات و جملات كتاب ارجمند نهج البلاغه است ، كه به اين صورت ساده ، براى شما فراهم شده است

اين كلمات و جملات ، مانند دانه هاى مرواريد درخشان ، كه از اعماق دريايى سرشار از مرواريدهاى ناب به دست آمده باشد، مخصوص شما نوجوانان عزيز انتخاب شده است از اين رو، تمامى مطالب اين كتاب ، با بيانى ساده ، به زبان فارسى امروز، نوشته شده تا براى شما و ديگر هم سن سالهايتان ، به آسانى قابل درك و آموختن باشد. و از اين راه ، شما عزيزان را، با كتابى كه پس از قرآن ، عاليترين و گرانقدرترين كتاب انسان سازى است ، آشنا سازد.

با نهج البلاغه ، بيشتر آشنا شويم

زندگى در باشكوه ترين دوره تاريخ كشورمان ، يعنى دوران شكوهمند انقلاب اسلامى ، خوشبختى بزرگى است كه نصيب شما نوجوانان عزيز شده است و بى ترديد، نوجوان دانش آموز و درس خوانده يى كه در چنين دوران پرشكوهى زندگى مى كند، كمتر ممكن است كه با نام نهج البلاغه آشنا نباشد.

با اين حال ، براى آشنائى بيشتر شما، بهتر است به چند نكته اشاره شود : نهج البلاغه ، كه نمايانگر گوشه يى از انديشه بلند و آسمانى حضرت علىعليه‌السلام است از يكهزار سال پيش ، به صورت كتاب جاودانه ، در اختيار جهان و جهانيان قرار گرفته و دنيا را با تحسين و حيرت روبرو كرده است

اين كتاب ، مجموعه يى از گفتارها، پند و اندرزها، نامه ها و نوشته ها، سخنان كوتاه و پر مغز آن امام بزرگوار است ، كه توسط دانشمند بر جسته اسلامى ،سيد رضى در پايان قرن چهارم و آغاز قرن پنجم هجرى ، گرد آورى شده است

سيد رضى سخنان والا و نوشته هاى بى همتاى امامعليه‌السلام را، در كتاب نهج البلاغه ، به سه بخش اصلى تقسيم كرده كه ترتيب آنها چنين است

١- خطبه ها

٢- نامه ها

٣- سخنان كوتاه

درباره خطبه ها

نوجوانانى كه در ايران انقلابى و اسلامى زندگى مى كنند، بر خلاف نسلهاى گذشته ، به خوبى با خطبه و معنى آن ،آشنا هستند.زيرا يا خود، همراه پدر و مادر و بزرگترهايشان ، در نماز جمعه شركت مى كنند و خطبه امام جمعه شهرشان را از نزديك مى شوند .يا بوسيله راديو و تلويزيون ، كه خطبه هاى نماز جمعه را پخش مى كنند، با معنى و مفهم خطبه ، آشنا شده اند

خطبه ، مجموعه گفتارهايى است ، كه امام جمعه ، براى مسلمانانى كه در نماز جمعه شركت كرده اند، بيان مى كند. در اين گفتارها، مسائل و مطالب گوناگونى مطرح مى شود، تا ضمن آن ، آگاهى لازم ، به امت مسلمان داده شود : آگاهى هايى در باره توحيد و خداشناسى ، اصول عقايد اسلامى ، بحث ها و مسائل قرآن ، فلسفه بعثت پيامبران و مسئله ظهور آخرين امام ، و امامت ، موضوع امت و امامت و هر مسئله ديگرى كه مطرح ساختن آنها لازم باشد مانند مسائل گوناگون سياسى و اجتماعى كه در جامعه مسلمانان پيش مى آيد. از اين رو، امام جمعه در خطبه هاى خود، پيرامون اينگونه مسائل نيز توضيحات لازم را مى دهد، تا ذهن امت مسلمان نسبت به آنها روشن شود و فريب دشمنان خدا و دين خدا را نخورند.

اما بايد دانست كه خطبه هاى امام علىعليه‌السلام ، مخصوص روزهاى جمعه نبود. بلكه چون در دوران حكومت آن حضرت ، نماز تمام روزهاى هفته به صورت جماعت خوانده مى شد، هميشه براى ايراد خطبه ، فرصت مناسب وجود داشت امامعليه‌السلام نيز، هر گاه كه مسئله فورى و مهمى پيش مى آمد، كه لازم بود با مسلمانان در ميان گذاشته شود، بر منبر قرار مى گرفت و به ايراد خطبه و روشنگرى ذهن مسلمانان مى پرداخت

خطبه هايى كه در نهج البلاغه گرد آورى شده ، تنها ٢٣٨ خطبه ، از صدها خطبه آن حضرت است با اين حال ، بخش خطبه ها، در نهج البلاغه ، از دو بخش بعدى كه نامه ها و سخنان كوتاه امامعليه‌السلام را در بر دارد، مفصل تر و بلندتر است

