بخش هفتم: نگاهى كوتاه به تاريخچه سامرّا از گذشته تا كنون
نگاهى گذرا به تاريخچه شهر سامرّا
بارگاه و حرم مطهر امام هادى و امام حسن عسكرىعليهما‌السلام
مسجد بزرگ سامرّا
شهر متوكّليه
مسجد ابى دلف
و...
نگاهى گذرا به تاريخچه شهر سامرّا
شهر سامرّا، يكى از چهار شهر مقدس عراق است. ساخت اين شهر كه در 124 كيلومترى شمال بغداد و در سمت شرق رودخانه دجله قرار گرفته در سال 221 هجرى باز مى گردد.
در اين سال محمد المعتصم بالله فرزند هارون الرشيد پايتخت را از شهر بغداد به سامرّا منتقل ساخت و تا سال 256 هجرى هشت خليفه در اين شهر حكمرانى و خلافت نمودند.
در اين سال المعتمد على الله عباسى بار ديگر به بغداد بازگشت و آن جا را پايتخت خلافت قرار داد.
سامرّا در مدت 3 سال پايتختى، توسعه فراوانى يافت و تعداد زيادى كاخ ها، تفريح گاه ها و مساجد در اين شهر مى افزايد و قرار داشتن بقعه پاك دو امام معصومعليهما‌السلام
و برخى از افراد خاندان ايشان مى باشد.
بارگاه و حرم مطهر امام هادى و امام حسن عسكرىعليهما‌السلام
حرم مطهر امام دهم حضرت على بن محمد الهادىعليهما‌السلام
و امام يازدهم حسن بن على عسكرىعليهما‌السلام
قلب شهر امروزى را تشكيل مى دهد. اين بقعه در دوران زندگانى اين دو امامعليهما‌السلام
خانه مسكونى آنان بود و پس از شهادت در آن جا دفن شده اند.
نخستين ساختمان بر آرامگاه آنان از قرن چهارم هجرى است كه تاكنون همواره تجديد و ترسيم شده و توسعه يافته است. اين حرم مطهر داراى گنبدى است كه يكى از بزرگترين گنبدها در جهان اسلام است. محيط اين گنبد طلايى عظيم، 68 متر است كه در آن 72 هزار خست طلا به كار رفته است.
در دو سمت اين گنبد دو گلدسته طلايى زيبا قرار دارد كه هر يك داراى 36 متر طول است. گنبد كنونى در سال 1200 هجرى به جاى گنبد كهنى كه ناصرالدوله حمرانى 333 هجرى آن را ساخته بود، بنا گرديد.
در زير گنبد حرم مطهر ضريح آرامگاه دو امام معصوم، دو بانوى بزرگوار نيز مدفون است.
يكى حكيمه خاتون دختر امام جواد و عمه امام حسن عسكرىعليهم‌السلام
است كه شاهد ولادت امام زمانعليه‌السلام
بوده است. وى زنى پرهيزگار و مورد احترام چهارده معصومعليهم‌السلام
بوده است.
ديگرى نرگس خاتون همسر امام حسن عسكرى و مادر امام زمانعليهم‌السلام
است.
درون حرم و قسمت هايى از رواق ها به طرز زيبايى آيينه كارى شده و از يادگارهاى ملك فيصل، پادشاه هاشمى عراق است و به وسيله ايوانى فراخ و سقف دار به صحنى كه گرداگرد حرم را فراگرفته راه مى يابد.
از ويژگى هاى غربى صحن مطهر مجموعه اى متشكل از صحن، ايوان و مسجدى بزرگ با گنبدى كاشى كارى شده قرار دارد كه به مجموعه «غيبت » مشهور است.
در زير اين مجموعه زيرزمينى است كه به «سرداب غيبت» شهرت دارد.
همچنين اين مجموعه بخشى از خانه مسكونى حضرت امام حسن عسكرىعليه‌السلام
بوده است كه در اين زيرزمين به عبادت پرداخته بوده است.
