صفات فعليه
صفات فعليه، صفاتى هستند كه از ملاحظه ى ذات و فعل الهى انتزاع مى شوند. اين صفات عين ذات خداوند نيستند و با صدور فعل به او نسبت داده مى شوند; صفاتى مانند خالق، فاطر، بارى، بديع، مصور، مالك، حاكم، رب، ولى، رقيب، رازق، كريم، كافى، شفيع، غفّار، سلام، مؤمن، هادى، توّاب، عفوّ، لطيف و از صفات فعلى شمرده مى شوند كه در قرآن به كار رفته اند. در اين قسمت به آيات مربوط به صفات فعليه مى پردازيم.
١ - خالقيت الهى:
(
قُلِ اللَّهُ خَالِقُ كُلِّ شَيْء
)
;
بگو خدا خالق همه چيز است.
(
إِنَّ رَبَّكَ هُوَ الْخَلاَّقُ الْعَلِيمُ
)
;
به يقين پروردگار تو آفرينندهى آگاه است.
٢ - بارى، (آفريننده اى بى سابقه):
(
هُوَ اللَّهُ الْخَالِقُ الْبَارِئُ الْمُصَوِّرُ
)
اوست خداوندى خالق، آفريننده اى بى سابقه و صورتگرى (بى نظير).
٣ - فالق:
(
فالِقُ الاِصْباحِ
)
;
او شكافندهى صبح است.
٤ - - بديع:
(
بَدِيعُ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ
)
;
ابداع كنندهى آسمان ها و زمين است.
٥ - مالك:
(
قُلِ اللّهُمَّ مالِكَ الْمُلْكِ
)
;
بگو، اى خداوندى كه مالك همهى ملك ها تويى.
٦ - حاكم:
(
وَ هُوَ خَيْرُ الْحاكِمينَ
)
;
او بهترين حاكمان است.
٧ - رب:
(
وَ هُوَ رَبُّ كُلِّ شَىْء
)
;
او پروردگار همه چيز است.
٨ - عزير و حكيم:
(
فَآعْلَمُوا أَنَّ اللهَ عَزيزٌ حَكيمٌ
)
;
بدانيد خداوند قدرتمند و حكيم است.
٩ - ولى:
(
اَمْ اِتَّخَذُوا مِنْ دُونِه اَوْلِياءَ فَآللهُ هُوَ الْوَلىُّ
)
; [١٥٩] آيا آنها جز او براى خود ولى انتخاب كرده اند; در حالى كه ولى فقط خداست.
١٠ - حافظ:
(
فَاللهُ خَيْرٌ حافِظاً وَ هُوَ اَرْحَمُ الرّاحِمينَ
)
;
خداوند بهترين حافظ و ارحم الراحمين است.
١١ - رقيب:
(
وَ كانَ اللهُ عَلى كُلِّ شَىْء رَقيباً
)
;
و خداوند مراقب (ناظر) همه چيز است.
١٢ - ملك، قدوس، سلام، مؤمن و مهيمن:
(
هُوَ اللهُ الَّذى لا اِلهَ الّا هُوَ المَلِكُ الْقُدُّوسُ السَّلامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَيْمِنُ
)
;
او خدايى است كه معبودى جز او نيست، حكم ران منزه از هر عيب، سلامت بخش، آرام بخش يا تصديق كننده و بر همه مهيمن است (احاطه دارد).
١٣ - رازق:
(
أَنَّ اللهَ هُوَ الرَّزّاقُ ذُوالْقُوَّةِ الْمَتينُ
)
; [١٦٣] خداوند تنها روزى دهنده اى است كه صاحب قدرت و قوت است.
١٤ - غنى و حميد:
(
وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللهُ غَنىٌ حَميدٌ
)
;
بدانيد كه خداوند، بى نياز و شايستهى ستايش است.
١٥ - فتاح و عليم:
(
وَ هُوَ الْفَتّاحُ الْعَليمُ
)
;
او گشايندهى آگاه است.
١٦ - رئوف و رحيم:
(
اِنَّ اللهَ بِالنّاسِ لَرَئُوفٌ رَحيمٌ
);
خداوند نسبت به مردم مهربان و رحيم است.
١٧ - غفور و ودود:
(
وَ هُوَ الْغَفُورُ الْوَدُودُ
)
;
و او آمرزنده و دوست دار بندگان است.
