شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

فصل دوم : در صفت عقل

(الفصل الثانى فى صفة العقل)

مِنْ كِتَابِ الْمَحَاسِنِ قَالَ الصَّادِقُعليه‌السلام لَمَّا أَنْ خَلَقَ اللَّهُ الْعَقْلَ قَالَ لَهُ أَقْبِلْ فَأَقْبَلَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ فَقَالَ وَ عِزَّتِى وَ جَلَالِى مَا خَلَقْتُ خَلْقاً أَحَبَّ إِلَيَّ مِنْكَ بِكَ آخُذُ وَ بِكَ أُعْطِى وَ عَلَيْكَ أُثِيبُ

امام صادقعليه‌السلام فرمود: چون خداوند عقل را آفريد به او فرمود: جلو بيا، جلو آمد، سپس فرمود: عقب برو، عقب رفت ، بعد فرمود: به عزّت و جلالم سوگند، خلقى را محبوبتر از تو نيافريدم ، به وسيله تو مؤ اخذه مى كنم و به وسيله تو مى بخشم و بر تو پاداش مى دهم

عَنْ عَلِيٍّعليه‌السلام قَالَ هَبَطَ جَبْرَئِيلُ عَلَى آدَمَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِ فَقَالَ يَا آدَمُ إِنِّى أُمِرْتُ أَنْ أُخَيِّرَكَ فِى ثَلَاثٍ فَاخْتَرْ وَاحِدَةً وَ دَعِ اثْنَتَيْنِ فَقَالَ لَهُ آدَمُ يَا جَبْرَئِيلُ وَ مَا الثَّلَاثُ قَالَ الْعَقْلُ وَ الْحَيَاءُ وَ الدِّينُ فَقَالَ آدَمُ فَإِنِّى قَدِ اخْتَرْتُ الْعَقْلَ فَقَالَ جَبْرَئِيلُ لِلْحَيَاءِ وَ الدِّينِ انْصَرِفَا وَ دَعَاهُ فَقَالا يَا جَبْرَئِيلُ إِنَّا أُمِرْنَا أَنْ نَكُونَ مَعَ الْعَقْلِ حَيْثُ كَانَ قَالَ فَشَأْنَكُمَا وَ عَرَجَ

علىعليه‌السلام فرمود: جبرئيلعليهم‌السلام بر آدم فرود آمد و گفت : اى آدم ! من مأ مورم كه تو را بين سه امر مخيّر گردانم ، يكى را برگزين و دو تا را رها كن ، آدم گفت : اى جبرئيل ، آن سه چيز كدام است ؟ گفت : عقل و حيا و دين ، آدم گفت : من عقل را انتخاب مى كنم ، جبرئيل به حيا و دين گفت : شما برويد و رهايش كنيد، آن دو گفتند: اى جبرئيل ، جبرئيل ما ماموريم كه هر كجا عقل باشد همراهش باشيم ، گفت : خود دانيد، و عروج كرد.

عَنْ أَبِى عَبْدِ اللَّهِعليه‌السلام قَالَ خَمْسٌ مَنْ لَمْ تَكُنْ فِيهِ لَمْ يَكُنْ فِيهِ كَثِيرُ مُسْتَمْتَعٍ قُلْتُ وَ مَا هِيَ جُعِلْتُ فِدَاكَ قَالَ الدِّينُ وَ الْعَقْلُ وَ الْأَدَبُ وَ الْحُرِّيَّةُ وَ حُسْنُ الْخُلُقِ

امام صادقعليه‌السلام فرمود: پنج خصلت اگر در كسى نباشد از او بهره برده نشود، راوى گويد:

پرسيدم : آنها چيست قربانت گردم ؟ فرمود: دين و عقل و ادب و آزادمنشى و خوش خلقى

عَنْهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِصلى‌الله‌عليه‌وآله إِذَا بَلَغَكُمْ عَنْ رَجُلٍ حُسْنُ حَالِهِ فَانْظُرُوا فِى حُسْنِ عَقْلِهِ فَإِنَّمَا يُجَازَى بِعَقْلِهِ

امام صادقعليه‌السلام از رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله نقل كند كه فرمود: هر گاه خوبى رفتار كسى نزد شما تعريف شد، در خوبى عقلش ‍ بنگريد، زيرا به ميزان عقلش پاداش يابد.

وَ قَالَ إِنَّ اللَّهَ لَيُبْغِضُ الْمُؤْمِنَ الضَّعِيفَ الَّذِى لَا زَبْرَ لَهُ

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: خداوند مؤمن ضعيفى را كه قدرت مقاومت ندارد دوست ندارد.

عَنْ أَبِى الْحَسَنِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍعليه‌السلام قَالَ مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِيّاً قَطُّ إِلَّا عَاقِلًا وَ بَعْضُ النَّبِيِّينَ أَرْجَحُ مِنْ بَعْضٍ وَ مَا اسْتَخْلَفَ دَاوُدُ سُلَيْمَانَ حَتَّى اخْتَبَرَ عَقْلَهُ وَ اسْتَخْلَفَ دَاوُدُ سُلَيْمَانَعليه‌السلام وَ هُوَ ابْنُ ثَلَاثَ عَشْرَةَ سَنَةً وَ مَكَثَ فِى مُلْكِهِ أَرْبَعِينَ سَنَةً

امام كاظمعليه‌السلام فرمود: خداوند هيچ پيغمبرى را نفرستاد مگر اينكه عاقل بود، و بعضى از پيامبران بر بعضى برترى داشتند، حضرت داود تا عقل سليمان را نيازمود، او را جانشين خود نساخت ، و داود در سن سيزده سالگى سليمان را جانشين خود كرد، و او چهل سال حكومت نمود.

عَنِ الْبَاقِرِعليه‌السلام قَالَ كَانَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ يَقُولُ إِذَا أَرَادَ اللَّهُ أَمْراً أَخَذَ فِيهِ بِعُقُولِ النَّاسِ حَتَّى يُنْفِذَ أَمْرَهُ ثُمَّ يَرُدُّ إِلَيْهِمْ عُقُولَهُمْ أَ لَا تَرَى إِلَى قَوْلِ الرَّجُلِ فَعَلْتُ كَذَا وَ كَذَا وَ كَانَ عَقْلِى لَيْسَ مَعِى

امام باقرعليه‌السلام از قول امام سجادعليه‌السلام نقل كند كه مى فرمود: هر گاه خداوند بخواهد كارى را انجام دهد، عقلهاى مردم را مى گيرد و پس ‍ از انجام كارش به آنان باز مى گرداند، مگر نديده اى مردى را كه مى گويد: فلان كار و فلان كار را كردم ، در حالى كه عقلم همراه من نبود.