اين محل از ديرباز مورد توجه شيعه بوده است و از آن جهت كه عبادتگاه سه امام بوده است و از احترام ويژه اى برخوردار است.
گفتنى است كه به سويله پله هايى مى توان به زير زمين رسيد فضاى اصلى و كهن زيرزمين عبارت از تالار فضايى است كه پنجره از چوب دارد و محل عبادت امامعليه‌السلام
بوده است.
پنجره اين نمازخانه يكى از باارزش ترين قطعات باقى مانده از دوران عباسيان است و داراى كتيبه اى كهن مى باشد.
اين پنجره به دستور ناصرالدين الله عباسى - كه از خلفاى مهرورز به اهل بيتعليهم‌السلام
بود - در سال 606 ساخته شده است.
در كاشى كارى درون اين بقعه، نام ناصرالدين شاه قاجار ثبت شده است كه در سفر به عتبات خود به زيارت اين جايگاه تشرف يافته است.
خدام سرداب در داخل اين بقعه كوچك حفره اى تعبيه كرده اند و از آن به زائران براى تبرك خاك مى دهند. كاشى كارى هاى صحن و سردرهاى ورودى از دوره قاجاريه است.
مسجد بزرگ سامرّا
مسجد جامع سامرّا كه به «جامع المتوكّل» مشهور شده، از ساختمان هاى يكى از پليدترين خلفاى عباسى - يعنى متوكّل عباسى - است كه يكى از عظيم ترين مساجد جهان اسلام در آن دوره به شمار مى رفته. امروز فقط ماءذنه و ديوارهاى آن باقى است كه همين دو نيز دليل بر عظمت اين ساختمان مى باشد كه ابعاد ديوارهاى مسجد 160 * 240 است.
آنچه بر اهميت معمارى اين مسجد مى افزايد، گلدسته آن است كه به «ملويه» شهرت دارد و در شمال برج و باروى مسجد و در فاصله 25 مترى آن ساخته شده است. ساختمان اين گلدسته مخروطى شكل است كه بر قاعده اى مربع به طول 32 متر قرار دارد.
اين ماءذنه بر خلاف سنت تمام گلدسته ها كه راه رسيدن به بام آن از پله هايى است كه درون ماءذنه تعبيه شده، از بيرون آن مى باشد. از اين رو پله هاى گرداگرد سطح بيرونى گلدسته را دور زده و به بام آن كه در ارتفاع 52 مترى از زمين است، مى رسد.
بنا بر روايت مورخان، متوكّل مبلغ پنج ميليون درهم براى ساختمان اين مسجد هزينه كرده است.
ماءذنه و گلدسته بزرگى كه از جامع كبير سامرّا به جاى مانده است و امروزه چشم هر بيننده اى را خيره مى سازد، مناره ملويه نام دارد. در توصيف اين برج آمده است:
«متوكّل مسجد جامع كبير را بنا نمود و مناره عجيبى در شمال آن برافراشت كه طول آن يكصد و هفتاد ذراع بود و بر بالاى آن از خارج مسجد صعود مى كردند و آن از عجايب آثار باستانى جهان است كه مانند آن پيش از آن ساخته نشده بود، به طورى كه نقل كرده اند شخص خليفه سوار بر اسب تا بالاى مناره مى تاخته است ماءذنه اى است مخروطى شكل كه روى پايه و اساسى مربع بنا شده و از سطح مايل عريضى بقعه و رأس آن بالا مى روند و از خارج مثل حلزون دور مى زند، طول ضلع آن پايه سى و دو متر، و قطر آخرين قسمت فوقانى آن به شش متر مى رسد و ارتفاع ماءذنه از سطح زمين، بالغ بر 52 متر است و در آغاز از پله حلزونى شكل شروع شده به قله مناره بالا مى رود و آن پله از وسط ضلع جنوبى مقابل ديوار جامع بوده و در اطراف محور ماءذنه، پنج بار چرخيده تا بر قله مناره كه در وسط قسمت جنوبى باز مى شود مربوط و متصل مى گردد و رأس استوانه اى شكل آن به ارتفاع 6 متر مى رسد، مناره مسجد معروف مصر، يعنى جامع كبير ابن طولون را به تقليد از اين مناره سامرّا ساخته اند».
