شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

پی نوشت ها:

1- ثواب اين سروده را به روح حجت الاسلام والمسلمين حاج سيد على فاضلى مدرس بلخايى رحمة الله اهدا مى كنيم.

2- اصول كافى، ج 1، ص 497 - 502؛ ارشاد مفيد، ص 307؛ دلائل الامامة، ص 216 - 222؛ فصول المهمة، ص 259 - 265؛ تذكرة الخواص، ص 362؛ مناقب ابن شهرآشوب، ج 4، ص 401 - 420.

3- ارشاد مفيد، ص 307 - 313؛ اصول كافى، ج 1، ص 501؛ فصول المهمّة، ص 261؛ تذكرة الخواص، ص 359؛ مناقب ابن شهرآشوب، ج 4، ص 417؛ اثبات الوصية، ص 176؛ تاريخ يعقوبى، ج 3، ص 217.

4- مقاتل الطالبين، ص 359.

5- مقاتل الطالبين، ص 395 و 396.

6- منتهى الآمال، بخش زندگانى امام هادىعليه‌السلام .

7- ارشاد مفيد، ص 309؛ الفصول المهمة ابن صباغ مالكى، ص 279، با اندكى تفاوت؛ نورالابصار شبلنجى، ص 182.

8- الفصول المهمة ابن صباغ مالكى، ص 283.

9- بحارالانوار، ج 50، ص 129.

10- ارشاد مفيد، ص 314 - 313؛ الفصول المهمة ابن صباغ مالكى، ص 281 - 279 و نورالابصار شبلنجى، ص 182.

11- تتمة المختصر فى اخبار البشر، ج 1، ص 342 - 341.

12- تتمة المنتهى، ص 243.

13- تتمة المختصر فى اخبار البشر: ج 1، ص 343.

14- تتمة المنتهى: ص 244.

15- المختصر فى اخبار البشر: ج 2، ص 44 - 42.

16- المختصر فى اخبار البشر: ج 2، ص 43 - 42؛ تاريخ يعقوبى: ج 2، ص 499؛ تتمة المنتهى: ص 246.

17- بحارالانوار، ج 50، ص 249.

18- تتمة المنتهى: ص 254 - 252؛ والمختصر فى اخبار البشر: ج 2، ص 45.

19- برگرفته از ترجمه كتاب ارزشمند قطره اى از درياى فضايل اهل بيتعليهم‌السلام : ج 2، ص 740.

20- قطره اى از درياى فضائل اهل بيتعليهم‌السلام : ج 2، ص 741 - 743.

21- منتهى الآمال.

22- كشف الغمة، فصول المهمة، حديقة الشيعة، ص 614، منتهى الآمال: ص 255 و 256.

23- حديقة الشيعة: ص 686.

24- همان.

25- همان.

26- حديقة الشيعة: ص 688.

27- چهارده معصوم قاضى زاهدى: ج 2، ص 149.

28- بحارالانوار، ج 50، ص 142 و 141.

29- بحارالانوار، ج 50، ص 129.

30- منتهى الآمال: ج 2، ص 370.

31- منتهى الآمال: ج 2، ص 363.

32- حلية المتقين، ص 37.

33- ترجمه انوار الهيّه، ص 453.

34- ج 2، ص 609، چاپ مكتبة الصدوق تهران. شيخ صدوق در آغاز كتاب من لا يحضره الفقيه مى نويسد: من چيزهايى را در اين كتاب ذكر مى كنم كه به آن فتوا مى دهم و آنها را حجت شرعى بين خود و خداى خود مى دانم؛ ج 1، ص 3، چاپ تهران.

35- ج 2، ص 277، چاپ منشورات اعلمى تهران.

36- ج 6، ص 95، چاپ تهران.

37- علامه مجلسى رحمة الله در مورد اين زيارت فرموده است:

زيارت جامعه از نظر سند صحيح ترين زيارات و از جهت متن و فصاحت و بلاغت بهترين زيارات است. (بحارالانوار، ج 102، ص 144).

و مجلسى اول پدر علامه مجلسى مى فرمايد:

در مكاشفه اى كه در حرم مطهر حضرت اميرمومنان على برايم رخ داد، خدمت امام عصر - ارواحنا فداه - مشرف و با صداى بلند زيارت جامعه را خواندم. پس از اتمام زيارت آن حضرت فرمودند: خوب زيارتى است.

آن گاه مجلسى اول مى گويد: من در اكثر اوقات به اين زيارت مداومت دارم و شكى نيست كه اين زيارت از امام هادىعليه‌السلام است و به تقرير صاحب الزمانعليه‌السلام رسيده و متن آن كامل ترين و بهترين زيارات است (روضة المتقين: ج 5، ص 451).