خطبه هاى نهج البلاغه ، بيشتر در موضوع توحيد و خداشناسى ، بحث درباره رسالت و معرفى مقام والاى رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ، مسائل و مباحث اسلامى و قرآنى ، مسائل سياسى و اجتماعى جهان اسلام ، و دعوت مسلمانان به شركت در جهاد و استقبال از شهادت در راه خدا و دين خدا بيان شده است

درباره نامه ها

بخش نامه هاى نهج البلاغه ، آثارى را كه از قلم گهربار آن حضرت تراوش كرده است ، در بر دارد. و اين آثار، عبارت از نامه هايى است كه امامعليه‌السلام ، پيرامون مسائل و حكومت اسلامى و امت مسلمان ، براى دوستان و نزديكان ، و حتى براى دشمنان خود نوشته است همچنين نامه ها و فرمانهايى است كه آن حضرت ، براى فرمانداران و استانداران و مسئولان حكومتى امور مسلمانان نوشته ، و در هر يك ، عاليترين اصول حكومت و كشوردارى ، بهترين راه خدمت به مردم ، و بخصوص حفظ حقوق افراد ضعيف و طبقه مستضعف را تعيين كرده ، و كاركنان حكومت اسلامى را، به رعايت يكايك اين دستورات ، موظف ساخته است

علاوه بر اينها، مكاتبات ، و اصولا در تمامى نامه ها و نوشته هاى امامعليه‌السلام ، علاوه بر مسائل آن روز، از يك سو، اصول زندگى در پرتو اسلام و در حكومت اسلامى بيان شده ، و از سوى ديگر، مسائل تربيتى و اخلاقى و اعتقادى اسلام ، و از ديدگاه آن حضرت روشن شده است

درباره سخنان كوتاه

سومين بخش نهج البلاغه ، در بردارنده سخنان كوتاه امامعليه‌السلام است كه بيشتر آنها، از يك يا دو جمله فشرده تشكيل شده است .اما همين گفته هاى بسيار كوتاه و يكى دو جمله هايى ، كه بين مردم به كلمات قصارمعروف شده ، هر يك دريايى از معنى را در خود جاى داده است .كلمات قصار علىعليه‌السلام بيشتر دربردارنده پند و اندرزهاى آن حضرت ، و راهنمايى هاى بى نظيرى درباره روش صحيح اعتقادى و تربيت اسلامى است

مطالب عميق و پرمعنايى كه در اين جمله هاى كوتاه وجود دارد، چنان است كه دوست و دشمن ،آن را همچون ساير آثار گسترده و مفصل امامعليه‌السلام ، پس از قرآن كريم و گفتارهاى رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ، عالى ترين راهنماى بشر، براى زندگى پاك و سعادت آميز دانسته اند. طورى كه هر كدام از اين سخنان فشرده ، صدها درس زندگى و سرمشق انسانيت ، و خوب بودن و خوب زيستن ، در خود نهفته دارد.

پس از آشنائى مختصر با مطالب سه گانه نهج البلاغه ، اكنون بايد گفت كه : نهج البلاغه ، علاوه برداشتن مطالب عميق و معانى والا و ارزنده ، و مفاهيم انسان ساز خود، از لحاظ طرز نگارش نيز مقام ارجمندى دارد

نثر اين كتاب و شيوه نگارش حضرت ، چنان شيوا و دلنشين است ، كه در زبان و ادبيات عرب ، هرگز نظيرى نداشته و بعدها در طول چند قرن نيز، نظيرى براى آن پيدا نشده است .و از همين رو، براى آن نام نهج البلاغه يعنى راه و روش شيوايى گفتار و رسايى كلام انتخاب شده است

شريف رضى كيست ؟

شريف رضى ، معروف به سيد رضى دانشمند بزرگ اسلامى در قرن چهارم هجرى است كه با گردآورى نهج البلاغه نام خود را در تاريخ اسلام جاودانه كرد.

جد پنجم او، حضرت موسى بن جعفرعليه‌السلام امام هفتم شيعيان است و چون حضرت علىعليه‌السلام نيز، جد پنجم امام موسى بن جعفرعليه‌السلام بوده است ، به اين ترتيب درمى يابيم كه حضرت علىعليه‌السلام ، جد دهم سيد رضى است همچنين از طرف مادر نيز اجداد سيد رضى ، با٩ نسل فاصله ، به حضرت علىعليه‌السلام مى رسند. از اين رو معلوم مى شود كه سيد رضى هم از سوى پدر، هم از سوى مادر، خاندان پاك و شريفى داشته كه هر دو از نسل مبارك امام علىعليه‌السلام بوده اند.