اين مسجد بس بزرگ كه به «جامع كبير سامرّا» معروف است توسط متوكّل عباسى ساخته شده بود، در توصيف اين مسجد قلم فرسايى ها كرده و سخنانى نوشته اند كه حيرت انگيز است، مى نويسند:
«اين مسجد، بزرگترين مسجدى است كه تا حال در جهان ساخته شده است و آن عبارت بود از محيط مستطيل شكلى كه باروها و قلعه هايى كه از آجر پخته شده ساخته و افراشته شده بود آن را حصار خويش گرفته بودند، چنان كه طول و عرض آن از اندرون مسجد به 240 * 156 متر مى رسد و از بيرون مساحت آن بالغ بر 38000 متر مربع بود و داراى 16 درب بزرگ و كوچك بود».
يكى از نويسندگان معاصر درباره اين مسجد نوشته است:
«طول آن 240 متر و عرض 160 متر مى باشد و ضخامت ديوارهاى آن كمتر از دو متر نيست، ارتفاع ديوارها، آنچه اكنون باقى است ده متر مى باشد، در اطراف داراى برجهاى نيم استوانه اى مى باشد كه شمار آن به چهل برج مى رسد و در هر گوشه مسجد يكى از آنها قرار گرفته و در اضلاع شمالى و جنوبى هر يك 8 برج و اضلاع شرقى و غربى هر كدام داراى 10 برج مى باشند. »
متوكّل عباسى كه 17 بار دستور تخريب آستان قدس حسينى را در كربلا صادر كرده و صدها زائر حرم حسينى را كشته بود، براى ساخت اين مسجد بالغ بر سيصد و هشت هزار و دويست و دوازده دينار (واحد طلاى آن روز) خرج كرد و در حقيقت كاخى را با نام مسجد ساخت و پرداخت تا طريق تزوير و ريا را به تكامل آن رساند، مسجدى كه مى گويند در وسط حوض بزرگش فواره اى بود كه هيچ وقت آبش فرونمى نشست و متصل در حال فوران بود.
شهر متوكّليه
شهر كهن سامرّا است كه از سوى متوكّل عباسى ساخته شده و امروزه خرابه هاى اين شهر در فاصله كوتاهى از شمال سامرّا نمايان است.
از ويژگى هاى اين شهر خيابان كشى هاى منظم و مستقيمى است كه نمونه آن در ديگر شهرها كمتر يافت مى شود و در بخشى از اين شهر، مسجدى به نام «جامع ابى دلف» وجود دارد.
مسجد ابى دلف
مسجد ابى دلف نمونه كوچكتر مسجد جامع متوكّل است با ابعاد 138 * 215 متر با بارويى به ضخامت 60/1 متر. اين مسجد داراى 18 دروازه است. گلدسته اين مسجد شبيه ملويه است با اين تفاوت كه ارتفاع آن 19 متر مى باشد.
اين مسجد به نام قاسم بن عيسى عباسى مشهور به ابى دلف متوفّاى 226 هجرى نام گذارى شده كه از فرماندهان عباسى و از شيعيان به شمار مى رفته است.
مرد بزرگى با نام ابودلف قاسم بن عيسى عجلى كرجى (ح 150 - 226 ق)، از اميران برجسته عصر اول عباسى كه در شعر و ادب و موسيقى و نيز جنگاورى و شجاعت و همچنين در جود و بخشندگى پرآوازه بود، بانى اين مسجد است. او چنان شجاع و بخشنده بود كه در ميان عرب، به اين دو صفت ضرب المثل گشت، وى شهرت خويش را بيشتر مديون شهرى است كه با نام كرج آن را ساخت و كرج ابودلف نام گرفت، (شهرى كه نزديك اراك كنونى بوده است).
توفيق عظيم او اين كه دوستدار اهل بيت اطهارعليهم‌السلام
و هوادار آل عدالت، اولاد حيدر كرار بود، تا آنجا كه برخى او را شيعه غالى تصور كرده اند.