عَنْ أَبِى عَبْدِ اللَّهِعليه‌السلام قَالَ مَا مِنْ أَمْرٍ يَخْتَلِفُ فِيهِ اثْنَانِ إِلَّا وَ لَهُ أَصْلٌ فِى كِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَكِنْ لَا يَبْلُغُهُ عُقُولُ الرِّجَالِ

امام صادقعليه‌السلام فرمود: هيچ امرى مورد اختلاف دو نفر نيست ، مگر اينكه در قرآن حكمى برايش بيان شده ، و لكن عقلهاى مردم به آن نمى رسد.

عَنْ أَبِى الْحَسَنِ الرِّضَاعليه‌السلام أَنَّ عِدَّةً مِنْ قُرَيْشٍ جَاءُوا يَعُودُونَهُ بِشَيْءٍ كَانَ أَصَابَهُ مِنْ عَضِّ بِرْذَوْنٍ فَقَالُوا لَوْ كُنْتَ إِذَا رَكِبْتَ كَانَ مَعَكَ الْغُلَامَانِ أَوِ الثَّلَاثَةُ قَرِيباً مِنْ دَابَّتِكَ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ إِذَا أَرَادَ أَمْراً حَالَ بَيْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ فَإِذَا وَقَعَ الْقَدَرُ وَ نَفَذَ أَمْرُ اللَّهِ رَدَّ إِلَى كُلِّ ذِى عَقْلٍ عَقْلَهُ

امام رضاعليه‌السلام فرمود: گروهى از قريش به عيادت پيامبر خداصلى‌الله‌عليه‌وآله كه قاطرى او را گاز گرفته و زخمى كرده بود، آمدند و گفتند: چه خوب بود اگر هنگام سوار شدن دو يا سه غلام نزديك مركب سوارى شما بودند! فرمود: خداوند عزّ و جل هر گاه بخواهد كارى كند بين انسان و قلبش پرده اى مى كشد، هر گاه مقدّر انجام شد و كار خدا پايان يافت ، عقل هر عاقلى را به او برگرداند.

وَ مِنْ كِتَابِ رَوْضَةِ الْوَاعِظِينَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَعليه‌السلام الْعَقْلُ حُسَامٌ قَاطِعٌ قَاتِلْ هَوَاكَ بِعَقْلِكَ

امير مؤمنانعليه‌السلام فرمود: عقل شمشيرى برّان است ، با عقلت به جنگ هواى نفست برو.

قَالَ رَسُولُ اللَّهِصلى‌الله‌عليه‌وآله رَأْسُ الْعَقْلِ بَعْدَ الْإِيمَانِ بِاللَّهِ تَعَالَى التَّحَبُّبُ إِلَى النَّاسِ

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: بالاترين مرتبه عقل بعد از ايمان به خداى متعال اظهار دوستى با مردم است

وَ قَالَصلى‌الله‌عليه‌وآله قَسَمَ اللَّهُ الْعَقْلَ عَلَى ثَلَاثَةِ أَجْزَاءٍ فَمَنْ كَانَتْ فِيهِ كَمَلَ عَقْلُهُ وَ مَنْ لَمْ تَكُنْ فِيهِ فَلَا عَقْلَ لَهُ حُسْنُ الْمَعْرِفَةِ بِاللَّهِ وَ حُسْنُ الطَّاعَةِ لَهُ وَ حُسْنُ الصَّبْرِ عَلَى أَمْرِهِ

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: خداوند عقل را به سه بخش ‍ تقسيم كرد، هر كس اين سه را داشته باشد عقلش كامل است ، و هر كس ‍ نداشته باشد، عقل ندارد: شناخت خوب نسبت به خداوند، خوب انجام دادن طاعتش و به خوبى صبر نمودن در فرمانش

قَالَ الصَّادِقُعليه‌السلام لَمْ يُقْسَمْ بَيْنَ الْعِبَادِ أَقَلُّ مِنَ الْخَمْسِ الْيَقِينِ وَ الْقُنُوعِ وَ الصَّبْرِ وَ الشُّكْرِ وَ الَّذِى يَكْمُلُ بِهِ هَذَا كُلُّهُ الْعَقْلُ

امام صادقعليه‌السلام فرمود: بين بندگان كمتر از پنج خصلت تقسيم نشده : يقين و قناعت و صبر و شكر، و كامل كننده همه اينها عقل است

سُئِلَ الرِّضَاعليه‌السلام فَقِيلَ مَا الْعَقْلُ قَالَ التَّجَرُّعُ لِلْغُصَّةِ وَ مُدَاهَنَةُ الْأَعْدَاءِ وَ مُدَارَاةُ الْأَصْدِقَاءِ

از امام رضاعليه‌السلام پرسيدند: عقل چيست ؟ فرمود: فرو خوردن غم و غصّه ، و زيركى نمودن با دشمنان ، و سازش با دوستان

قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَعليه‌السلام صَدْرُ الْعَاقِلِ صُنْدُوقُ سِرِّهِ وَ لَا غِنَى كَالْعَقْلِ وَ لَا فَقْرَ كَالْجَهْلِ وَ لَا مِيرَاثَ كَالْأَدَبِ اعْقِلُوا الْخَيْرَ إِذَا سَمِعْتُمُوهُ عَقْلَ رِعَايَةٍ لَا عَقْلَ رِوَايَةٍ فَإِنَّ رُوَاةَ الْعِلْمِ كَثِيرٌ وَ رُعَاتَهُ قَلِيلٌ لَا مَالَ أَعْوَدُ مِنَ الْعَقْلِ وَ لَا عَقْلَ كَالتَّدْبِيرِ وَ لَيْسَ لِلْعَاقِلِ أَنْ يَكُونَ شَاخِصاً إِلَّا فِي ثَلَاثٍ مَرَمَّةٍ لِمَعَاشٍ أَوْ خُطْوَةٍ فِى مَعَادٍ أَوْ لَذَّةٍ فِى غَيْرِ مُحَرَّمٍ مَا اسْتَوْدَعَ اللَّهُ امْرَأً عَقْلًا إِلَّا اسْتَنْقَذَهُ بِهِ يَوْماً مَا

امير مؤمنانعليه‌السلام فرمود: سينه عاقل صندوق راز اوست ، بى نيازى همچون عقل ، و فقرى همانند جهل ، و ميراثى مثل ادب نيست ، اگر خبرى شنيديد روى آن تعقّل كنيد، آن را بسنجيد نه اينكه نقلش كنيد، زيرا راويان علم زيادند و متفكّرين اندك

هيچ ثروتى استوارتر از عقل نيست ، و عقلى مانند تدبير نيست ، عاقل بايد در سه چيز الگو باشد: اصلاح معاشش ، تفكّر در معادش ، كسب لذّت غير حرام ، خداوند به هيچ انسانى عقل را وديعه نداد، مگر اينكه يك روز آن را بگيرد.