سيد رضى در سال ٣٥٩ هجرى قمرى متولد شد و پس از يك زندگى كوتاه ولى پر ثمر ٤٧ ساله ، در سال ٤٠٦ هجرى درگذشت

وى از كودكى ، دوشادوش برادرش شريف مرتضى به تحصيل دانش رفته بود، به زودى هوش فراوان و نبوغ سرشار خود رانشان داد، و از تمامى هم سن سالهاى خود پيش افتاد. به طورى كه در نخستين سالهاى جوانى به عنوان يك دانشمند برجسته اسلامى شناخته شد و مورد احترام دانشمندان بزرگ آن زمان قرار گرفت

سيد رضى از آغاز جوانى ، شروع به تحقيقات با ارزشى در زمينه قرآن و اسلام و مسائل اسلامى كرد. حاصل تلاشها و تحقيقات او، چند كتاب با ارزش بود كه در قرنهاى بعد نيز، هميشه مورد توجه دانشمندان جهان اسلام قرار گرفته است

وى در زمينه شعر نيز نبوغ سرشارى داشت ، چنانكه دانشمندان و شعر شناسان ، با مطالعه اشعارى كه از او باقى مانده است ، وى را بزرگترين و بهترين شاعر عرب دانسته اند.

اما كتابى كه نام او را جويده كرده ، نوشته ها و اشعار و تحقيقات خودش نيست ، بلكه گردآورى و تدوين همين كتابى كه امروز، با نام نهج البلاغه در دنيا مى درخشد. سيد رضى ، براى جمع آورى مطالب اين كتاب نزديك ٢٠ سال زحمت كشيد. به دهها كتابخانه رفت و صدها كتاب را از آغاز تا پايان به دقت خواند. در آن كتابها، كه هر كدام دهها سال پيش نوشته شده بود، آثار مختلفى از علىعليه‌السلام نيز وجود داشت نويسندگان آن كتابها، هر كدام به مناسبت هاى مختلف ، قسمتهائى از خطبه ها، نامه ها، سخنان كوتاه و پند و اندرزهاى امامعليه‌السلام را نقل كرده بودند.

اما اين آثار، در هيچكدام از آن كتابها، نظم و ترتيب درستى نداشت بلكه هر نويسنده اى قسمتهايى از آثار امام را، در كتاب خود نقل كرده بود.

از اين رو، سيد رضى سعى و همت فراوان به كار برد و پس از سالها تحقيق و مطالعه ، در سال ٤٠٠ هجرى قمرى ، موفق شد آثار پراكنده امام را در سه بخش گردآورى كند و به صورت كتابى جامع ، در جهان فرهنگ و انديشه انتشار دهد.

بايد دانست كه نهج البلاغه نيز، در بردارنده تمامى آثار امامعليه‌السلام نيست اما از تمام كتابهايى كه در زمينه گفته ها و نوشته هاى آن حضرت ، پيش از سيد رضى ، تدوين و تاءليف شده بود، پرمطلب تر و داراى نظم و ترتيب بيشتر و به كمال نزديك است

سخنان علىعليه‌السلام ، پيش از سيد رضى

سيد رضى ، نهج البلاغه را در زمانى گردآورى و تنظيم كرد كه حدود ٣٥٠ سال از شهادت حضرت اميرمؤ منانعليه‌السلام مى گذشت

مى دانيم كه سيد رضى مطالب نهج البلاغه را از ميان نوشته هاى كتابهاى كه قبل از او تاليف شده بود بدست آورد و يكجا گردآورى كرد، و همين نكته آشكار مى كند كه پيش از او بسيارى از نويسندگان و محققان ديگر، دست به جمع آورى آثار امامعليه‌السلام زده بودند.

به طورى كه دانشمندان و تاريخ نويسان در كتابهاى خود نوشته اند پيش از تنظيم نهج البلاغه ٢٢ كتاب ديگر نيز وجود داشت كه همه آنها، مثل نهج البلاغه ، شامل سخنان و نامه ها و نوشته هاى امامعليه‌السلام بود، نخستين كتابى كه در اين زمينه تدوين شد، سخنرانى هاى علىعليه‌السلام روى منبر نام داشت ، مولف اين كتاب كسى بود كه در زمان جاهليت - يعنى پيش از بعثت رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به دنيا آمد او كه بعد از ظهور اسلام ، مسلمان شده بود، پس از رحلت پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به جمع ياران علىعليه‌السلام پيوست و پس از آن ، تا زمان شهادت امام ، از ياوران وفادار و فداكار او بود.

اين شخص كه زيد بن وهب نام داشت در سال ٩٦ هجرى در گذشت اما سالها پيش از مرگ ، مطالبى را كه خود از زبان اميرالمؤ منين شنيده بود درسخنرانيهاى علىعليه‌السلام روى منبرنوشت

پس از او، بيست كتاب ديگر در اين زمينه تنظيم شد. و بالاخره آخرين كسى كه پس از سيد رضى در اين مورد كتابى تدوين كرد، دانشمند برجسته اى به نام ابو عثمان جاحظ بود.