١٨ - لطيف و خبير:
(
وَ هُوَ اللَّطيفُ الْخَبيرُ
)
;
و او صاحب لطف، و آگاه است.
١٩ - حفّى:
(
إِنَّهُ كانَ بى حَفيّاً
)
;
خداوند نسبت به من، مهربان و با محبت و آگاه است.
٢٠. شكور:
(
إِنَّ اللهَ غَفُورٌ شَكُورٌ
)
;
خداوند بسيار آمرزنده و شكرگزار است.
٢١ - شفيع و ولى:
(
لَيْسَ لَهُمْ مِنْ دُونِه وَلىٌ وَلا شَفيعٌ
)
;
براى آنها غير از خدا هيچ سرپرست و شفاعت كننده اى نيست.
٢٢ - وكيل:
(
وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَىْء وَكيلٌ
)
;
و او حافظ و نگهبان هر چيزى است.
٢٣ - كافى:
(
اَلَيْسَ اللهُ بِكاف عَبْدَهُ
)
;
آيا خداوند بر بندهى خود كفايت نمى كند.
٢٤ - حسيب، سريع الحساب، اسرع الحاسبين و سريع العقاب:
(
وَ كَفى بِاللهِ حَسيباً
)
;
همين بس كه خداوند حسابگر است.
(
وَاللهُ سَريعُ الْحِسابِ
)
;
خداوند، به سرعت حساب بندگان خويش را رسيدگى مى كند.
(
وَ هُوَ اَسْرَعُ الْحاسِبينَ
)
;
و او از همهى حساب كنندگان سريع تر است.
(
أِنَّ رَبَّكَ سَريعُ الْعِقابِ وَ أِنَّهُ لَغَفُورٌ رَحيمٌ
)
;
پروردگار تو مجازاتش سريع، و او غفور و رحيم است.
٢٥ - قاهر و قهار:
(
وَ هُوَ الْقاهِرُ فَوْقَ عِبادِهِ
)
;
او بر تمام بندگان خود قاهر و مسلط است.
(
أَرْبابٌ مُتَفَرِّقُونَ خَيْرٌ اَمِ اللهُ الواحِدُ القَهّارُ
)
;
آيا خدايان پراكنده بهترند، يا خداوند واحد قهار.
٢٦ - محيى:
(
اِنَّ اللهَ لَمُحيى الْمَوْتى وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَىْء قَديرٌ
)
; [١٨٠] خداوندى كه مردگان (زمين هاى مرده يا مردگان در قيامت) را حيات مى بخشد و بر هر چيزى تواناست.
٢٧ - شهيد:
(
وَ اللهُ شَهيدٌ عَلى ما تَعْمَلُونَ
)
;
خداوند بر اعمالى كه انجام مى دهيد گواه است.
٢٨ - هادى، نصير:
(
وَ كَفى بِرَبِّكَ هادياً وَ نَصيراً
)
;
پروردگار براى هدايت و نصر كافى است.
٢٩ - خير:
(
وَ اَنْتَ خَيْرُ الرّاحِمينَ
)
;
و تو بهترين رحم كنندگانى.
(
وَ هُوَ خَيْرُ الْحاكِمينَ
)
;
و او بهترين دوران است.
(
وَ هُوَ خَيْرُ الْفاصِلينَ
)
;
و او بهترين جدا كننده (حق از باطل) است.
(
وَ اَنْتَ خَيْرُ الْفاتِحينَ
)
;
و تو بهترين داورانى.
(
وَ اللهُ خَيْرُ الرّازِقينَ
)
;
و خداوند بهترين روزى دهندگان است.
٣٠ - متكلم:
(
وَ كَلَّمَ اللهُ مُوسى تَكْليماً
)
;
خداوند با موسى سخن گفت.
مقصود از كلام الهى، حروف و اصواتى است كه به صورت خاصى، در برخى حقايق حادث مى شود; پس كلام از صفات ذاتى الهى يا حادث و قايم به ذات الهى نيست; بلكه در زمره ى مخلوقات الهى است; مانند كلامى كه در درخت ظاهر مى شود، يا به صورت كتاب آسمانى در مى آيد. اشاعره معتقدند كه كلام خداوند از سنخ اصوات و حروف نيست; بلكه مفاهيمى است قايم به ذات خداوند; و آن را كلام نفسى مى نامند و به قديم بودن آن اعتقاد دارند، نتيجه ى بحث آن است كه سخن گفتن با زبان از عوارض جسم است و از صفات سلبيه ى خداوند به شمار مى آيد; اما به معناى خلقت اصوات، از صفات فعليه محسوب مى شود.