مرحوم حاجى نورى مى نويسد: سيد احمد رشتى در سفر حج خدمت امام عصرعليه‌السلام شرفياب شد و آن گرامى با خواندن نافله، زيارت عاشورا و زيارت جامعه سفارش نمود و فرمود:

شما چرا نافله نمى خوانيد؟ نافله، نافله، نافله. شما چرا عاشورا نمى خوانيد؟ عاشورا، عاشورا، عاشورا. شما چرا جامعه نمى خوانيد؟ جامعه، جامعه، جامعه (نجم الثاقب، ص 342، 343).

38- ساعت هاى شنى سر هر يك ساعت يك يا چند سنگريزه به نشانه رأس ساعت از آن خارج مى گشته است.

39- زندگانى امام هادىعليه‌السلام : ص 206 - 257.

40- رجال شيخ طوسى.

41- مناقب آل ابى طالب: ج 4، ص 389؛ سفينة البحار: ج 2، ص 121.

42- كامل ابن اثير: ج 3، ص 24.

43- منتهى الآمال: ج 2، ص 157.

44- وسائل الشيعه: ج 7، ص 57؛ بحارالانوار: ج 2، ص 94.

45- وسائل الشيعه: ج 27، ص 150؛ بحارالانوار، ج 3، ص 82.

46- تحف العقول: ص 71؛ وسائل الشيعه: ج 27، ص 40؛ نشانه هاى ظهور امام عصرعليه‌السلام در روايات معصومينعليهم‌السلام ، ص 63.

47- اثناعشريه حرّ عاملى، ص 25.

48- سوره توبه، آيه 75.

49- سوره احزاب، آيه 66.

50- سوره نساء، آيه 62.

51- اصول اعتقادى سيد عبدالرضا حجازى.

52- ارشاد مفيد: ص 324؛ اصول كافى: ج 1، ص 512؛ مناقب ابن شهرآشوب: ج 4، ص 429 و 430.

53- رجوع شود به صحيح ترمذى: ج 9، باب ما جاء فى المهدىعليه‌السلام ، صحيح ابى داوود: ج 2 كتاب المهدى؛ صحيح ابن ماجه: ج 2 باب خروج المهدى؛ كتاب ينابيع المودّة، كتاب البيان فى اخبار صاحب الزمان، تألیف محمد بن يوسف شافعى، كتاب نوالابصار تاليف شبلنجى، كتاب مشكوة المصابيح تاليف محمد بن عبدالله خطيب، كتاب الصواعق المحرقه تاليف ابن حجر، كتاب اسعاف الراغبين تاليف محمد الصبان، كتاب فصول المهمة، صحيح مسلم، كتاب الغيبة تاليف محمد بن ابراهيم نعمانى، كمال الدين تاليف شيخ صدوق، اثبات الهداة تاليف محمد بن حسن حرِّعاملى و بحارالانوار تاليف علامه مجلسى: ج 51 و 52.

54- اصول كافى: ج 1، ص 505، ارشاد مفيد: ص 319.

55- ارشاد مفيد: ص 318.

56- ارشاد شيخ مفيد.

57- سوره يوسف، آيه 111.

58- ظاهرا منظور اين دعاى امام حسن عسكرىعليه‌السلام است( يا كبير كل كبير... ) مجمع الدعوات ص 277. چه خوب است كه اين دعا را براى يك بار هم كه شده بخوانيم، تقريبا به اندازه دعاى كميل است.

59- تاريخ تشيع اصفهان: ص 162، به نقل از الشيعه و الحاكمون: ص 150.

60- حديقة الشيعة: ص 698.

61- مظاهرالانوار - چهارده معصوم. قاضى زاهدى: ج 2، ص 187.

62- خرائج راوندى، منتهى الآمال.

63- خرائج راوندى.

64- برگرفته از زندگانى چهارده معصومعليهم‌السلام : ص 561 - 567 نوشته مرحوم عمادزاده.

65- عوالم العلوم: ج 11، ص 5، به نقل از تفسير اطيب البيان: ج 13، ص 235.

66- رجال شيخ طوسى، ص 427 به بعد.

67- الامام الحسن العسكرى من المهد الى اللحد: ص 50 - 275.

68- اين رساله در كتاب مناقب: ج 4، ص 424 با نام «المنقبة» ذكر شده است.

69- اعيان الشيعة: ج 2، ص 41.

70- شرح در كتاب خاتمه مستدرك الوسائل، فايده پنجم: ص 661 - 664.

71- الذّريعة الى تصانيف الشّيعد: ج 4، ص 285.

72- رجال الكشّى: ص 451، سفينة البحار: ج 2، ص 368.

73- وسائل الشيعة، ج 18، ص 72.

74- فلاح السائل سيد بن طاووس: ص 183 - حياة الاءمام العسكرىعليه‌السلام : ص 325 و 326.

75- اين حديث را علامه طبرسى رحمة الله در كتاب احتجاج: ج 2، ص 262 به بعد نقل مى كند.

76- سوره بقره، آيات 78 و 79.