جاحظ در سال ٢٢٥ هجرى در گذشت و اين ، تاريخى بود كه سيد رضى ، ١٠٤ سال پس از آن متولد شد. كتاب جاحظ صد سخن از اميرالمؤ منين علىعليه‌السلام نام دارد كه سيد رضى از مطالب آن نيز مانند مطالب كتابهاى ديگر، استفاده كرده و قسمتهايى از آن را در نهج البلاغه نقل كرده است

مجموعا هفتاد نفر از دانشمندان قبل از سيد رضى خطبه ها و سخن هاى امام علىعليه‌السلام را جمع آورى كرده اند كه اين مختصر را گنجايش ذكر نام همه آنها نمى باشد.

چرا اين جملات را انتخاب كرده ايم ؟

براستى انتخاب چند گوهر از ميان گوهرهاى يك گنجينه پربار، كار دشوارى است و از آن دشوارتر، انتخاب گوهرهاى معنوى كلام حضرت علىعليه‌السلام از گنجينه بى مانند نهج البلاغه است زيرا وقتى قرنهاست كه كلام امامعليه‌السلام را، فروتر از كلام خلق و فراتر از كلام مخلوق مى نامند و مى شناسند، جسارت گستاخى خواهد بود كه كسى از ميان آنها، چند كلام راانتخاب كند. چون انتخاب كردن ، معمولا به معنى ترجيح و برتر دانستن چيزى از ميان چيزهاى ديگر است و حال آنكه كلام امامعليه‌السلام در چنان حدى از اوج ارزش و والايى است ، كه هيچكدام را نمى توان انتخاب كرد و نسبت به بقيه ترجيح داد به اين ترتيب ، كارى كه در اين كتاب كوچك صورت گرفته ، انتخاب كردن ، به معنى ترجيح دادن نيست ، بلكه به منظور آشنا ساختن نوجوانان عزيز، با كوتاه ترين و ساده ترين كلمات و جملات امامعليه‌السلام است

بدين كه خواسته ايم تعدادى از كلمات و جملات كوتاه امام را، كه درك و دريافت و آموختن آن ، براى نوجوانان كلاس پنجم ابتدائى آسان ترين باشد، در دسترس آنان قرار دهيم از اين رو، در اين مجموعه كوچك ، ساده ترين جمله ها را انتخاب كرده ايم ، نه بهترين آنها را. زيرا ستارگان و تابناك كلام امامعليه‌السلام ، در آسمان روشن و گسترده نهج البلاغه ، همه ،بهترين و والاترين هستند.

كوشش كرده ايم تا جملات اين كتاب ، در زمينه هاى گوناگون سخنان زندگى بخش ، و پندها و راهنمايى هاى انسان امامعليه‌السلام باشد.

تعدادى از جملات درباره توحيد و خداشناسى ، تعدادى ديگر در موضوع راز آفرينش انسان و ساير موجودات ، تعدادى از آنها پيرامون ارتباط انسان با خلق خود، و بيشترين آنها، درباره مربوط به روشهاى تربيتى و اخلاقى اسلام ، و پندهاى امامعليه‌السلام پيرامون شيوه هاى صحيح زندگى فردى و اجتماعى است اين قسمت از جملات امامعليه‌السلام ، اندرزهايى ساده و قابل اجرا هستند، كه عمل به آنها كه نه تنها سخت و دشوار نيست ، بلكه آسان و دلپذير است ، و در عين حال ، آسايش انسان در دنيا و رستگارى او را در آخرت تضمين مى كند.

هر كدام از جمله ها، در ساده ترين صورت ممكن ، به زبان فارسى ساده و آسانى ترجمه شده است

ممكن است درك كامل كلام امامعليه‌السلام با وجود ترجمه ساده ، باز هم براى نوجوانانى كه اين كتاب بخاطر آنها تهيه شده است ، دشوار باشد. از اين رو، علاوه بر ترجمه كلمات امامعليه‌السلام ، درباره هر يك ، شرح كوتاهى نيز تهيه كرده و با زبانى درخور درك اين گروه سنى ، نوشته ايم ، تا مطالعه آنها، به اين فرزندان عزيز، براى درك كلام امامعليه‌السلام ، بيشتر كمك كند.

اميدواريم اين كتاب كوچك ، دريچه اى به روى نوجوانان عزيز بگشايد، تا از راه آن ، به دنياى پهناور انديشه هاى امامعليه‌السلام وارد شوند و با تعاليم درخشان اعتقادى و اخلاقى و تربيتى و انسانى اسلام بيشتر آشنا شوند.

هيئت تحرير به بنياد نهج البلاغه

١ - اگر خدا شريكى داشت

لو كان لربك شريك لاتتك رسله

نامه / ٣١.

ترجمه : اگر پروردگارت شريكى مى داشت ، فرستادگان آن شريك (يعنى پيامبران آن خدا ديگر) نزد تو مى آمدند.