٣١ - صادق:
(وَ مَنْ اَصْدَقُ مِنَ اللهِ حَديثاً
)
;
و كيست كه از خداوند راست گوتر باشد.
(
وَ لَقَدْ صَدَقَكُمُ اللهُ وَعْدَهُ
)
;
خداوند وعدهى خود را به شما راست گفت.
شايان ذكر است كسانى كه به حسن و قبح عقلى اعتقاد دارند، توان اثبات عقلانى صدق كلام الهى را نيز دارند; ولى اگر همانند اشاعره، به اين قاعده ى كلامى باور نداشته باشند، تنها از راه نقل كلام خداوند مى توانند صدق كلام او را اثبات كنند; و اين طريقه نيز گرفتار دور مصرّح است.
٣٢ - عدل الهى: يكى از مهم ترين و پرجنجال ترين بحث هاى كلامى در صدر اسلام، مسئله ى عدل الهى بوده است. گروهى به «عدليه» معروف شدند و به حسن و قبح ذاتى و عقلى قايل بودند. اين گروه كه عبارت اند از شيعه ى اماميه، و معتزله، بر اين باور بودند كه افعال، به لحاظ ذات يا صفتى خاص، و يا به وجوه و اعتبارات، مشتمل بر حسن و قبح اند; براى مثال، عدالت، ذاتاً، و نيكو كارى به وصف عدالت، و كتك زدن يتيم به اعتبار ادب كردن، به حسن و نيكويى متصف مى شوند; و اين حسن و قبح هايى كه ذاتى افعال است، معيار و مقياسى است كه حق تعالى، براساس آنها، افعال خود را صادر مى كند; و اين همان معناى عدالت است. نكته ى ديگر اين كه عقل و شرع حُسن و قبح افعال را كشف مى كنند.
اشاعره در مقابل اين روى كرد قرار دارند و مى گويند: هيچ معيار و مقياسى براى افعال الهى وجود ندارد و عدالت الهى به معناى انطباق افعال الهى بر قوانين عدل نيست; بلكه آنچه او انجام مى دهد، عين عدل و عدالت است; پس فعل الهى ملاك و مقياس است، نه اين كه عدل و قوانين حسن و قبح در افعال، مقياس عدل الهى باشد; و اين بحث جدى سبب شده است تا اين صفت به عنوان اصل مستقلى در كتب كلامى طرح بشود.
عدليه براى اثبات مدعاى خود به دلايل متعددى تمسك جسته اند. يكى از مهم ترين دلايل آنان اين است كه اگر حسن و قبح ذاتى و عقلى پذيرفته نشود، حسن و قبح شرعى نيز ثابت نمى گردد; زيرا در اين صورت، علم به حسنِ متعلقِ اوامر و قبح متعلقِ نواهى الهى، متوقّف بر قبح كذب است; يعنى اگر حسن و قبح، شرعى باشد، پس هر گاه فعلى متعلق امر الهى قرار گرفت، فعل حسن مى گردد و اگر متعلق نهى الهى واقع شد قبيح مى شود; و قبل از امر و نهى هيچ حسن و قبحى نداشته است. حال سؤال مى كنيم، آيا اين امر و نهى صادر شده از خداوند صادق اند يا كاذب؟ اگر در جواب گفته شود: صادق است، زيرا صدور كذب از خداوند قبيح است، در مقابل اشكال مى گوييم: چرا قبيح است و صدور كذب از خداوند محال است؟ اگر به آيات الهى و گفته ى خداوند تمسك شود، مستلزم دور و تسلسل است; زيرا همين سؤال درباره ى اين آيات نيز مطرح مى شود; پس اشاعره به ناچار بايد قبح كذب را عقلى و ذاتى بدانند.
گر اشكال شود كه حسن و قبح الهى انشايى است و انشائات قابليت صدق و كذب را ندارد، در جواب مى گوييم: اخبار از انشا، قابل صدق و كذب است; زيرا جملات انشايى و اِخبارى فراوانى در قرآن وجود دارد كه صدق آنها، توسط اخبار از صدق، تحقق پذير است.