وى در شعر هم دست توانايى داشت و با شاعرانى چون ابوتمّام طائى دوست بود، ابوتمّام، دعبل خزاعى و شاعران ديگر او را در اشعارشان ستوده و از بخشش هاى كلان او بهره مند بوده اند.
دائرة المعارف تشيع،
در شناسايى اين چهره درخشان شيعى نيز چنين مى نويسد:
«او اميرى از سرهنگان مأمون عباسى، اديبى بخشنده، پهلوانى شاعر، شيعه گرايى نامدار، مرد ميدان جنگ ها و موسيقى دان بود».
سامرّا و پايتخت هشت خليفه
پس از منتصر نيز سامرّا مركز چند خليفه عباسى بوده و در كل بيش از نيم قرن پايتخت خلفاى عباسى شمرده مى شده است كه ما تنها به ذكر فهرست آنها بسنده مى كنيم و مى گذاريم.
1 - معتصم عباسى (218 - 227 ق).
2 - واثق (227 - 232 ق).
3 - متوكّل (232 - 247 ق).
4 - منتصر بالله (247 - 248 ق).
5 - مستعين (248 - 252 ق).
6 - معتزّ (253 - 255)، سيزدهمين خليفه عباسى و قاتل امام هادىعليه‌السلام
.
7 - مهتدى (255 - 256 ق).
8 - معتمد (256 - 279 ق)، پانزدهمين خليفه از بنى عباس و آخرين كسى كه از آنها در سامرّا درگذشت و مدفون شد.
پس از معتمد برادرزاده اش معتضد به خلافت رسيد و بغداد را مركز حكومت خويش ساخت و با انتقال پايتخت از سامرّا به بغداد - سامرّا كه روزگارى پررونق ترين شهر محسوب مى شد - رونق خويش را از دست داد و ستاره بختش افول كرد چنان كه در اندك زمانى به شهرى كوچك و مخروبه بدل گشت.
قصرهاى سامرّا
وقتى خلفاى عباسى به سامرّا نقل مكان كردند همگى مشهور به فسق و فجور و برگزارى مجالس جشن و سرور و شادمانى بودند.
از اين رو اقدام به ساختن كاخ هاى سرسبز و خوش آب و هواى متعددى در جاى جاى اين شهر و كناره هاى رودخانه دجله كردند كه امروزه تنها از آن كاخ ها ديوارهاى فرو ريخته و ستون هاى ويرانه باقى مانده است.
نام برخى از كاخ ها در سمت شمال غربى مسجد جامع متوكّل در شهر المتوكّليه:
قصر الجعفرى، قصر العروس، قصر المختار، قصر الغريب، قصر الصبح، قصر المليح، قصر البستان، قصر التل، قصر الجوسق، قصر المتوكّليه، قصر الؤ لؤ و...
بنا بر روايت مورخان حداقل هزينه ساختمان هر يك از اين قصرها متجاوز از پنج ميليون درهم بوده است.
در كتاب «سيماى سامرّا» آمده است:
متوكّل سامرّا را پايتخت خويش قرار داد و از ميان كاخ هاى بزرگ شهر، قصر هارونى را براى خودش و قصر معتصم را كه معروف به جوسق بود براى پسرش محمد منتصر، و قصر مطيره را براى پسر ديگرش مؤ يّد، و قصر بزكوار را براى پسر ديگرش معتز انتخاب كرد.
احتمال مى رود كه پس از معتصم عباسى، متوكّل بيشترين سهم را در عمران و آبادانى سامرّا داشته باشد، البته نه به خاطر رفاه مردم و ارتقاى فرهنگ مسلمانان، بلكه درست بر عكس آن، براى رفاه خود خليفه و شاهزادگان عباسى و دولتمردان و ستمگران كاخها يكى پس از ديگرى در سامرّا ساخته مى شد.
