شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

فهرست مطالب

پيشگفتار 2

گفتار اول: ملا محمدباقر مجلسى 8

گفتار دوم: روش علمى تصحيح 144

باب اول: در مذمت دنيا 489

باب دويم: 499

باب اول: در بيان فضيلت اذكارى است كه مخصوص به وقتى نيست 1054

باب دويم: در بيان اذكارى كه مخصوص وقتى چندند 1071

پاورقی ها 1244

عين الحيات علامه مجلسي

نام کتاب: عين‏الحيات

نام نويسنده: علامه، ملا محمد باقر مجلسى رحمة الله

پيشگفتار

عين‏الحيات در يك نگاه عين‏الحيات كتابى

است فارسى در اخلاق و عرفان اسلامى شيعى اثر عالم نامدار اواخر دوران صفوى ملا محمدباقر مجلسى (متولد سال ١٠٣٧ و در گذشته به سال ١١١٠ ه.ق). اين كتاب ترجمه و شرح سفارشها و توصيه‏هاى اخلاقى پيامبر اكرم (ص) به ابوذر غِفارى صحابى معروف آن حضرت است. نثر كتاب در بيشتر بخشها از نمونه‏هاى نثر ساده و روان دوران صفوى است و شرحها عمدتا شامل نقل ترجمه روايات پيامبر و امامان معصوم درباره هر موضوع مى‏شوند. هدف مؤلف آن بوده است كه با اين كتاب، مردم عادى و غير متخصص را با عرفان اسلام اصيل آشنا سازد و آنها را از گرايش به عرفانهاى آميخته با عناصر مسيحى، بودايى، يونانى، هندى، مانوى، زرتشتى و تسنن بازدارد و به عرفان در تشيع ناب سوق دهد؛ عرفانى كه در آن، شريعت و طريقت يكى مى‏شوند، دنيا و آخرت به همزيستى مى‏رسند و خلق و مخلوق و زن و فرزند و دوست مى‏توانند به جاى آن‏كه حجاب حق باشند، به عنوان جلوه حق و وسيله قرب حق به كار آيند؛ عرفانى كه در آن، سالك خوش مى‏زيد، خردمندانه مى‏انديشد، عالمانه مى‏نگرد، زيبايى مى‏آفريند و مسند حكومت و مكنت و پهنه مبارزه و نبرد به همان اندازه مركب سلوك اوست كه زمين فقر و مسكنت و محراب عبادت؛ عرفان بندگى، زندگى و سرزندگى، نه عرفان دريوزگى، درماندگى و واپسماندگى؛ عرفان تعالى و ستيز، نه عرفان خوارى و گريز؛ عرفانى كه در آن، عشق‏ورزى با همسر، مهرورزى با فرزند و شادى آفرينى در قلب مؤمن، گاه با ثواب برترين ذكرها و مقبولترين توبه‏ها و استغفارها برابرى مى‏كند.

نياز عصرها و نسلها

عين‏الحيات از زمان تأليف (سال ١٠٧٣ ه.ق) تا به امروز بارها و بارها نسخه بردارى شده و به طبع رسيده است. توجه مردم به اين كتاب نشانه نياز عصرها و نسلها به كتابهايى در اين زمينه است ضمن اين‏كه عين‏الحيات در نوع خود كتابى نسبتا جامع و خواندنى در اخلاق و عرفان شيعى و حاوى بخش عمده از رواياتى اخلاقى است كه كاربردهاى بسيار در زندگى انسانها دارند.

البته آثارى كهن همانند عين‏الحيات را مى‏توان با تلخيص، تكميل، بازنوشت و تنظيم جديد به صورت آثارى مناسب و متناسب با زبان روز و مخاطبان گوناگون درآورد اما اين نكته را نيز بايد در نظر گرفت كه در بسيارى از موارد، يكى از عوامل جاذبه يك كتاب و گرايش مردم به آن، نوع نثر و شيوه نگارش آن و به ويژه گونه‏اى ارتباط عاطفى، ذهنى و قلبى است كه ميان نويسنده يا متن با مخاطب آن برقرار مى‏شود. به همين خاطر آگر آن اثر به وسيله شخصى بازنويسى شود كه نتواند خواننده را همانند شخص اول با خود همدل سازد، نيمى از عناصر اقبال مخاطب كه همان جاذبه، ملاحت، صفا و بى‏پيرايگى متن است از ميان خواهد رفت.