77- سوره بقره، آيات 159 و 160، اقتباس از احتجاج طبرسى: ج 2، ص 262 - 265.

78- هيئت و نجوم اسلامى: ج 2، ص 385 تاريخ شمسى اسلام.

79- نام اين دو فرشته در آيه 102 سوره بقره آمده است.

80- سوره تحريم، آيه 6.

81- سوره يوسف، آيه 109.

82- سوره كهف، آيه 50.

83- احتجاج طبرسى: ج 2، ص 265 و 266.

84- اعلام الورى: ص 355.

85- احتجاج طبرسى: ج 2، ص 267 و 268.

86- مناقب آل ابى طالب: ج 4، ص 440.

87- سوره توبه، آيه 16.

88- اصول كافى: ج 1، ص 508.

89- اقتباس از ترجمه ارشاد مفيد: ج 2، ص 343 (در اين مردك به جاى ابوجنيد، جنيد نوشته شده است).

90- دلائل الامامة طبرى: ص 273.

91- اقتباس از بحارالانوار: ج 50، ص 218.

92- حديقة الشّيعة: ص 592.

93- اصول كافى: ج 1، ص 511.

94- الهداية الكبرى: ص 341، به نقل از حياة الامام العسكرىعليه‌السلام : ص 258.

95- ترجمه تحف العقول: ص 580 و 581.

96- برگرفته از سيره چهارده معصومعليهم‌السلام : ص 967 - 969.

97- منظور از اين سخن اين است كه فشار طاغوتيان پس از شهادت امام حسنعليه‌السلام نسبت به شيعيان بيشتر مى شود. آنها اگر انگشترشان در دست راستشان باشد شناخته مى شوند و در خطر قرار مى گيرند. پس تا ظهور امر ما، انگشترها را در دست چپ كنيد.

98- تهذيب شيخ طوسى: ج 6، ص 52 - استفاده از كتاب «الامام الحسن العسكرىعليه‌السلام من المهد الى اللحد» (علامه قزوينى)، ص 278 - 180.

99- قطره اى از درياى فضائل اهل بيتعليهم‌السلام ، ج 2، ص 769، به نقل از بحار: ج 102، ص 59، ح 1.

100- موفق برادر خليفه و سپهسالار او بوده و خليفه در آن زمان المعتمد على الله بود. رجوع شود به بحارالانوار: ج 50، ص 326.

101- رجوع شود به: بحارالانوار: ج 51، ص 2، ص 34 و 343 و 366. كتاب الغيبة تألیف محمد بن حسن طوسى: چاپ دوم: ص 214 - 243. و كتاب اثبات الهداة، ج 6 و 7.

102- اكمال الدين: ص 424.

103- سوره اسراء: آيه 81.

104- سوره آل عمران: آيه 18 و 19.

105- سوره قصص، آيه 5 و 6.

106- داستان ولادت حضرت را از منابع متعدد نقل كرديم كه از آنهاست: اكمال الدين شيخ صدوق: ج 2، ص 424 - 433 و بحارالانوار: ج 51، ص 13 - 28.

107- سوره مريم، آيه 24 - 26.

108- سوره مريم، آيه 31 - 29.

109- بحارالانوار: ج 51، ص 28.

110- بحارالانوار: ج 104، ص 126.

111- بحارالانوار: ج 104، ص 121.

112- اكمال الدين: ج 2، ص 431.

113- اكمال الدين: ج 2، ص 432.

114- «توقيع»: نامه اى بود كه دوستداران، سوال هاى خويش را بر آن مى نوشتند و براى هر سوالى، سطرهايى را خالى مى نهادند تا امام، جواب هر سوال را آنجا مرقوم دارد. بنابراين، واژه توقيع، در اصطلاح به اين گونه نامه ها كه سوال را شيعيان و جواب را امامعليه‌السلام مرقوم داشته بود مى گفتند. و در لغت نيز به معناى افزودن چيزى به نامه پس از پايان آن است و چون در اين گونه نامه ها سوال را يك نفر نوشته بود و جواب در سطرهايى بر آن نگاشته مى شد، «توقيع» گفته شده است.

115- اكمال الدين: ج 2، ص 434.

116- اكمال الدين: ج 2، ص 435، برگرفته از كتاب امام مهدىعليه‌السلام از ولادت تا ظهور: ص 172 - 203 نوشته آيت الله فقيد سيد محمد كاظم قزوينى رحمة الله.

117- بحارالانوار: ج 51، ص 360 و 361. الغيبة تاليف شيخ طوسى: ص 242.

118- فصول المهمّة: ص 271.

119- برگرفته از كتاب شيعه در اسلام، با اندكى تصرّف.

120- سوره سباء، آيه 16،( ... ذواتى اءُكل خمط.... )

121- اكمال الدين شيخ صدوق: ص 423 و كتاب الغيبة شيخ طوسى: ص 214.