شرح : خداوند توانائى كه ما را، و اين دنياى پهناور و پر از زيبائى را، آفريده است ، خدايى يگانه و بى همانند است

تمامى پيغمبرانى كه براى راهنمايى افراد بشر، به ميان مردم آمده اند، با آن كه دينهاى گوناگون آورده اند، سخنهايشان درباره خدا، يكسان و همانند بوده است همه آنها، به پيروان خود گفته اند كه : خدا يكى است و شبيه و شريك ندارد.

فرزند عزيز، اين را بدان كه اگر غير از پروردگار يگانه و بى شريك ، خدا ديگرى هم وجود داشت ، او را به افراد بشر اعلام دارند، هم مردم را به سوى او دعوت كنند.

ولى در طول ميليونها سالى كه از زندگى بشر مى گذرد، واز ميان ١٢٤ هزار پيغمبرى كه براى هدايت مردم آمده اند، هرگز پيغمبرى نگفته است :

من ، از سوى خدايى ، غير از خداى يگانه ، به سوى شما فرستاده شده ام

همين موضوع ، دليل آشكارى است براى آن كه بدانى : خداى تو، و آفريدگار و همه افراد بشر، و خالق اين جهان بزرگ ، همان خداوند يگانه و بى مانند است كه تمام پيغمبران ، از او سخن گفته اند و همه افراد بشر را، به سوى او دعوت كرده اند.

۲ - انگيزه دورى از گناه

لو لم يتوعد الله على معصيته لكان يجب ان لا يعصى شكرا لنعمه

ح / ٢٩٠.

ترجمه : اگر حتى خداوند، بندگانش را،از نافرمانى كردن و گناه ورزيدن نترسانيده بود، باز هم واجب بود كه انسان ، مرتكب هيچ گناهى نشود، تا به اين وسيله ، در برابر نعمتهاى او سپاسگزارى كرده باشد.

شرح : كسيكه گناه ميكند و فرمان خداوند را به جاى نمى آورد، در حقيقت ، نعمت هايى را كه خداوند به او داده است ، تباه ميكند. زيرا چنين كسى ، براى آن كه بتواند گناهى را مرتكب شود، ناچار بايد تمام نيروهائى را كه در وجودش هست ، به كار ببرد. در حاليكه خداوند، اين نيروها را، براى گناه و نافرمانى كردن به او نداده است

خداوند، اين نيروها را، براى گناه و نافرمانى كردن به او نداده است

فرزند عزيز، كسى را در نظر بگير، كه مى خواهد، بر خلاف فرمان خداوند، مرتكب گناه شود، و بطور مثال ، دست به دزدى بزند :

تمام اعضاء بدن آن شخص ، بايد وظايف خود را، با تمام نيرويى كه دارند انجام دهند، تا او توانايى انجام چنين گناهى را داشته باشد.

ششهاى او، بايد بطور مرتب هواى تازه را به خود بگيرند، تا او نفس بكشد و زنده بماند، قلبش بايد بطور منظم در حال تپيدن باشد، تا خون به تمام پيكرش برسد و او را زنده نگاه دارد، چشمهايش بايد توانايى ديدن داشته باشند، تا او راه خود را ببيند، پاهايش بايد قادر به حركت و قدم برداشتن باشند، تا او در مسيرى كه با چشمش مى بيند، پيش برود، گوشهايش بايد توانايى شنيدن داشته باشند، تا او صداى نزديك شدن مردم را تشخيص بدهد و از خطر فرار كند، دستهايش بايد توانايى كار و حركت داشته باشند، تا او درها را باز كند و اشياى را بردارد، مغزش بايد كار خود را انجام دهد،تا ساير اعضاى بدنش از آن فرمان بگيرند، و وظايف خود را اجرا كنند... و اگر يكى از اين اعضاى ، يعنى يكى از اين نعمتهايى كه خداوند به انسان داده است ، كار خود را به درشتى انجام ندهد، شخص گناهكار، قادر به انجام گناه نخواهد بود.

پس مى بينى كه گناهكار، براى آنكه در برابر خداوند، مرتكب گناه و نافرمانى ، شود، از همان امكانات و نيروهايى استفاده ميكند، كه خداوند، آنها را، براى انجام كارهاى درست و نيك به او داده است به اين ترتيب ، آيا شخص گناهكار، با انجام هر كدام از گناهان خود، و نعمتها و نيروهايى را كه خداوند دارد، تباه و حرام نمى كند؟

البته خداوند، به بندگان خود هشدار داده ، و آنها را از گناه و نافرمانى ، بيمناك كرده است ولى اگر خداوند چنين بيم و هشدارى هم نداده بود، و اگر انسان آسوده خاطر بود كه به خاطر گناهانش كيفر و مجازات نخواهد ديد، باز هم حق نداشت نعمتهاى خداوند را تباه كند. يعنى در برابر نعمتهاى ديدن ، شنيدن ، بوئيدن ، حركت ، تپيدن قلب ، تنفس ششها، انديشيدن ، توانايى انجام كارهاى گوناگون داشتن ، و هزاران نعمت ديگر، انسان بايد قدرشناس باشد، و به - شكرانه اين نعمتهاى بزرگ و با ارزش ، هرگز مرتكب گناه و نافرمانى خداوند نشود.