قِيلَ لِلنَّبِيِّصلى‌الله‌عليه‌وآله مَا الْعَقْلُ قَالَ الْعَمَلُ بِطَاعَةِ اللَّهِ وَ إِنَّ الْعُمَّالَ بِطَاعَةِ اللَّهِ هُمُ الْعُقَلَاءُ

از پيامبر خداصلى‌الله‌عليه‌وآله پرسيدند: عقل چيست ؟ فرمود: عمل نمودن به طاعت خدا، و عمل كنندگان به طاعت خدا همان عقلايند.

قَالَ رَسُولُ اللَّهِصلى‌الله‌عليه‌وآله إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى خَلَقَ الْعَقْلَ مِنْ نُورٍ مَخْزُونٍ مَكْنُونٍ فِى سَابِقِ عِلْمِهِ الَّذِى لَمْ يَطَّلِعْ عَلَيْهِ نَبِيٌّ مُرْسَلٌ وَ لَا مَلَكٌ مُقَرَّبٌ فَجَعَلَ الْعِلْمَ نَفْسَهُ وَ الْفَهْمَ رُوحَهُ وَ الزُّهْدَ رَأْسَهُ وَ الْحَيَاءَ عَيْنَيْهِ وَ الحِكْمَةَ لِسَانَهُ وَ الرَّأْفَةَ هِمَّتَهُ وَ الرَّحْمَةَ قَلْبَهُ ثُمَّ حَشَاهُ وَ قَوَّاهُ بِعَشَرَةِ أَشْيَاءَ بِالْيَقِينِ وَ الْإِيمَانِ وَ الصِّدْقِ وَ السَّكِينَةِ وَ الْإِخْلَاصِ وَ الرِّفْقِ وَ الْعَطِيَّةِ وَ الْقُنُوعِ وَ التَّسْلِيمِ وَ الصَّبْرِ ثُمَّ قَالَ لَهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَقْبِلْ فَأَقْبَلَ ثُمَّ قَالَ لَهُ تَكَلَّمْ فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِى لَيْسَ لَهُ ضِدٌّ وَ لَا نِدٌّ وَ لَا شَبِيهٌ وَ لَا كُفْوٌ وَ لَا عَدِيلٌ وَ لَا مِثْلٌ الَّذِي كُلُّ شَيْءٍ لِعَظَمَتِهِ خَاضِعٌ ذَلِيلٌ فَقَالَ الرَّبُّ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى وَ عِزَّتِى وَ جَلَالِى مَا خَلَقْتُ خَلْقاً أَحْسَنَ مِنْكَ وَ لَا أَطْوَعَ لِى مِنْكَ وَ لَا أَعَزَّ مِنْكَ بِكَ أُوَحَّدُ وَ بِكَ أُعْبَدُ وَ بِكَ أُدْعَى وَ بِكَ ارْتَجَى وَ بِكَ أُبْتَغَى وَ بِكَ أُخَافُ وَ بِكَ أُحْذَرُ وَ بِكَ الثَّوَابُ وَ بِكَ الْعِقَابُ فَخَرَّ الْعَقْلُ عِنْدَ ذَلِكَ سَاجِداً فَكَانَ فِى سُجُودِهِ أَلْفَ عَامٍ فَقَالَ الرَّبُّ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى ارْفَعْ رَأْسَكَ وَ سَلْ تُعْطَ وَ اشْفَعْ تُشَفَّعْ فَرَفَعَ الْعَقْلُ رَأْسَهُ فَقَالَ إِنِّى أَسْأَلُكَ أَنْ تُشَفِّعَنِى فِيمَنْ خَلَقْتَنِى فِيهِ فَقَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ لِمَلَائِكَتِهِ أُشْهِدُكُمْ أَنِّى قَدْ شَفَّعْتُهُ فِيمَنْ خَلَقْتُهُ فِيهِ إِذَا أَطَاعَ الْعَقْلَ

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: خداوند تبارك و تعالى عقل را از نورى كه در گنجينه دانش پيشينه خود پنهان بود، و هيچ پيغمبر مرسل و فرشته مقرّبى بدان دسترسى نداشت ؛ آفريد، سپس دانش را جان آن ، و فهم را روان آن ، و پارسايى را سرش ، و شرم را دو چشمش ، و حكمت را زبانش ، و مهربانى را همّتش ، و دلسوزى را قلب آن قرار داد.

بعد از آن به وسيله ده چيز پر و تقويت نمود، و آنها را به منزله امعاء و احشاء آن قرار داد: به يقين و ايمان و راستى و متانت و اخلاص و مدارا و بخشش و قناعت و فرمانبردارى و صبر، سپس به او فرمود: عقب برو! عقب رفت ، بعد فرمود: جلو بيا! جلو آمد، بعد فرمود: سخن بگو، گفت : ستايش مخصوص ‍ پروردگارى است كه نه ضدّى دارد و نه همتايى و نه شبيهى و نه همسرى و نه هم شأ نى و نه نظيرى ، آنكه همه چيز در برابر بزرگيش سر تعظيم فرود آورده ، سپس خداى تبارك و تعالى فرمود: به عزّت و جلالم سوگند، آفريده اى را بهتر و فرمان برتر و والاتر و شريفتر و گرامى تر از تو نيافريدم ، به وسيله تو به يگانگى شناخته و پرستيده شدم ، و به وسيله تو خوانده شوم ، و به وسيله تو محل اميد (مردم) باشم ، و به واسطه تو از من بترسند و بر حذر باشند و پاداش و كيفر نيز به دليل وجود تو مى باشد، عقل از اين سخنان كرنش نمود و به سجده افتاد، و سجده اش هزار سال طول كشيد.

آنگاه خداى تبارك و تعالى فرمود: سرت را بلند كن و بخواه تا به تو بدهم و شفاعت كن تا پذيرفته گردد، عقل سر برداشت و گفت : از تو مى خواهم كه شفاعت مرا در باره هر عاقلى بپذيرى ، خداوند جلّ جلاله به فرشتگانش ‍ فرمود: شاهد باشيد، من شفاعت او را در باره هر كس كه خرد را به او داده ام خواهم پذيرفت

قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَعليه‌السلام عُقُولُ النِّسَاءِ فِى جَمَالِهِنَّ وَ جَمَالُ الرِّجَالِ فِى عُقُولِهِمْ

امير مؤمنانعليه‌السلام فرمود: عقل زنان در جمالشان ، و جمال مردان در عقل آنان مى باشد.