122- سوره صافات، آيه 102.

123- به سوره يوسف، آيات 4، 37، 40، 42 مراجعه شود.

124- سوره اسراء، آيه 60.

125- الدّرّ المنثور: ج 5، ص 306. روح البيان: ج 15، ص 100 و تفسير ابن كثير: ج 3، ص 49.

126- به سيره ابن هشام و ساير كتب تاريخى مراجعه شود.

127- بحارالانوار: ج 43، ص 179.

128- بحارالانوار: ج 42، ص 206.

129- بحارالانوار: ج 44، ص 364.

130- بحارالانوار: ج 61، ص 211، در مصدر، به جاى «لا يتمثّل بى» «لا يشتبه بى» آمده است.

131- اين جمله، اشاره به امامت دروغين جعفر بود كه به تحريك رژيم عباسى و به انگيزه جاه طلبى به دروغ، مدعى بود كه امامت پس از برادرش، حضرت عسكرىعليه‌السلام به او رسيده است.

132- بحارالانوار: ج 51، ص 12.

133- اكمال الدّين: ج 2، ص 435، برگرفته از كتاب امام مهدىعليه‌السلام از ولادت تا ظهور: ص 172 - 203، نوشته آيت الله فقيد سيد محمد كاظم قزوينى رحمة الله.

134- خزائن مرحوم نراقى: ص 392.

135- خزائن مرحوم نراقى: ص 391.

136- خزائن مرحوم نراقى: ص 392.

137- اين داستان زيبا با تفصيل و به بيان زيباتر در همين بخش خواهد آمد.

138- منتخبات ابن العلم دزفولى: ص 388 و زندگى نامه حضرت آيت الله العظمى مرعشى نجفى دستنويس ابن العلم: ص 17.

139- يعنى؛ «از خدا به سبب رحمتش طلب خير مى كنم تا راهنمايى ام كند كه عافيت را انتخاب نمايم».

140- يعنى: «پروردگاراميرالمؤمنين مرا از همّ و غمّ و كينه توزى (يا ترس و وحشت) و وسوسه هاى شيطانى دور فرما، به حق رحمتت اى ارحم الراحمين. »

141- يعنى: «پروردگارا! بر محمد و آل محمد درود فرست و بر توانايى ما رحم فرما، و به حق آنها به فرياد ما برس».

142- تشرفات مرعشيه: ص 23 - 32.

143- يعنى نصف بين كربلا و نجف.

144- رمل يعنى شن و ماسه بسيار نرم.

145- يعنى شير دجيل كه مصغر دجله و به معناى نهر كوچك رودخانه است.

146- منظور قبل از نگارش اين تاريخچه.

147- روزنه هايى از عالم غيب: ص 115.

148- حسن بن راشد از اهل كوفه و از ياران و راويان امام صادقعليه‌السلام است. وى كسى است كه امام صادقعليه‌السلام در شخصيت او و برادرش حسين بن زراره دعا كرده است او از رجال ربجسته شيعه بود. تحفة الاحباب.

149- مادر مهدى عباسى و مادربزرگ هارون الرشيد، دختر يزيد بن منصور است.

150- تاريخ طبرى: ج 10، ص 118 و تاريخ الرسل و الملوك: قسم 3، ص 752.

151- امالى شيخ طوسى: ص 206. تظلم الزهراءعليها‌السلام : ص 218.

152- ابوعلى عمارى به نام قاسم بن وليد قرشى از اصحاب امم صادقعليه‌السلام است. وى از امام صادقعليه‌السلام در باب قبله و فضيلت مساجد و در وقت نوافل و ذبايح و اطعمه و در زيارات روايت هايى نقل كرده است، جامع الروات اردبيلى.

153- مدينة الحسينعليه‌السلام : سلسله 2، ص 81.

154- بحارالانوار: ج 45، ص 394.

155- ابوالسرايابه نام «السرى بن منصور الشيبانى» به سال 199 هجرى در عراق بر دولت بنى عباس خروج كرد و محمد بن ابراهيم بن اسماعيل بن الحسن بن الحسينعليه‌السلام معروف به ابن طباطبايى نيز با او همراه بود و در مدينه به محمد بن سليمان بن داوود و در بصره به على بن محمد بن جعفر و زين بن موسى كه بعضى از آنها از آل ابى طالب بودند حمله كرد و آنها را مغلوب نمود و كارش بالا گرفت.

وى مردم را براى ابن طباطبا دعوت مى كرد و بيعت مى گرفت. او در اين اثنا زندگى را بدرود گفت.

ابوالسرايا، محمد بن محمد بن يحيى بن زيد بن على بن الحسينعليه‌السلام به جاى او گذاشت و جماعت خود را محفوظ نگاهداشت.

مروج الذهب: ج 3، ص 438.

156- منتخب التواريخ: ص 549.

157- مروج الذهب: ج 4، ص 440.