٣ - زندگى دنيوى دليل زندگى اخروى

عجبت لمن اءنكر النشاه الاخرى و هويرى النشاه الاولى

ح ١٢٦/

ترجمه : در شگفتم ، از كسيكه زندگى اين دنيا را مى بيند، و باز زندگى دنياى ديگر (آخرت) را قبول ندارد.

شرح : كسيكه با درك و دانائى ، در زندگى اين دنيا نظر كند، سراسر دنيا را، پر از نشانه هايى خواهد ديد كه از قدرت آفرينش خداوند حكايت مى كنند. و كسيكه قدرت آفرينش خداوند را، با عقل و بينش برسى كند، هرگز مسئله آخرت و زندگى پس از مرگ را انكار نخواهد كرد.

اگر ما، با دقت و شعور و انصاف ، به دنياى خود نگاه كنيم ، به روشنى مى بينيم كه انسان و حيوان و گياه ، و بالاخره تمام موجودات زنده اين دنيا، ازنيستى به وجود آمده اند. پس خداوند كه قادر بوده است اين زندگى و اين همه موجودات زنده را، ازنيستى به هستى بياورد، باز هم قدرت آن را خواهد داشت كه پس از مرگ و نابودى اين موجودات ، يكبار ديگر آنها را زنده كند.

اگر در زندگى انسان دقت كنيم ، از يك نظر، خواهيم ديد كه خداوند، در همين دنيا هم ، ريشه و اصل زندگى انسانها را دل خاك قرار داده ، و در وقت لزوم ، افراد بشر را، از خاك به وجود آورده است

ابتدا، ريشه زندگى و اصل وجود ما، در دل همين خاكهاى بيابانى پنهان بوده است از دل اين خاكها، گندم و برنج و سبزى و ميوه و ديگر گياهان خوردنى و روئيده اند. قسمتى از اين روئيدنيها را، پدر و مادر ما خورده اند. قسمت ديگرى را نيز حيوانات خورده اند، تا زنده بمانند و بزرگ شوند و به صورت غذاى انسان در آيند. يعنى پدر و مادر ما، وقتى گوشت حيوانات را نيز خورده اند، در حقيقت ، از غذايى استفاده كرده اند كه اصل آن ، باز هم از خاك بوده است به اين ترتيب ، پدر و مادر ما، با خوردن خوراكى هايى ، كه در هر حال ، از زمين بدست مى آيد، به زندگى خود ادامه داده اند و بزرگ شده اند بعد، وجود ما، همچون يك ياخته ، در پشت و شكم آنها، پيدا شده است آنگاه ما شروع به رشد كرده ايم ، صاحب دست و پا و چشم و گوش و مغز و ساير اعضاء بدن شده ايم سرانجام ، به صورت يك انسان كامل ، از شكم مادر، به اين جهان قدم گذاشته ايم تمام اين مراحل ، از وقتى كه ذرات هستى ما، در دل خاكها بوده ، تا وقتى كه اين ذرات به وجود پدر و مادر منتقل شده و سپس به صورت انسان در آمده است ، با قدرت آفرينش خداوند طى شده است

پس مى بينيم كه خداوند، قبلا، يكبار قدرت خود را، در همين دنيا، نشان داده و ما را، از خاك به خود آورده است به اين ترتيب ، خدايى كه چنين قدرتى دارد، يكبار ديگر هم ، قادر به انجام اين كار خواهد بود. يعنى ، وقتى ما بميريم و به مشتى خاك مبدل شويم ، دوباره ، در روز قيامت ، خداوند ما را، از دل خاكها بيرون مى آورد، و به ماهستى و زندگى مى دهد، تا براى رسيدگى به حساب كارهايمان ، در صف محشر آماده شويم

٤ - در خلوت هم از گناه بپرهيزيد

اتقوا معاصى الله فى الخلوات فان الشاهد هو الحاكم

ح / ٣٢٤.

ترجمه : در خلوت و تنهايى هم ، از گناه و نافرمانى بپرهيزيد، زيرا همان كسى كه گناه شما را مى بيند (يعنى خداوند) خودش نيز درباره آن ، داورى خواهد كرد.