وَ قَالَ أَيْضاً أَصْلُ الْإِنْسَانِ لُبُّهُ وَ عَقْلُهُ وَ دِينُهُ وَ مُرُوَّتُهُ حَيْثُ يَجْعَلُ نَفْسَهُ وَ الْأَيَّامُ دُوَلٌ وَ النَّاسُ إِلَى آدَمَ شَرَعٌ سَوَاءٌ

امير مؤمنانعليه‌السلام فرمود: اصل انسان خرد اوست ، و عقلش دين اوست ، و مردانگيش به چيزى كه نفسش را در آن بكار مى بندد شناخته مى شود، و روزگار در حال تغيير و تحوّل است ، و مردم همه در نسب تا آدم يكسانند.

قَالَ الْبَاقِرُعليه‌السلام حَسْبُ الْمَرْءِ دِينُهُ وَ مُرُوَّتُهُ وَ عَقْلُهُ

امام باقرعليه‌السلام فرمود: حسب و نسب انسان به دين و مردانگى و خرد اوست

رُوِيَ عَنِ الصَّادِقِعليه‌السلام أَنَّهُ قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى رَكَّبَ الْعَقْلَ فِى الْمَلَائِكَةِ بِدُونِ الشَّهْوَةِ وَ رَكَّبَ الشَّهْوَةَ فِى الْبَهَائِمِ بِدُونِ الْعَقْلِ وَ رَكَّبَهُمَا جَمِيعاً فِى بَنِى آدَمَ فَمَنْ غَلَبَ عَقْلُهُ عَلَى شَهْوَتِهِ كَانَ خَيْراً مِنَ الْمَلَائِكَةِ وَ مَنْ غَلَبَتْ شَهْوَتُهُ عَلَى عَقْلِهِ كَانَ شَرّاً مِنَ الْبَهَائِمِ

امام صادقعليه‌السلام فرمود: خداوند متعال عقل بدون شهوت را در فرشتگان قرار داد، و شهوت بدون عقل را در حيوانات ، و عقل و شهوت را در انسان ، هر كس عقلش بر شهوتش غالب آيد از فرشتگان بهتر، و هر كه شهوتش بر عقلش غلبه نمود از حيوانات بدتر است

مِنْ كِتَابِ عِلَلِ الشَّرَائِعِ قَالَ الرِّضَاعليه‌السلام صَدِيقُ كُلِّ امْرِئٍ عَقْلُهُ وَ عَدُوُّهُ جَهْلُهُ

امام رضاعليه‌السلام فرمود: دوست هر مردى خرد او، و دشمنش نادانى اوست

قَالَ النَّبِيُّصلى‌الله‌عليه‌وآله يَا عَلِيُّ إِذَا تَقَرَّبَ الْعِبَادُ إِلَى خَالِقِهِمْ بِالْبِرِّ فَتَقَرَّبْ إِلَيْهِ بِالْعَقْلِ تَسْبِقْهُمْ إِنَّا مَعَاشِرَ الْأَنْبِيَاءِ نُكَلِّمُ النَّاسَ عَلَى قَدْرِ عُقُولِهِمْ

پيامبر اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: اى على ! هر گاه بندگان به وسيله عمل نيك به پروردگارشان تقرّب مى جويند، تو با عقلت تقرّب بجو، تا از آنان پيشى بگيرى ، ما پيامبران با مردم به اندازه خردشان سخن مى گوييم

وَ قَالَصلى‌الله‌عليه‌وآله كُلُّ شَيْءٍ مِنْ أَبْوَابِ الْبِرِّ ثَوَابٌ وَ أَفْضَلُ الثَّوَابِ الْعَقْل

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: هر عمل نيكى ثوابى دارد، و بهترين ثواب عقل است

وَ قَالَ مَا قَسَمَ اللَّهُ لِلْعِبَادِ بِشَيْءٍ أَفْضَلَ مِنَ الْعَقْلِ نَوْمُ الْعَاقِلِ أَفْضَلُ مِنْ سَهَرِ الْأَحْمَقِ وَ مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِيّاً وَ لَا رَسُولًا حَتَّى يَسْتَكْمِلَ الْعَقْلَ وَ كَانَ عَقْلُهُ أَفْضَلَ مِنْ عَقْلِ جَمِيعِ أُمَّتِهِ وَ عَسَى أَنْ يَكُونَ فِى أُمَّتِهِ مَنْ هُوَ أَشَدُّ اجْتِهَاداً مِنْهُ

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: خداوند در بين بندگان چيزى را برتر از عقل قسمت نكرد، خوابيدن عاقل از بيدارى احمق بهتر است ، و خداوند هيچ پيامبر و رسولى را بر نيانگيخت مگر اينكه عقلش را كامل گرداند، و عقلش از عقل همه امّتش بيشتر بود، و چه بسا ممكن بود در بين امّتش كسى مى بود كه كوشش او در عبادت بيش از او باشد.

ذُكِرَ بَيْنَ يَدَيْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَعليه‌السلام ثَرْوَةُ أَهْلِ الشَّامِ وَ فَقْرُ أَهْلِ الْعِرَاقِ فَقَالَ أَ مَا عَلِمْتُمْ أَنَّ عَقْلَ الرَّجُلِ مَحْسُوبٌ عَلَيْهِ مِنْ رِزْقِهِ مِنْ كِتَابِ الزُّهْدِ

در حضور امير مؤمنانعليه‌السلام از ثروت شاميان و فقر عراقيها صحبت شد، فرمود: آيا نمى دانيد كه عقل مرد هم جزء روزيش به حساب مى آيد؟

عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَاعليه‌السلام قَالَ لَمَّا خَلَقَ اللَّهُ الْعَقْلَ قَالَ لَهُ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَقْبِلْ فَأَقْبَلَ فَقَالَ فَوَ عِزَّتِى مَا خَلَقْتُ خَلْقاً هُوَ أَحْسَنُ مِنْكَ إِيَّاكَ آمُرُ وَ إِيَّاكَ أَنْهَى وَ إِيَّاكَ أُعَاقِبُ وَ إِيَّاكَ أُثِيبُ

امام باقر، يا امام صادقعليه‌السلام مى فرمايد: چون خداوند عقل را آفريد، به او فرمود: عقب برو! عقب رفت ، بعد فرمود: پيش آى ! جلو آمد، سپس فرمود: به عزّتم سوگند آفريده اى بهتر از تو خلق نكردم ، تو را امر مى كنم و تو را نهى مى كنم ، و تو را عقاب مى كنم و تو را پاداش ‍ مى دهم