158- مروج الذهب: ج 4، ص 439.

159- بحارالانوار: ج 48، ص 315، سفينة البحار: ص 578.

160- مقاتل الطالبيين: ص 203؛ تاريخ كربلا: ص 193 - 194.

161- طبرى، ابن اثير حوادث سال 236.

162- تاج الدين بن عليا معروف به «ابن ساعى» خازن كتابخانه منتصر خليفه 36 عباسى 623 640 بوده، در علم تاريخ تبحّر كامل داشت تألیفات زيادى دارد به نام «اخبار الحلّاج»، «اخبار الخلفاء»، «اخبار الربط»، «اخبار قضاة بغداد»، «خبار الوزراء» و غيره به سال 674 وفات يافته است. ريحانة الادب: ج 5، ص 365.

163- احمد بن يوسف قرمانى صاحب «تاريخ اخبارالدول و آثارالاول» سال 1019 در دمشق فوت كرده و در مقبره فراديس مدفون گرديد. ريحانة الادب: ج 3، ص 288.

164- ريحانة الادب: ج 1، ص 161.

165- امالى شيخ طوسى: ص 209. تظلم الزهراعليها‌السلام : ص 217.

166- بحارالانوار: ج 45، ص 404.

167- بنا به نقل «تتمّة المنتهى» محدث قمى، نخستين معلم پسران متوكّل عمر بن بحر جاحظ بود به علت قباحت منظر وى متوكّل دهنزار دينار به او بخشيد و او را كنار گذاشت و ابن سكيت را به جاى او قرار داد. روزى متوكّل از وى پرسيد كه دو پسر من معتز و مؤ يّد بهترند يا حسن و حسين. ابن سكيت شروع كرد به نقل فضائل حسينى. متوكّل دستور داد تا او را اتراك در زير پاى او افكندند و شكمش را بماليدند و به همان سبب وفات يافت. به قولى در جواب متوكّل گفت: قنبر خادم علىعليه‌السلام بهتر از تو و پسران تو هستند. متوكّل امر كرد زبانش را از قفا بيرون كشيدند، او را به جهت كثرت سكوت و همت او را ابن سكيت مى گفتند. (تتمّة المنتهى: ص 236).

168- يك با شيعيان حسينعليه‌السلام شبانه به كريلا مى رفت، دو با منتصر پسر متوكّل كه محبت به آل على داشت روابط مرموز داشت. سه معروف بود كه لعين يزيد را جايز مى داند در نتيجه لعن متوكّل در قاموس وى جايز مى شد.

169- سفينة البحار: ج 1، ص 636.

170- بحارالانوار: ج 45، ص 395.

171- محمد بن حسين اشتانى، يا اشنانى بانون، يا شنانى بدون الف، هر سه ضبط شده و اين مرد بكوفتى در زندان متوكّل محبوس بوده.

172- تتمة المنتهى: ص 240. مقاتل الطّالبيين.

173- بحارالانوار: ج 45، ص 397.

174- بحارالانوار: ج 45، ص 398.

175- مناقب ابن شهرآشوب: ج 2، ص 190.

176- جغرافيائى كربلا: ص 134.

177- الشيعة و الحاكمون: ص 150.

178- سوره آل عمران، آيه 28.

179- سوره نحل، آيه 106.

180- سوره غافر، آيه 28.

181- سوره بقره، آيه 195.

182- سوره قصص، آيه 18.

183- فردوس ديلمى: ج 2، شماره 2145. كنزالعمال: 12/23.

184- عمدة المطالب: ص 287. مقاتل الطالبيين: ص 410.

185- برگرفته از تاريخ تشيع اصفهان: ص 162 - 172.

186- تاريخچه سامرّا: ص 22 به نقل از سيماى سامرّا: ص 157.

187- موسوعة العتبات المقدسة: ج 12، ص 217 و 218.

188- تاريخچه سامرّا: ص 23.

189- ماءثر الكبراء: ج 1، ص 39 و 40 به نقل از سيماى سامرّا: ص 54 و 155.

190- دائرة المعارف بزرگ اسلامى: ج 5، ص 463 به بعد.

191- ج 1، ص 403.

192- سيماى سامرّا: ص 159.

193- سيماى سامرّا: ص 58 - 68.

194- ماءثر الكبراء: ج 1، ص 39.

195- مدرك پيشين: ص 47 به نقل از مروج الذهب، تاريخ مسعودى.

196- تفصيل حديث را مى توانيد در بحارالانوار و منتهى الآمال و... مطالعه كنيد، ما خلاصه اى از آن روايت اعجاز را از مآثر الكبراء فى تاريخ سامرّا، ج 1، ص 50 نقل كرديم.

197- صائب تبريزى.

198- مرحوم محلاتى رحمة الله 14 صفحه از كتابش تاريخ سامرّا را مخصوص توصيف اين قصر ساخته است، ر. ك، ج 1، ص 51 به بعد.