شرح : گروهى از افراد كوته فكر هستند، كه گمان مى كنند اگر در خلوت و تنهايى ، مرتكب گناه شوند، و كسى شاهد گناه آنها نباشد، از كيفر و مجازات در امان خواهند بود. غافل از آنكه خداوند، در همه جا حاضر است ، و در خلوت و تنهايى هم ، شاهد اعمال بندگان خويش است

امام صادقعليه‌السلام مى فرمايد : كسيكه در تنهايى مرتكب گناه مى شوند، مثل كسى است كه در يك كشتى ، داخل اطاقك مخصوص خود، نشسته است و كف آن را سوراخ مى كند. گرچه كسى شاهد اين عمل زشت و نادرست نيست ، تا از آن جلوگيرى كند، يا آن شخص را به مجازات رساند، ولى چنين كسى ، مجازات عمل خود را خواهد ديد، زيرا به خاطر كار زشت او، ديگران هم صدمه خواهند ديد. چون سرانجام ، آب دريا، از سوراخ آن اتاقك بالا خواهد آمد، و همه كشتى را، با تمام سرنشينان آن غرق خواهد كرد.

پس گناه ، اگر در خلوت و تنهايى صورت گيرد، هم شخص گناهكار به مجازات خواهد رسانيد، هم به روى جامعه اثر بد خواهد گذاشت

از سوى ديگر، انسان در رابطه با خدا، بايد بداند كه : هرچند در خلوت و تنهايى مرتكب گناه شود، و كسى شاهد او نباشد، ولى خداوند، او را مى بيند و شاهد گناهان اوست به اين ترتيب ، شخص گناهكار، در روز رستاخيز، از داورى خداوند توانا و بينا كه خود آن گناه را ديده است - هيچ راه فرارى نخواهد داشت

٥ - رابطه عقل و گفتار

اذا تم العقل نقص الكلام

ترجمه : هنگامى كه عقل انسان كامل گردد، گفتارش كوتاه مى شود.

شرح : انسان ، هر اندازه كه عقل و شعورش بيشتر شود و به سوى كمال برود، به همان نسبت ، كمتر حرف ميزند و در عوض بيشتر فكر مى كند.

كسانيكه زياد حرف مى زنند و جلوى زبان خود را نميگيرند، عقلشان كم و فكرشان كوتاه است به همين دليل ، هنگام سخن گفتن ، درباره آنچه مى گويند، فكر نمى كنند، و هر چه به زبانشان آيد بدون فكر و انديشه ، بيان مى كنند.

اما برعكس ، افراد عاقل ، تا زمانى كه موضوعى را خوب بررسى نكرده اند، و درباره خوب و بد آن نينديشيده اند، سخنى بر زبان نمى آورند. به همين دليل ، شخص عاقل ، كمتر حرف ميزند، چون مقدارى از وقت خود را، به فكر كردن درباره گفتارى كه ميخواهد بر زبان آورد، مى گذراند.

حضرت علىعليه‌السلام ، در جمله ديگرى ميفرمايد : زبان عاقل ، در پشت عقل او قرار دارد.

يعنى : شخص عاقل ، عقل خود را پيش از زبانش به كار مى اندازد. در هر كارى ، اول فكر مى كند، عقل و شعور خود را به كار مى گيرد، و هنگامى كه به درستى سخن خود مطمئن شد، زبان به گفتار مى گشايد. در حاليكه شخص نادان ، پيش از آنكه فكر خود را به كار اندازد، شروع به حرف زدن مى كند، و چه بسا كه با سخنان بى معنى و حساب نشده اش ، هم خود و هم ديگران را بزحمت و ناراحتى دچار مى سازد.

٦ - حق يكى است

ما اختلفت دعوتان الا كانت احداهما ضلالة

ح / ١٨٣

ترجمه : هر گاه در مورد امرى واحد، دو ادعاى مختلف وجود داشته باشد، ناچار، يكى از آن دو گمراهى (باطل) است

شرح : بسيار ديده مى شود كه دو شخص ، يا دو گروه ، بر سر يك مسئله اختلاف دارند. به اين معنى كه هر كدام ، در مورد آن مسئله ، ادعايى دارد كه با ادعاى ديگرى مخالف است ، و هر يك نيز، ادعاى خود را صحيح و بر حق ميداند و ادعاى ديگرى را غلط و باطل ميشمارد.

اما، از آنجا كه هميشه حق يگانه است ، و هر چيزى كه بر حق باشد، نمى تواند دو صورت و دو شكل جداگانه داشته باشد و هر دو نيز، درست و بر حق باشند، ناگزير بايد قبول كرد كه دست كم ، يكى از آن دو ادعا، باطل و گمراهانه است

روشن تر بگوييم : نمى شود كه دو نفر، در مورد يك موضوع دو ادعاى مختلف بكنند، و هر دو نيز درست گفته باشند. يعنى اگر، در چنين مواردى ، يقين داشته باشيم كه هر دو نفر در اشتباه نيستند، پس بايد مطمئن باشيم كه بطور قطع ، فقط يكى از آنهاحق ميگويد و ديگرى بر باطل است

وظيفه كسى هم كه با چنين افراد يا گروههايى روبرو ميشود، آن است كه سخن و عقيده و ادعاى هر دو را، به دقت بررسى كند، تا آنچه را كه بر حق است دريابد، و با انتخاب و پذيرش حق ، از باطل دورى كند.