چرا تصحيح جديد؟

نسخه‏هايى از عين‏الحيات كه امروزه در بازار كتاب عرضه مى‏شوند، بى‏استثنا حاوى شمارى سرسام‏آور از تحريف، دستكارى و افتادگى در اين كتاب‏اند. در زمانى، يكى از نسخه‏هاى خطى عين‏الحيات كه معلوم نيست چند نسل كتابت با دستنوشت مجلسى فاصله داشته و حاوى چه اندازه تغيير و حذف بوده، مبناى يك چاپ سنگى قرار گرفته است كه خود نيز خالى از تغييرهاى تازه نيست. با ظهور چاپ حروفى در ايران، نسخه يا نسخه‏هايى حروف چينى شده و حاوى تغييرات جديد از اين چاپ سنگى، پديد آمده است. از اين پس، هر نسخه از روى نسخه قبلى حروفچينى مى‏شود و حذفها و تغييرهاى تازه در آن پديد مى‏آيد. حتى در زمانى، يكى از ناشران عمدا در عين‏الحيات دست برده و برخى بخشهاى آن را به گونه‏اى ناشيانه و ناكارآمد تغيير داده و زبان آن را به گمان خود ساده‏تر كرده است. به همين خاطر است كه صرف نظر از فاصله متنهاى فعلى با متن اصلى عين‏الحيات، در مطالعه برخى بخشهاى اين كتاب در نسخه‏هاى رايج، به بخشهايى نامفهوم يا ناقص برمى‏خوريم كه گاه كاملا خلاف مقصود را مى‏رسانند يا حتى گاه به صورتى مضحك جلوه مى‏كنند.

يك بررسى آمارى در مقايسه متون بازارى عين‏الحيات با متن اصلى و متن تصحيح شده آن به روش علمى، نشان مى‏دهد كه حدود هفت هزار كلمه اختلاف ميان اصل كتاب و آنچه به مردم عرضه مى‏شود وجود دارد.

حتى در بررسى يكى از نسخه‏ها كه مدعى مقابله بخشى از كتاب با دستخط مجلسى بود، مشاهده شد كه در همين بخش نيز كار به صورتى ناقص انجام يافته است.

اينها بود كه ما را ناگريز به تصحيح علمى عين‏الحيات كشاند؛ كارى وقت‏گير، پرزحمت، پرهزينه و انديشه‏بر كه نيازمند فعاليتى گروهى و سازمان يافته است.

در هر حال تصحيح حاضر براساس بخشى از دستخط مجلسى از اين كتاب و نيز ٥ نسخه خطى ديگر از كهنترين نسخه‏هاى موجود عين‏الحيات، به روش گزينش ضبط اكثر و اقدم نسخه‏ها فراهم آمده و بجز در چند كلمه كه ترديد بود و به آن اشاره شده است، با متن اصلى مؤلف تفاوتى ندارد.

تفصيل روش تصحيح اين كتاب در گفتار دوم از سخن مصحح با عنوان روش تصحيح علمى آمده است و ضمن نقد روشهاى ديگر، به اثبات اين روش مى‏پردازد.

پانوشتهاى توضيحى

كتاب حاضر گرچه براى مخاطب عادى نوشته شده است اما به خاطر قدمت متن و ديگر نكاتى كه به آن اشاره خواهد شد، نيازمند توضيح است و از آن فراتر، ترويج اين‏گونه كتابها در زمان ما بدون توضيح و شرح و نقد لازم، چندان به صلاح نيست. به همين دليل پانوشتهايى توضيحى براساس سطح سواد و معلومات مخاطب عادى به كتاب افزوده شده است كه موارد زير را در برمى‏گيرد:

١) معانى لغات، تعبيرات و اصطلاحات فنى دشوار براى خواننده‏اى با سطح سواد و اطلاعات متوسط.

٢) ترجمه عبارات عربى و ارائه مآخذ آنها، و ترجمه آيات و ذكر نشانى آنها در قرآن كريم و نيز نشانى مآخذ اشعار.

٣) توضيح اعلام تاريخى، جغرافيايى، علمى، دينى،...

٤) توضيح برخى رواياتى كه پرسش برانگيز است.