199- خيام نيشابورى.

200- خيام نيشابورى.

201- ماءثر الكبراء فى تاريخ سامرّا: ج 1، ص 46 - 78، در آنجا خيلى ديگر از اين خراب آبادها نام برده شده است، به نقل از سيماى سامرّا: 58 - 63.

202- موسوعة العتبات: قسم سامرّا، ص 60 - 29، به نقل از سيماى سامرّا: ص 152 و 153.

203- ديوان خواجه حافظ شيرازى: ص 83.

204- مجله حوزه: شماره 51، ص 84 به بعد.

205- اين سه هدف را آيت الله سيد رضى شيرازى، از نوادگان مرحوم ميرزاى بزرگ، از علل مهمى مى داند كه آن بزرگوار را وادار به هجرت از نجف به سامرّا ساخت و در خصوص هدف سوم مى فرمايد: «به نظر من، اين مهمترين هدف ميرزا بود، بنگريد: مجله حوزه، شماره 51 - 50، ص 35 و عين عبارتها نيز از ايشان است، مى توانيد شرح زندگى ميرزاى بزرگ را در مجموعه ديدار با ابرار شماره 7 بخوانيد.

206- حماسه فتوا، ويژه نامه جمهورى اسلامى به مناسبت يكصدمين سالگرد رحلت ميرزاى شيرازى، ص 3، به نقل از مقدمه مكاسب: ج 1، ص 134.

207- مجله حوزه، شماره 51 - 50، ص 194 به نقل از «قرارداد رژى»، ص 25.

208- همان، ص 199، به نقل از «ميرزاى شيرازى» ملحقات، ص 241 و...

209- همان، ص 199، به نقل از «پيكار پيروز تنباكو»، ص 42 و...

210- مجله حوزه: شماره 51 - 50، ص 42.

211- مجله حوزه: شماره 51 - 50، ص 124، به نقل از معارف الرّجال: ج 1، ص 80.

212- مجله حوزه: شماره 51 - 50، ص 124.

213- اعيان الشيعة: ج 23، ص 128.

214- نقباء البشر: ج 1، ص 439.

215- مجله حوزه: شماره 51 - 50، ص 127، 133.

216- تاريخ سامرّا: ج 3، ص 321.

217- بنگريد؛ ديوان الازرى الكبير، مقدمه تا 1980 م - 1400 ق، بيروت - كويت، و نيز قرآن الشعر، ناشر محمدعلى انصارى، مقدمه، همچنين دائرة المعارف تشيع، ج 1، ص 143، و ج 2، ص 88.

218- دائرة المعارف تشيّع: ج 4، ص 36، زير عنوان تاريخ سامرّا، كه تنها به يك جلد از آن نظر داشته و باقى را فراموش كرده و گويى خبرى از 9 جلد ديگر نداشته اند.

219- ماءثر الكبراء فى تاريخ سامرّا: ج 3، ص 349، پاورقى، پسر محترم مؤ لف در آنجا مى نويسد: پدرم در تألیف اين تاريخ پانزده سال سعى و تلاش كرده است (از سال 1345 تا 1360 قمرى) كه از آن فراغت يافته است.

220- تاريخ سامرّا: ج 2، ص 328.

221- تاريخ سامرّا: ج 2، ص 329.

222- همان، ص 330.

223- ماءثر الكبراء فى تاريخ سامرّا: ج 2، ص 330 و نيز نقباء البشر.

224- همان، ص 331.

225- همان، ص 331 و نيز نقباءالبشر.

226- همان، ص 332، ص و نيز شايع السرّاء.

227- همان، و نيز نقباءالبشر.

228- همان، ص 333 و نيز وشايع السرّاء و نقباءالبشر.

229- همان، ص 333 و نيز وشايع السرّاء و نقباءالبشر.

230- همان، ص 334، و نيز نقباءالبشر و وشايع السرّاء.

231- ماءثر الكبراء فى تاريخ سامرّا: ج 2، ص 335.

232- همان، ص 329، و نيز العراق بين الماضى و الحاضر و المستقبل، ص 512 - 533، از 142 بزرگوار از بزرگان حوزه سامرّا را نام برده است.

233- العراق بين الماضى و الحاضر والمستقبل: ص 534.

234- الذريعه: ج 3، ص 225.

235- اقتباس از كتاب سيماى سامرّا: ص 179 - 213.

236- بنابر آنچه آيت الله العظمى مرعشى نجفى رحمة الله در درس فقه خود بيان داشتند، اين تعبير خوب نيست.

به او جعفر تواب بگوييد، چرا كه او توبه كرده است.

237- دائرة المعارف الاسلامية الشيعية: ج 31، ص 10.

238- منابع: اعيان الشيعه: ج 2، ص 37، و ج 10، ص 5. تاريخ سامرّا: ج 1، ص 235. دائرة المعارف الاسلامية الشيعية: ج 31، ص 10.