قَالَ أَبُو الْحَسَنِعليه‌السلام إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ الْعَقْلَ فَقَالَ لَهُ أَقْبِلْ وَ أَدْبِرْ فَأَقْبَلَ وَ أَدْبَرَ فَقَالَ وَ عِزَّتِى مَا خَلَقْتُ شَيْئاً أَحْسَنَ مِنْكَ وَ أَحَبَّ إِلَيَّ مِنْكَ بِكَ آخُذُ وَ بِكَ أُعْطِى

امام كاظمعليه‌السلام فرمود: خداوند عقل را آفريد، سپس به او فرمود: پس و پيش برو، او هم پس و پيش رفت ، سپس فرمود: به عزّتم سوگند، چيزى بهتر و محبوبتر از تو نيافريدم ، به وسيله تو مؤ اخذه مى كنم و مى بخشم

عَنْ أَبِى عَبْدِ اللَّهِعليه‌السلام قَالَ دِعَامَةُ الْإِسْلَامِ الْعَقْلُ وَ مِنْهُ الْفِطْنَةُ وَ الْفَهْمُ وَ الْحِفْظُ وَ الْعِلْمُ وَ بِالْعَقْلِ يَكْمُلُ وَ هُوَ دَلِيلُهُ وَ مُبْصِرُهُ وَ مِفْتَاحُ أَمْرِهِ فَإِذَا كَانَ تَأْيِيدُ عَقْلِهِ مِنَ النُّورِ كَانَ عَالِماً حَافِظاً زَاكِياً فَطِناً فَهِماً فَعَلِمَ بِذَلِكَ كَيْفَ وَ لِمَ وَ حَيْثُ وَ عَرَفَ مَنْ نَصَحَهُ وَ مَنْ غَشَّهُ فَإِذَا عَرَفَ ذَلِكَ عَرَفَ مَجْرَاهُ وَ مَوْصُولَهُ وَ مَفْصُولَهُ وَ أَخْلَصَ لَهُ الْوَحْدَانِيَّةَ لِلَّهِ وَ الْإِقْرَارَ بِالطَّاعَةِ فَإِذَا فَعَلَ ذَلِكَ كَانَ مُسْتَدْرِكاً لِمَا فَاتَ وَارِداً عَلَى مَا هُوَ آتٍ فَعَرَفَ مَا هُوَ فِيهِ وَ لِأَيِّ شَيْءٍ هُوَ هَاهُنَا وَ مِنْ أَيْنَ يَأْتِى وَ إِلَى مَا هُوَ صَائِرٌ وَ ذَلِكَ كُلُّهُ مِنْ تَأْيِيدِ الْعَقْلِ

امام صادقعليه‌السلام فرمود: ستون اسلام عقل است ، و هوش و فهم و حافظه و دانش از عقل سر چشمه مى گيرند، و به وسيله عقل كامل مى شوند، و عقل راهنما و بيناكننده و كليد كار اوست ، و چون عقلش به نور خدايى تأ ييد شود، دانشمند و حافظ و زيرك و فهميده باشد، و از اين رو بداند كه چگونه و چرا و كجاست و خيرخواه و بد خواهش را بشناسد، و چون آن را شناخت راه زندگى و راه رسيدن و جدا شدن خود را بداند، و در يگانگى خدا و اعتراف به فرمانبرداريش مخلص شود، و چون چنين كند آنچه را از دست رفته جبران كند، بر آينده مسلّط گردد و موقعيت خود را بداند، و اينكه براى چه اينجاست ، و از كجا آمده و به كجا خواهد رفت ، تمام اينها از تأ ييدات عقل است