٧ - جامعيت قرآن

و فى القرآن نبا ما قبلكم و خبر ما بعدكم و حكم و ما بينكم

ح / ٣١٣

ترجمه : سرگذشت نسلهاى پيشين شما، و خبرهاى مربوط به نسلهاى آينده شما، و احكام و دستورات به امورى كه بين شما جارى است ، همه در قرآن آمده است

شرح : آنچه انسان ، در زندگى اين جهانى خود به آن نيازمند است ، بطور كلى ، خارج از اين سه مورد نيست :

* نخست ، ميخواهد بداند كه پدران و مادران و نياكان او، در گذشته ، چگونه بوده اند، چگونه زيسته اند، چه ها مى انديشيده اند،

* آن گناه مى خواهد بداند پس از مرگ او، دنيا چه صورتى خواهد داشت ، و نسلهاى آينده در چه اوضاع و شرايطى خواهند زيست ، و احوال آنها، در دنياى آينده چگونه خواهد بود.

* و سپس مى خواهند بداند : در حال حاضر، در دوران بين گذشته و آينده ، كه خود در آن زندگى ميكند، با مردم چگونه بايد رفتار كند، و امورى را كه بين او و ديگران جارى است ، چگونه سر و سامان دهد، تا به راه نادرست نرود و به طريق آسايش و رستگارى گام بردارد

قرآن مجيد، كلام الهى و آسمانى ما مسلمانان ، كتاب سازنده و روشنگرى است كه اين سه موضوع مهم و حياتى را، براى ما، به روشنى و بدون ترديد يا ابهام ، توضيح داده است

پس ما، اگر مى خواهيم با درك و آگاهى زندگى كنيم و در منجلاب و گمراهيها فرو نرويم ، و به سوى سعادت گام برداريم ، بايد قرآن را به دقت بخوانيد، معنى آن را درك كنيم ، و مفاهيم آن را دستور زندگى خويش قرار دهيم ، و احكام آن را به كار بنديم

٨ - خشنودى از كار بدكاران

الراض بفعل قوم كالداخل فيه معم و على كل داخل فى باطل اءثمان اثم العمل به و اثم الرض به

ح / ١٥٤

ترجمه : هر كس كه به كار گروهى از مردم خرسند باشد، مانند آن است كه در آن كار، با آنها همراهى كرده است ، هر كس در كار نادرست همراهى كند، براى او دو گناه خواهد بود : گناه همكارى در آن كار نادرست ، و گناه رضايت دادن به انجام آن

شرح : اسلام ، دينى است كه پيرامون خود را، همواره از زندگى كردن و حصارهاى خلوت و تنهائى و سر بردن در چهار ديواريهاى در بسته ، باز ميدارد. و در مقابل ، همه را به زندگى اجتماعى دعوت ميكند. براى يك چنين زندگى اجتماعى برادرانه ايى ، كه در آن همه نسب به يكديگر وظايف و مسئوليتهايى دارند قوانين كاملى نيز قرار داده ، كه جلوه هاى گوناگون آن ، در تعاليم درخشان اسلامى ديده مى شود.

بر اساس اين قوانين ، خوب بودن و خوب زيستن ، تنها اين نيست كه ما، خود را از همه كنار بكشيم ، و در خلوت و تنهايى مشغول عبادت شويم و كارى به كار ديگران و ساير افراد جامعه نداشته باشيم چه ، در اين صورت ، حتى اگر هيچ گناهى از ما سر نزند، باز در گناهى كه ديگران ، در كنار ما و مقابل چشمان ما انجام ميدهند، شريك و سهيم خواهيم بود. به بيان ديگر، يك مسلمان مؤ من واقعى ، نبايد در برابر كارهاى باطل و نادرست ديگران نيز، ساكت بنشيند و هيچ اقدامى نكند.چون اين سكوت ، دليل آن است كه او، با انجام آن كارهاى باطل مخالفتى ندارد و كسى كه مخالف امرى نباشد، بطور طبيعى ، به انجام آن امر، رضايت داده است و راضى بودن به انجام كار ديگران نيز مانند آن است كه خود او هم در آن كار، شركت و دخالت داشته است

از اين روست كه امامعليه‌السلام ميفرمايد : مسلمانان مؤ من حق ندارد ساكت بنشيند و شاهد و تماشاگر كارهاى باطل ديگران باشد.چون در آن صورت ، از او دو گناه سرزده است يك گناه همان رضايت دادن به انجام آن كار است ، و گناه ديگر آن است كه با چنين رضايتى ، خود او نيز، در آن كار نادرست بصورت همكار و همراه در آمده و در حقيقت مثل آن است كه خود نيز، در انجام آن گناه ، شركت و همكارى داشته است