239- از اين بزرگان در كتاب مشاهد العترة الطاهره، فصل سامرّا نام برده شده است، ر. ك، همان، از ص 109 به بعد.

240- علاوه بر امالى شيخ، قاموس الرجال: ج 3، ص 379.

241- مآثر الكبراء فى تاريخ سامرّا: ج 2، ص 304 به نقل از تاريخ بغداد.

242- مآثرالكبراء: ج 2، ص 304.

243- مآثرالكبراء: ج 2، ص 314 و ص 205. قاموس الرجال: ج 1، ص 218.

244- از اين سه تن به ترتيب در تاريخ سامرّا، ج 2، ص 227، 242، 248 سخن رفته است.

245- در خصوص اين 11 نفر نيز در تاريخچه سامرّا، ص 68 به بعد به تفصيل سخن رفته است كه ما تنها فهرستى را ذكر كرديم همچنان كه از ذكر خيلى چشم پوشيديم.

246- الغدير: ج 1، ص 93. پوشيده نيست كه افرادى چون بابك خرم دين قاتل صدها مسلمان بى گناه و شورشگر قسىّالقلب و افشين و مازيار را نمى شود از ستارگان سامرّا ناميد ولى از آنجايى كه در سامرّا كشته شده اند و در آن سرزمين سر به تير خاك كشيده اند، ما نيز به نقل از تاريخچه سامرّا نام آنها را نيز آورديم. (برگرفته از سيماى سامرّا: ص 143 - 147).

247- اين افراد عبارتند از:

1 - شيخ محمود رحمانى

2 - شيخ عبدالجواد اشرفى

3 - سيد محسن شاهرودى

4 - سيد حسن شاهرودى

248- تاريخچه سامرّا: ص 53 به نقل از منتهى الآمال: ص 241.

249- ترجمه مقاتل الطالبيين: ص 552.

250- همان مدرك پيشين، ص 553 به بعد.

251- قسمت هايى از اين نامه را نويسنده «مقاتل الطالبيين» آورده است كه بسيار خواندنى است، ر. ك: همان، ص 587.

252- اعيان الشيعه: 2/43. تاريخ سامرّا، اكثر صفحات. تاريخ يعقوبى: 2/535 - 536. سفرنامه ابن بطوطه: 1/227. الكرام البررة: 2/714. مجالس المومنين: 2/423. موسوعة العتبات المقدسة، قسم سامرّا: 1/اكثر صفحات. وشايح السرا فى شاءن سامرّا: اكثر صفحات. وفيات الاعيان: 3/316. مشاهد العترة الطاهرة: 101 - 108. (برگرفته از دايرة المعارف تشيع: ج 1، ص 92 - 94 با اندكى تصرف).

253- برگرفته از جزوه سامرّا بهشت ويران.

254- سوره نور، آيه 36.

255- سوره نور، آيه 36.

256- سوره صف، آيه 8.

257- صحيفه مهديّه (جيبى با ترجمه): 992 به نقل از المزار الكبير: 552.

258- صحيفه مهديّه (جيبى با ترجمه): 997 به نقل از مصباح الزائر: 413 و المزار الكبير: 660.

259- صحيفه مهديه (با ترجمه وزيرى)، چاپ هشتم مرداد 1384، نشر حاذق - قم، صحيفه مهديه (با ترجمه جيبى)، چاپ اول بهار 1385، نشر وثوق - قم.

260- صحيفه مهديه: 614 به نقل از مصباح الزائر: 418.

261- مهج الدعوات: ص 82. البلد الامين: ص 657.

262- مهج الدعوات: ص 82. البلد الامين: ص 657.

263- شفاخانه امامان: 227.

264- شفاخانه امامان: ص 133.

265- در كتاب «مكيال المكارم» مى نويسد: اين دعاى قنوت، از مولاى ما، حضرت امام حسن عسكرىعليه‌السلام روايت شده است، و شيخ طوسىعليه‌السلام در كتاب «مهج الدعوات» در باب دعاهاى قنوت امامانعليهم‌السلام ذكر كرده است، ليكن - بر اساس برخى روايات به نظر مى رسد كه اين دعا به وقت خاصى تعلق ندارد؛ گرچه بهتر است در اوقات ويژه و مخصوص و داراى فضيلت پيشتر، خوانده شود.

از روايت سيد بن طاووس رحمة الله و ديگر روايات برمى آيد كه اين دعا داراى اثرى ويژه و كامل براى راندن ستمگر، و گرفتن حق ستمديدگان از ستمگران است؛ به همين جهت، مى توان از اين مطلب استفاده كرد كه يكى از فايده هاى اين دعا اگر براى درخواست فرج و ظهور و يارى امام زمانعليه‌السلام خوانده شود آن است كه ستمگر و بدى و سلطه او دفع گردد.