مِنْ كِتَابِ الْمَحَاسِنِ عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ قَالَ كُنْتُ عِنْدَ أَبِى عَبْدِ اللَّهِعليه‌السلام وَ عِنْدَهُ عِدَّةٌ مِنْ مَوَالِيهِ فَجَرَى ذِكْرُ الْعَقْلِ وَ الْجَهْلِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ اعْرِفُوا الْعَقْلَ وَ جُنْدَهُ وَ الْجَهْلَ وَ جُنْدَهُ تَهْتَدُوا قَالَ سَمَاعَةُ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ لَا نَعْرِفُ إِلَّا مَا عَرَّفْتَنَا فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ جَلَّ ثَنَاؤُهُ خَلَقَ الْعَقْلَ وَ هُوَ أَوَّلُ خَلْقٍ خَلَقَهُ مِنَ الرُّوحَانِيِّينَ عَنْ يَمِينِ الْعَرْشِ مِنْ نُورِهِ فَقَالَ لَهُ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَقْبِلْ فَأَقْبَلَ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ خَلَقْتُكَ خَلْقاً عَظِيماً وَ كَرَّمْتُكَ عَلَى جَمِيعِ خَلْقِى قَالَ ثُمَّ خَلَقَ الْجَهْلَ فَقَالَ لَهُ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَقْبِلْ فَلَمْ يُقْبِلْ فَقَالَ اللَّهُ لَهُ اسْتَكْبَرْتَ فَلَعَنَهُ ثُمَّ جَعَلَ لِلْعَقْلِ خَمْسَةً وَ سَبْعِينَ جُنْداً فَلَمَّا رَأَى الْجَهْلُ مَا أَكْرَمَ اللَّهُ بِهِ الْعَقْلَ وَ مَا أَعْطَاهُ اللَّهُ أَضْمَرَ لَهُ الْعَدَاوَةَ فَقَالَ الْجَهْلُ يَا رَبِّ هَذَا خَلْقٌ مِثْلِى خَلَقْتَهُ وَ كَرَّمْتَهُ وَ قَوَّيْتَهُ وَ أَنَا ضِدُّهُ وَ لَا قُوَّةَ لِى بِهِ فَأَعْطِنِى مِنَ الْجُنْدِ مِثْلَ مَا أَعْطَيْتَهُ فَقَالَ نَعَمْ فَإِنْ عَصَيْتَ بَعْدَ ذَلِكَ أَخْرَجْتُكَ وَ جُنْدَكَ مِنْ رَحْمَتِى قَالَ قَدْ رَضِيتُ فَأَعْطَاهُ خَمْسَةً وَ سَبْعِينَ جُنْداً فَكَانَ مِمَّا أَعْطَى اللَّهُ الْعَقْلَ مِنَ الْخَمْسَةِ وَ السَّبْعِينَ الْجُنْدَ الْخَيْرُ وَ هُوَ وَزِيرُ الْعَقْلِ وَ جَعَلَ ضِدَّهُ الشَّرَّ وَ هُوَ وَزِيرُ الْجَهْلِ وَ الْإِيمَانُ وَ ضِدَّهُ الْكُفْرَ وَ التَّصْدِيقُ وَ ضِدَّهُ الْجُحُودَ وَ الرَّجَاءُ وَ ضِدَّهُ الْقُنُوطَ وَ الْعَدْلُ وَ ضِدَّهُ الْجَوْرَ وَ الرِّضَا وَ ضِدَّهُ السُّخْطَ وَ الشُّكْرُ وَ ضِدَّهُ الْكُفْرَانَ وَ الْيَأْسُ وَ ضِدَّهُ الطَّمَعَ وَ التَّوَكُّلُ وَ ضِدَّهُ الْحِرْصَ وَ الرَّأْفَةُ وَ ضِدَّهَا الْقَسْوَةَ وَ الرَّحْمَةُ وَ ضِدَّهَا الْغَضَبَ وَ الْعِلْمُ وَ ضِدَّهُ الْجَهْلَ وَ الْفَهْمُ وَ ضِدَّهُ الْحُمْقَ وَ الْعِفَّةُ وَ ضِدَّهَا التَّهَتُّكَ وَ الزُّهْدُ وَ ضِدَّهُ الرَّغْبَةَ وَ الرِّفْقُ وَ ضِدَّهُ الْخُرْقَ وَ الرَّهْبَةُ وَ ضِدَّهَا الْجُرْأَةَ وَ التَّوَاضُعُ وَ ضِدَّهُ التَّكَبُّرَ وَ التُّؤَدَةُ وَ ضِدَّهَا التَّسَرُّعَ وَ الْحِلْمُ وَ ضِدَّهُ السَّفَهَ وَ الصَّمْتُ وَ ضِدَّهُ الْهَذَرَ وَ الِاسْتِسْلَامُ وَ ضِدَّهُ الِاسْتِكْبَارَ وَ التَّسْلِيمُ وَ ضِدَّهُ التَّجَبُّرَ وَ الْعَفْوُ وَ ضِدَّهُ الْحِقْدَ وَ الرِّقَّةُ وَ ضِدَّهَا الْقَسْوَةَ وَ الْيَقِينُ وَ ضِدَّهُ الشَّكَّ وَ الصَّبْرُ وَ ضِدَّهُ الْجَزَعَ وَ الصَّفْحُ وَ ضِدَّهُ الِانْتِقَامَ وَ الْغِنَى وَ ضِدَّهُ الْفَقْرَ وَ التَّفَكُّرُ وَ ضِدَّهُ السَّهْوَ وَ الْحِفْظُ وَ ضِدَّهُ النِّسْيَانَ وَ التَّعَطُّفُ وَ ضِدَّهُ الْقَطِيعَةَ وَ الطَّاعَةُ وَ ضِدَّهَا الْمَعْصِيَةَ وَ الْقُنُوعُ وَ ضِدَّهُ الْحِرْصَ وَ الْمُوَاسَاةُ وَ ضِدَّهَا الْمَنْعَ وَ الْمَوَدَّةُ وَ ضِدَّهَا الْعَدَاوَةَ وَ الْوَفَاءُ وَ ضِدَّهُ الْغَدْرَ وَ الْخُضُوعُ وَ ضِدَّهُ التَّطَاوُلَ وَ الْحَقُّ وَ ضِدَّهُ الْبَاطِلَ وَ السَّلَامَةُ وَ ضِدَّهَا الْبَلَاءَ وَ الْحُبُّ وَ ضِدَّهُ الْبُغْضَ وَ الصِّدْقُ وَ ضِدَّهُ الْكَذِبَ وَ الْأَمَانَةُ وَ ضِدَّهَا الْخِيَانَةَ وَ الْإِخْلَاصُ وَ ضِدَّهُ الشَّوْبَ وَ الشَّهَامَةُ وَ ضِدَّهَا الْبَلَادَةَ وَ الْفَهْمُ وَ ضِدَّهُ الْغَبَاوَةَ وَ الْمَعْرِفَةُ وَ ضِدَّهَا الْإِنْكَارَ وَ الْمُدَارَاةُ وَ ضِدَّهَا الْمُكَاشَفَةَ وَ سَلَامَةُ الْغَيْبِ وَ ضِدَّهَا الْمُمَاكَرَةَ وَ الْكِتْمَانُ وَ ضِدَّهُ الْإِفْشَاءَ وَ الصَّلَاةُ وَ ضِدَّهَا الْإِضَاعَةَ وَ الصَّوْمُ وَ ضِدَّهُ الْإِفْطَارَ وَ الْجِهَادُ وَ ضِدَّهُ النُّكُولَ وَ الْحَجُّ وَ ضِدَّهُ نَبْذَ الْمِيثَاقِ وَ صَوْنُ الْحَدِيثِ وَ ضِدَّهُ النَّمِيمَةَ وَ بِرُّ الْوَالِدَيْنِ وَ ضِدَّهُ الْعُقُوقَ وَ الْحَقِيقَةُ وَ ضِدَّهَا الرِّيَاءَ وَ الْمَعْرُوفُ وَ ضِدَّهُ الْمُنْكَرَ وَ السَّتْرُ وَ ضِدَّهُ التَّبَرُّجَ وَ التَّقِيَّةُ وَ ضِدَّهَا الْإِذَاعَةَ وَ الْإِنْصَافُ وَ ضِدَّهُ الْحَمِيَّةَ وَ التَّهْيِئَةُ وَ ضِدَّهَا الْبَغْيَ وَ النَّظَافَةُ وَ ضِدَّهَا الْقَذَارَةَ وَ الْحَيَاءُ وَ ضِدَّهُ الْخَلْعَ وَ الْقَصْدُ وَ ضِدَّهُ العدان الْعُدْوَانَ وَ الرَّاحَةُ وَ ضِدَّهَا التَّعَبَ وَ السُّهُولَةُ وَ ضِدَّهَا الصُّعُوبَةَ وَ الْبَرَكَةُ وَ ضِدَّهَا الْمَحْقَ وَ الْعَافِيَةُ وَ ضِدَّهَا الْبَلَاءَ وَ الْقَوَامُ وَ ضِدَّهُ الْمُكَاثَرَةَ وَ الْحِكْمَةُ وَ ضِدَّهَا الْهَوَى وَ الْوَقَارُ وَ ضِدَّهُ الْخِفَّةَ وَ السَّعَادَةُ وَ ضِدَّهَا الشَّقَاوَةَ وَ التَّوْبَةُ وَ ضِدَّهَا الْإِصْرَارَ وَ الِاسْتِغْفَارُ وَ ضِدَّهُ الِاغْتِرَارَ وَ الْمُحَافَظَةُ وَ ضِدَّهَا التَّهَاوُنَ وَ الدُّعَاءُ وَ ضِدَّهُ الِاسْتِنْكَافَ وَ النَّشَاطُ وَ ضِدَّهُ الْكَسَلَ وَ الْفَرَحُ وَ ضِدَّهُ الْحَزَنَ وَ الْأُلْفَةُ وَ ضِدَّهَا الْعَصَبِيَّةَ وَ السَّخَاءُ وَ ضِدَّهُ الْبُخْلَ فَلَا تَجْتَمِعُ هَذِهِ الْخِصَالُ كُلُّهَا مِنْ أَجْنَادِ الْعَقْلِ إِلَّا فِى نَبِيٍّ أَوْ وَصِيِّ نَبِيٍّ أَوْ مُؤْمِنٍ قَدِ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ بِالْإِيمَانِ وَ أَمَّا سَائِرُ ذَلِكَ مِنْ مَوَالِينَا فَإِنَّ أَحَدَهُمْ لَا يَخْلُو مِنْ أَنْ يَكُونَ فِيهِ بَعْضُ هَذِهِ الْجُنُودِ حَتَّى يَسْتَكْمِلَ وَ يُنَقَّى مِنْ جُنُودِ الْجَهْلِ فَعِنْدَ ذَلِكَ يَكُونُ فِى الدَّرَجَةِ الْعُلْيَا مَعَ الْأَنْبِيَاءِ وَ الْأَوْصِيَاءِ وَ إِنَّمَا يُدْرَكُ الْفَوْزُ بِمَعْرِفَةِ الْعَقْلِ وَ جُنُودِهِ وَ مُجَانَبَةِ الْجَهْلِ وَ جُنُودِهِ وَفَّقَنَا اللَّهُ وَ إِيَّاكُمْ لِطَاعَتِهِ وَ مَرْضَاتِهِ