٥) توضيح برخى ديدگاههاى مؤلف.

٦) نقد و بررسى برخى ديدگاههاى مؤلف كه در زمان ما نيازمند بازنگرى است.

در ارائه پانوشتها بنا بر حداكثر اختصار بوده است و براى اين‏كه مخاطب اين امكان را داشته باشد كه كتاب را از هر جا مى‏تواند، باز كند و بخواند، برخى لغات دشوار در پاى صفحاتى متعدد معنى شده‏اند. سعى شده است كه شروح و معانى در كوتاهترين و رساترين حد ممكن و در صورت امكان خالى از اصطلاحات فنى و تخصصى باشند و معانى و مفاهيم دشوار به زبانى ساده و قابل فهم بيان شود به گونه‏اى كه خواننده غير متخصص، بى‏تأمل يا با اندك تأمل بتواند مقصود متن را دريابد و مفاهيم مشكل را بفهمد.

٥. نسخه پردازى در نگارش متن، ضمن حفظ زبان مؤلف و شيوه تلفظ كلمات در نثر صفوى، رسم‏الخط زمان خود را مراعات كرده‏ايم. همچنين براى يارى مخاطب در درست خواندن متن، كلمات و عبارات عربى و غيرفارسى و واژه‏هاى دشوار فارسى، به گونه‏اى ساده و صحيح اعرابگذارى شده‏اند و متن با علامتهاى لازم نقطه‏گذارى شده است. برخى اغلاط املايى مؤلف نيز اصلاح شده است (مانند اصلاح نمازگذاردن و برخواستن به صورت نمازگزاردن و برخاستن).

از آنجا كه ترجمه مجلسى از آيات و رواياتى كه در متن آورده، ترجمه تفسيرى است سعى شده است كه در حد ممكن و تا جايى كه سياق مطلب آسيب نبيند با درج پرانتز، مرز ترجمه و تفسير مشخص شود.

٦. بازشناختى از مجلسى مجلسى به نسبت خدماتش و به نسبت تأثيرگذارى آثارش بر نسلهاى آينده، ستايشها و نقدهايى بسيار برانگيخته است. شايد بتوان گفت كه درباره هيچ عالمى شيعى حرف و سخن به اين اندازه نيست. اغلب آثار و نوشته‏ها درباره مجلسى نيز خالى از موضعگيرى جانبدارانه يا مخالفانه درباره شخص، شخصيت و آثار او نيستند. از ديگر سو با همه اينها، شناخت عموم درباره مجلسى زياد نيست، ضمن اين‏كه بسيارى از آثارش هنوز تازه به تازه چاپ مى‏شوند و شمارگان آنها بالاست.

در گفتار اول از سخن مصحح با عنوان ملا محمدباقر مجلسى كوشش بر اين بوده است كه با توجه به بعضى نيازهاى زمان و برخى آگاهيهاى لازم، شناختى نزديك به واقعيت از جايگاه خانوادگى، اجتماعى، تاريخى و علمى مجلسى براى خواننده به دست آيد بى‏آن‏كه نقدهاى عمده و ذهنيت‏ساز نسلهاى اخير نسبت به مجلسى ناديده گرفته شود، كارى غيرقابل دفاع توجيه شود، كارى قابل دفاع محكوم گردد يا همه ادعاهاى ناقدان يا هوادارانش به تأييد برسد.

در اين موارد نبايد اين نكته را از نظر دور داشت كه يكى از آفتهاى هر پژوهش علمى، عمل اجتماعى و تكاپوى حقجويانه، معصوم‏انگارىِ شخصيتهاى غيرمعصوم است.

از براى حق صحبت سالها

ديرزمانى پيش، نگارنده را ميانه‏اى چندان با حديث نبود. همصحبتى با پيرى فرزانه كه شاگردان و دوستان خود را به ريشه ها و سرچشمه‏ها حوالت مى‏داد و آنها را از جرعه‏نوشى آبهاى ناصاف دور از چشمه‏سارها برحذر مى‏داشت، نگاه هر جوينده‏اى را در شناخت اسلام، به افقهاى بيكران قرآن و سنت مى‏دوخت. تصحيح و توضيح اين كتاب، به پاس بخشى از منتى كه اوراست، تقديم به اوست، كه روانش همبزم زلالترين سرچشمه‏ها باد.