سيد بن طاووس رحمة الله در مورد اين دعا مى فرمايد: امام حسن عسكرىعليه‌السلام در قنوت خود اين دعا را خوانده و به مردم قم - كه از موسى بن بغا شكايت كرده بودند - نيز دستور خواندن اين دعا را داد.

(پايان سخن سيد بن طاووس رحمة الله).

نويسنده كتاب «منح البركات» - كه شرحى است بر كتاب «مهج الدعوات» - از كتاب «اعلام الورى فى تسمية القرى» (نوشته ابوسعيد اسماعيل بن على سمعانى حنفى) نقل مى كند كه: موسى بن بغا بن كليب بن شمر بن مروان بن عمرو بن غطه؛ از ياران متوكّل عباسى لعنة الله و از كارگزاران او بود كه بر قم فرمان روايى مى كرد. اين خبيث ناپاك، همان كسى است كه متوكّل ملعون، دستور ويران كردن قبر مولاى مان حضرت امام حسينعليه‌السلام و تبديل آن جا به يك مزرعه را؛ به او داد.

وى، ستمگرى خون ريز و حرمت شكن، و حاكم قم بود و بيش از ده سال بر مردم اين شهر حكم رانى مى نمود. مردم قم به شدت از او مى ترسيدند، چون به شدت نسبت به پيشوايان بزرگوارعليهم‌السلام عناد مى ورزيد و در ميان مردم قم ايجاد فساد مى نمود و آنها را با قتل و كشتار تهديد نموده و بر اين امر مصمم بود. تا آن كه از او به امام حسن عسكرىعليه‌السلام شكايت كردند، و آن حضرت دستور دادند كه مردم قم، «نماز مظلوم» را بخوانند، و موسى بن بغا (حاكم وقت قم) را نفرين كنند و براى نفرين به او اين دعا را بخوانند. پس از اين كه مردم قم اين كار را انجام دادند، خداوند حتى به اندازه يك چشم بر هم زدن به آن حاكم ستمگر مهلت نداد، و به سختى و مقتدرانه او را نابود كرد.

نويسنده كتاب مزبور مى گويد: اين گفتار نگارنده كتاب «منح البركات» را نقل به معنى كردم؛ چون؛ آن كتاب به زبان فارسى است، وى چگونگى خواندن «نماز مظلوم» را بيان نكرده است؛ در بخش نمازها به بيان «نماز مظلوم» كه در كتاب «مكارم الاخلاق» يافتيم، مى پردازيم. (مكيال المكارم: 2/85).

نويسنده «مكيال المكارم» در بخشى ديگر از كتاب خود مى گويد: نماز مظلوم بدين صورت است كه دو ركعت نماز - با هر سوره اى كه خواستى - مى خوانى، و هر قدر توانستى بر محمد و آل محمدعليهم‌السلام صلوات مى فرستى؛ سپس مى گويى:

( اللهم انّ لك يوما تنتقم فيه للمظلوم من الظّالم، لكنّ هلعى و جزعى لا يبلغان بى الصّبر على اءناتك و حلمك، و قد علمت اءنّ فلانا ظلمنى، واعتدى علىَّ بقوّته على ضعفى.

فاساءلك يا ربّ العزّة، و قاسم الاءرزاق، و قاصم الجبابرة، و ناصر المظلومين، اءن تريه قدرتك، اءقسمت عليك يا ربّ العزّة، السّاعة السّاعة. )

بار الها! تو، روزى را دارى كه در آن روز براى ستمديده از ستمگر انتقام مى گيرى؛ لكن، بى صبرى و زودرنجى من نمى گذارد بتوانم نسبت به مهلت دادن و بردبارى تو با ستمگران صبر كنم و تاب بياورم.

خدايا! به خوبى مى دانى كه فلان ضخص بر من ستم روا داشته است؛ و با قدرت و توانى كه دارد و با توجه به ناتوانى من در برابر او، نسبت به حقوق من تجاوز كرده است.

پس اى خداى صاحب عزت! اى تقسيم كننده روزى ها! اى كوبنده زورگويان! اى ياور و پيروزكننده ستمديدگان! از تو درخواست مى كنم توان و قدرتت را به او بنمايانى و نشان دهى. اى پروردگار عزت مند! تو را سوگند مى دهم كه اين كار را همين حالا و در همين ساعت، در همين ساعت انجام دهى.

مكيال المكارم: 2/86.

266- مهج الدعوات: ص 85، البدالامين: ص 660 و مصباح المتهجد: ص 156 با اندكى تفاوت.

267- البلد الامين: 663. به نقل از صحيفه مهديه: ص 156 تا 171.

268- صحيفه مهديه (با ترجمه): 715 به نقل از دارالسلام: 2/43.

269- صحيفه مهديه (با ترجمه): 717 به نقل از مفاتيح الجنان: 1071 و مزار آقا جمال خوانسارى: 60.