سماعة بن مهران گويد: خدمت حضرت صادقعليه‌السلام بودم ، و جمعى از دوستان ايشان هم حضور داشتند، صحبت از عقل و جهل به ميان آمد، امام صادقعليه‌السلام فرمود: عقل و لشكريانش را و جهل و لشكريانش را بشناسيد تا هدايت شويد، سماعه گويد: عرض كردم : فدايت شوم ، غير از آنچه شما به ما بفهمانيد نمى دانيم ، امام صادقعليه‌السلام فرمود:

خداوند جلّ ثناؤ ه عقل را آفريد، او اوّلين مخلوقاتش بود كه از نور خويش و از طرف راست عرش آفريد، سپس به او فرمود: پس رو، او پس رفت ، بعد فرمود: پيش آى ، او پيش آمد، خداوند عزّ و جلّ به او فرمود: تو را با عظمت آفريدم ، و بر تمامى آفريدگانم شرافت بخشيدم

فرمود: سپس جهل را آفريد، به او فرمود: عقب برو، عقب رفت ، بعد فرمود: پيش آى ، او قبول نكرد، خداوند به او فرمود: گردن كشى كردى ، او را از رحمت خود دور ساخت ، سپس براى عقل هفتاد و پنج لشكر قرار داد، چون جهل مكرمت و عطاى خداوند را نسبت به عقل ديد، دشمنى او را به دل گرفت ، و عرض كرد:

پروردگارا، اين هم مخلوقى مثل من است ، او را آفريدى و گراميش داشتى و تقويتش نمودى ، و من ضدّ او هستم و بر او توانايى ندارم ، آنچه از لشكر به او دادى به من هم عطا كن ، فرمود: بلى مى دهم ، امّا اگر بعد از آن نافرمانى كردى تو و لشكريانت را از رحمت خود بيرون كنم ، عرض كرد: خشنود شدم ، به او نيز هفتاد و پنج لشكر عطا فرمود، هفتاد و پنج لشكرى كه خداوند به عقل عنايت كرد بدين قرار است : نيكى و آن وزير عقل است ، و ضد او را بدى قرار داد كه وزير جهل است ، و ايمان و ضدش كفر، و تصديق و حقّ و ضدش انكار حقّ، اميد و ضدش نوميدى ، دادگرى و ضدش ستم ، خشنودى و ضد آن سخط و ناخشنودى ، شكر و ضد آن ناسپاسى ، نااميدى ، از رحمت خدا و ضدش چشم داشت ، توكل بر خدا و ضدش ‍ حرص و آز، نرم دلى و ضدش سخت دلى ، مهربانى و ضدش خشم ، دانش ‍ و ضدش نادانى ، شعور و ضدش حماقت ، پاكدامنى و ضد آن پرده درى ، پارسايى و ضدش دنياپرستى ، خوشرفتارى و ضدش بدرفتارى ، پروا داشتن و ضد آن گستاخى ، فروتنى و ضد آن خود پسندى ، آرامى و ضدش ‍ شتابزدگى ، بردبارى و ضدش بى خردى ، خاموشى و ضدش پرگويى ، رام بودن و ضدش گردنكشى ، تسليم حق شدن و ضدش زورگويى ، گذشت و ضدش كينه ورزى ، نرم دلى و ضد آن انتقام جويى ، بى نيازى و ضدش فقر، تفكّر و ضدش اشتباه ، در خاطر نگهداشتن و ضدش فراموشى ، مهرورزى و ضدش كناره گيرى ، فرمانبردارى و ضد آن نافرمانى ، قناعت و ضد آن حرص ‍ و آز، تشريك مساعى و ضد آن دريغ و خوددارى ، دوستى و ضد آن دشمنى ، پيمان دارى و ضدش پيمان شكنى ، فروتنى و ضد آن بلندى جستن ، حق و ضدش باطل ، سلامتى و ضدش گرفتارى ، دوستى و ضد آن تنفّر، راستى و ضدش دروغگوئى ، امانت