اينك نوبت به تعريف عدل مى رسد. موجودات در نظام هستى، قابليت ها و امكاناتى خاص، و استعداد استفاضه ى مشخصى دارند; و خداوند به لحاظ اين كه خير و فياضيّت على الاطلاق دارد، به هر موجودى اعطاى كمال ممكن را مى نمايد و هر چيزى را در جاى خويش قرار مى دهد; از اين رو، عدل الهى در بستر تكوين و تشريع دنيا و آخرت گسترده است.
دليل عقلى عدليه بر عدل الهى اين است كه اگر حق تعالى عادل نباشد، گرفتار جهل، عجز، نيازمندى، حسادت، هواپرستى و صفات نقص ديگر، به عنوان منشأ ظلم است; و چون خداوند عالم و قادر و بى نياز مطلق است و از هر گونه نقصى مبراست، در نتيجه، هيچ ظلمى از او صادر نمى شود. در قرآن آيات فراوانى بر اثبات عدل و نفى هر گونه ظلم از خداوند وجود دارد كه به برخى از آنها اشاره مى كنيم:
١ - نفى ظلم از خداوند:
(
وَلا يَظْلِمُ رَبُّكَ اَحَداً
)
;
و پرودگارت به احدى ستم نمى كند.
از اين آيه استفاده مى شود كه ظلم و ستم، با ربوبيت خداوند جمع نمى شود. ربوبيت، اقتضاى تربيت و تكامل موجودات را دارد نه ظلم، كه مستلزم نقصان آنهاست.
٢ - ظلم مردم به خويشتن:
(
إِنَّ اللَّهَ لاَ يَظْلِمُ النَّاسَ شَيْئاً وَلكِنَّ النَّاسَ أَنفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ
)
;
خداوند به مردم هيچ ظلمى نمى كند; و اما مردم اند كه به خويشتن ستم مى نمايند. [١٩٥]
٣ - نفى ظلم در قيامت:
(
فَالْيَوْمَ لاَ تُظْلَمُ نَفْسٌ شَيْئاً وَلاَ تُجْزَوْنَ إِلاَّ مَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ
)
;
امروز (قيامت) به هيچ كس ظلم نمى شود و جز آنچه را عمل مى كرديد، جزا داده نمى شويد.
٤ - نفى ظلم از بندگان:
(
وَ ما ربُّكَ بِظَلاّم لِلْعَبيدِ
)
;
و پروردگارت هرگز به بندگان ستم نمى كند.
٥ - عدل الهى:
(
شَهِدَ اللّهُ أَنَّهُ لاَ إِلهَ إِلاَّ هُوَ وَالْمَلاَئِكَةُ وَأُولُوا الْعِلْمِ قَائِماً بِالْقِسْطِ لاَ إِله إِلاَّ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ
)
;
خداوند گواهى مى دهد كه معبودى جز او نيست; ملائكه و صاحبان دانش نيز گواهى مى دهند; در حالى كه خداوند به قسط و عدالت قيام مى كند.
٦ - عدالت در قيامت:
(
وَنَضَعُ الْمَوَازِينَ الْقِسْطَ لِيَوْمِ الْقِيَامَةِ فَلاَ تُظْلَمُ نَفْسٌ شَيْئاً
)
;
و ما ترازوهاى عدل را در روز قيامت نصب مى كنيم; پس به هيچ كس ستمى نمى شود.
٧ - عدالت در داورى:
(
أَمْ نَجْعَلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ كَالْمُفْسِدِينَ فِي الْأَرْضِ أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِينَ كَالْفُجَّارِ
)
;
آيا كسانى را كه ايمان آورده و عمل صالح انجام داده اند، همانند مفسدان در زمين قرار مى دهيم؟ آيا پارسايان را همانند فاجران قرار مى دهيم؟
٨ - حسن و قبح عقلى:
(
إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَى
)
;
خداوند به عدل و احسان و بخشش به نزديكان فرمان مى دهد.
(
وَ تَمَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ صِدْقاً وَ عَدْلاً
)
;
تمام شد كلمهى پروردگارت از روى راستى و عدالت.
(
اِعْدِلُوا هُوَ اَقْرَبُ لِلتَّقْوى وَ اَتَّقوُ اللهَ
)
;
عدالت كنيد كه به پرهيزگارى نزديك تر است و از معصيت خدا بپرهيزيد.
اين آيات بر حسن و قبح ذاتى و عقلى ظهور دارند; يعنى افعال ذاتاً حسن و قبح دارند و امر و نهى خداوند براساس حسن و قبح و مصالح ذاتى افعال است.
0%
نویسنده: عبدالحسین خسرو پناه