نويسنده تاريخ سامرّا، در حدود سى كاخ نام مى برد كه توسط متوكّل در سامرّا ساخته و پرداخته شد، ما براى اختصار از تفصيل آنها معذوريم تنها فهرست مجملى از آن را در اينجا ذكر مى كنيم و باشد كه ضمن تاريخ سامرّا، مدعيان خلافت اسلامى را نيز در آيينه تاريخ به تماشا بنشينيم:
1 - قصر الاحمديه، كاخ ويژه پسر متوكّل، ابوالعباس احمد معتمد.
2 - قصر الاشناس، در غرب سامرّاى قديم و در شمال سامرّاى امروز واقع، و كاخ مخصوص اشناس ترك، يكى از سرلشگران عباسى بوده است.
3 - قصر البديع، كاخى بزرگ و بلند كه از فرط زيبايى به آن بديع مى گفتند.
4 - قصر البرج، قصرى كه متوكّل براى تأسیس آن، ده ميليون درهم از بيت المال مسلمانان احتكار و اتلاف كرد.
5 - قصر بزكوار يا بلكوار، كاخ مخصوص معتز پسر ديگر متوكّل.
6 - قصر البهو، كاخى كه براى ساخت آن، 25 ميليون درهم، از طرف متوكّل پرداخته شد.
7 - قصر التل، براى ساخت اين كاخ نيز پنج ميليون درهم از كيسه بيت المال، خليفه پرداخت كرد، اين قصر را كه تل العليق و تل المخالى نيز مى نامند، حديثى است بس دلكش و معروف كه به حديث التل و حديث تل المخالى مشهور است.
حديث تل المخالى
«صائب تبريزى»
متوكّل هميشه دنبال بهانه اى بود كه قدرتش را به رخ امام هادىعليه‌السلام
بكشد. بلكه به خيال خام خويش آن حجت حق را بترساند، مگر نه اين است كه كافر همه را به كيش خود پندارد؟! او خيال مى كرد با عِدّه و عُدّه زياد و با عسكر و لشكر مجهز مى تواند در اراده ولىّ خدا امام هادىعليه‌السلام
تصرف كند!!
بارى - آن سان كه پيشتر اشاره شد - با همين خيال خام، متوكّل خواست صحنه اى را كه از پيش تدارك ديده بود در منظر امام به نمايش گذاشته باشد.
روزى كه امامعليه‌السلام
را احضار كرده و در صحراى وسيعى در كنارش با هم قدم مى زدند، دستور نمايش صحنه را داد و به سربازانش كه رقم آنها را نود هزار سواره نوشته اند امر كرد كه هر يك توبره اسبش را از گل و خاك پر كرده، در وسط ميدان روى هم بريزند، چنان كه در اندك زمانى تلى بزرگ و بلند ترتيب يافت و خليفه با تكبر و غرور در بالاى تل قرار گرفته و امام هادىعليه‌السلام
را نيز به پيش خويش خواند و به سربازان و سپاهيانش كه همگى غرق در سلاح هاى گوناگون و مدرن آن روز بودند دستور داد كه از مقابلش رژه روند، پس از آن كه خليفه از سپاهش سان ديد، رو به حضرت امام هادىعليه‌السلام
كرده و گفت: تو را به اينجا خواندم كه لشكريان و سپاهيان مرا تماشا كرده باشى!!
متوكّل با اين كار مى خواست امامعليه‌السلام
را بترساند كه مبادا اقدام به قيامى كند، چرا كه خليفه ستمگر و خونخوار عباسى، بيش از هر كس از امام هادىعليه‌السلام
مى ترسيد و نيز نيك مى دانست كه دلهاى پاك مردم مسلمان در گرو محبت آن امام بحق است و بس.
اما خليفه نه تنها با اين كار كودكانه به آرزويش نرسيد بلكه هراسش بيش از پيش و حيرت و حسرتش زياده از حد شد.
امام هادىعليه‌السلام
همانجا در بالاى تل، روى به متوكّل كرده فرمود: آيا مى خواهى ما نيز سپاه خويش را به تو نشان داده باشيم؟!
خليفه با شگفتى تمام خواهى نخواهى جواب داد كه بلى.
امامعليه‌السلام
دست به دعا بلند كرد و تا نام خداى را به زبان آورد، زمين و زمان در چشم متوكّل تار و تنگ شد و ديد كه شش جهت، از زمين تا آسمان پر است از فرشتگانى كه سلاح در دست منتظر فرمان امامعليه‌السلام
مى باشند، عقلى كه در سر نداشت تا بپرد، پاهايش سست شد و به زمين افتاد و بيهوش شد پس از مدتى كه چشمانش را باز كرد خود را به كلى باخته بود...
8 - قصر الجعفرى، متوكّل اين كاخ را در نزديكى سامرّاى قديم ساخت، در جايى كه به آن ماحوزه مى گفتند و در كنار اين كاخ شهرى را بنا نهاد كه به آن متوكّليه گويند، بالاخره در همان كاخ نيز كشته شد و قصرش قبرش گشت.
بهرام كه گور مى گرفتى همه عمر
|
|
ديدى كه چگونه گوربهرام گرفت
|
9 - قصر الجصّ، همان قصرى كه در جلو آن ابومنصور بختيار، پنجمين حاكم از حكام آل بويه را پس از دستگيرى كشتند.
10 - قصر الجوسق، متوكّل براى ساخت اين كوشك نيز پانصد هزاردرهم از بيت المال اختصاص داده بود.
11 - قصر الحير، اين كاخ نيز يكى ديگر از عشرتكده هاى متوكّل بود كه براى تأسیس آن چهار هزار درهم مصرف شده بود.
12 - قصر حمران، كاخى بوده نزديك قصر معشوق در سامرّا.
13 - قصر الخاقانى، قصرى كه با نام خاقان عرطوج يكى از سرداران بنام عباسى ناميده شده و به جوسق خاقانى نيز معروف است.
14 - قصر الشاه، يا كاخ شاه.
15 - قصر شبداز، يا شبديز، يكى ديگر از كاخ هاى متوكّل در سامرّا.
16 - قصر الصبح، متوكّل براى ساخت اين كاخ نيز پنج ميليون از كيسه گشاد خلافت پرداخت تا عشرتكده اى ديگر براى خودش ساخت.
17 - قصر العمرى، كاخ عمر بن فرج والى مدينه از طرف معتصم و متوكّل.
18 - قصر العروس، با سى ميليون درهم كه از بيت المال حرام شد ساخته شد.
19 - قصر العاشق، يا قصر معشوق كه به هر دو نام معروف است و بقاياى آن هنوز هم در سامرّا ديده مى شود.
20 - قصر الغريب، عمارتى ديگر در سامرّا كه متوكّل ده ميليون از بيت المال را به خاطر آن حرام كرد.
21 - قصر الغرد، كوشكى كه متوكّل در كنار دجله ساخت.
22 - قصر القلائد، كه قبة المنطقه نيز ناميده شده است.
23 - قصر الكوير، كاخى در ساحل دجله در مقابل قصر عاشق.
24 - قصر اللؤ لؤ، يكى ديگر از كاخ هاى متوكّل كه پنج ميليون درهم نيز براى آن حرام كرده بود.
25 - قصر المختار، متوكّل براى ساخت اين كاخ نيز پنج ميليون درهم از بيت المال را حرام كرد.
26 - قصر المتوكّليه، در شهر متوكّليه سامرّا و در كنار كاخ جعفرى.
27 - قصر المطيره، يا كاخ افشين.
28 - قصر المحمديه، اين كاخ را متوكّل براى پسرش محمد ساخته بود.
29 - قصر المحدث.
30 - قصر الوحيد، با دو ميليون درهم هزينه ساخت، توسط متوكّل.
31 - قصر الهارونى.
32 - قصر ايتاخ.
33 - قصر وصيف و ده ها قصر ديگر نيز در سامرّا ساخته شده بود كه هر يك مخصوص يكى از دولتمردان و سرداران عباسى بود.
0%
نویسنده: علی ربانی خلخالی