و ضدش خيانت ، اخلاص و ضد آن آميختن با ناخالص ، چالاكى و ضد آن سستى ، فهم و درك و ضدش كودنى ، شناسايى و ضدش انكار، مدارا و ضدش پرده درى ، يك رويى و ضد آن دغلى و مكر، كتمان كردن و ضدش ‍ فاش كردن ، نماز گزاردن و ضدش تباه كردن نماز، روزه گرفتن و ضدش افطار كردن ، جهاد و ضدش فرار از جنگ ، حج و ضدش پيمان حج شكستن ، سخن نگهدارى و ضدش سخن چينى ، نيكى به پدر و مادر و ضدش ‍ نافرمانى از آن دو، حقيقت و ضدش رياكارى ، كار نيك و ضدش كار ناپسند، خود پوشى و ضد آن خود آرايى ، تقيّه و ضدش بى پروايى ، انصاف و ضدش جانبدارى باطل ، خود آرايى براى شوهر و ضد آن زنا، پاكيزگى و ضد آن پليدى ، حيا و ضد آن بى حيايى ، ميانه روى و ضد آن تجاوز از حدّ، آسودگى و ضد آن خود را به رنج انداختن ، آسانى و ضد آن سختى ، بركت و ضد آن بى بركتى ، تندرستى و ضد آن گرفتارى ، اعتدال و ضد آن افزون طلبى ، حكمت و ضد آن پيروى هود، متانت و ضد آن جلفى ، سعادت و ضد آن شقاوت ، توبه و ضد آن اصرار بر گناه ، طلب آمرزش و ضد آن بيهوده طمع بستن ، مراقبت و ضد آن سهل انگارى ، دعا و ضد آن سرباز زدن ، خرّمى و ضد آن كسالت ، خوشدلى و ضد آن اندوه ، انس و ضد آن عصبانى شدن ، سخاوت و ضدش بخل

تمام اين صفات كه لشكريان عقلند جز در پيغمبر يا جانشين او يا مؤمنى كه خدا دلش را به ايمان آزموده جمع نشود، و اما سايرين از دوستان ما، برخى از اينها را دارند تا تدريجا همه را دريابند، و از لشكريان جهل پرهيز كنند، در اين هنگام اينان در مقام اعلى با پيامبران و جانشينان آنان همراه شوند، و اين سعادت با شناخت عقل و لشكريانش و دورى از جهل و لشكريانش به دست آيد، خداوند ما و شما را در راه فرمانبردارى و جلب رضايتش موفق بدارد.

فصل پانزدهم : در صله رحم

الفصل الخامس عشر فى صلة الرحم

مِنْ كِتَابِ الْمَحَاسِنِ عَنِ الْبَاقِرِعليه‌السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِصلى‌الله‌عليه‌وآله أُوصِى الشَّاهِدَ مِنْ أُمَّتِى وَ الْغَائِبَ مِنْهُمْ وَ مَنْ فِى أَصْلَابِ الرِّجَالِ وَ أَرْحَامِ النِّسَاءِ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ أَنْ يَصِلَ الرَّحِمَ وَ إِنْ كَانَتْ مِنْهُ عَلَى مَسِيرَةِ سَنَةٍ فَإِنَّ ذَلِكَ مِنَ الدِّينِ

امام باقرعليه‌السلام از رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله نقل كند كه فرمود: سفارش مى كنم امت حاضر و غايبم را و آنهايى را كه در پشت مردان و رحم زنانند تا روز قيامت ؛ به اينكه صله رحم كنند، اگر چه به فاصله يك سال راه باشد، زيرا صله رحم جزء دين است

عَنْ أَبِى عَبْدِ اللَّهِعليه‌السلام قَالَ اتَّقُوا الْحَالِقَةَ فَإِنَّهَا تُمِيتُ الرِّجَالَ قُلْتُ وَ مَا الْحَالِقَةُ قَالَ قَطِيعَةُ الرَّحِمِ

امام صادقعليه‌السلام فرمود: از حالقه بپرهيزيد، زيرا كه مردان را مى ميراند، عرض كردم :

حالقه چيست ؟ فرمود: قطع رحم است

قَالَ رَسُولُ اللَّهِصلى‌الله‌عليه‌وآله مَا مِنْ ذَنْبٍ أَجْدَرَ أَنْ يُعَجِّلَ اللَّهُ لِصَاحِبِهِ الْعُقُوبَةَ فِى الدُّنْيَا مَعَ مَا ادَّخَرَهُ فِى الاْخِرَةِ مِنَ الْبَغْيِ وَ قَطِيعَةِ الرَّحِمِ

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: هيچ گناهى سزاوارتر براى صاحبش در جلو افتادن عقوبت دنيوى به علاوه آنچه در آخرت برايش ‍ ذخيره شده ؛ از ظلم و قطع رحم نيست

وَ قَالَعليه‌السلام أَوَّلُ نَاطِقٍ مِنَ الْجَوَارِحِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ الرَّحِمُ يَقُولُ يَا رَبِّ مَنْ وَصَلَنِى فِى الدُّنْيَا فَصِلِ الْيَوْمَ مَا بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ وَ مَنْ قَطَعَنِى فِي الدُّنْيَا فَاقْطَعِ الْيَوْمَ مَا بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ

امام صادقعليه‌السلام فرمود: نخستين سخنگوى اعضاء بدن در روز قيامت رحم است كه مى گويد: پروردگارا! هر كه در دنيا مرا پيوست ؛ امروز ميان خودت و او پيوند ده ، و هر كه در دنيا مرا بريد امروز خود را از او ببر.

وَ قَالَ الْبَاقِرُعليه‌السلام صِلَةُ الْأَرْحَامِ تُزَكِّى الْأَعْمَالَ وَ تَدْفَعُ الْبَلْوَى وَ تُنْمِى الْأَمْوَالَ وَ تُيَسِّرُ الْحِسَابَ وَ تُنْسِئُ فِى الْأَجَلِ

امام باقرعليه‌السلام فرمود: صله ارحام اعمال را پاك كند و بلا را بگرداند، و اموال را فزونى دهد، و حساب را آسان كند، و اجل را به تأ خير اندازد.

وَ عَنْهُعليه‌السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ بِرُّ الْوَالِدَيْنِ وَ صِلَةُ الرَّحِمِ يُهَوِّنَانِ الْحِسَابَ ثُمَّ تَلَا وَ الَّذِينَ يَصِلُونَ ما أَمَرَ اللّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: نيكى به پدر و مادر و صله رحم حساب را آسان كند، سپس اين آيه را تلاوت فرمود: (و كسانى كه وصل مى كنند آنچه را خدا امر به وصل آن كرده).

عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِعليه‌السلام قَالَ مَنْ زَوَّجَ لِلَّهِ وَ وَصَلَ الرَّحِمَ تَوَّجَهُ اللَّهُ بِتَاجِ الْمُلْكِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ

على بن الحسينعليه‌السلام فرمود: هر كه براى خدا تزويج كند و صله رحم كند، خداوند روز قيامت تاج پادشاهى بر سرش نهد.

عَنْ أَبِى عَبْدِ اللَّهِعليه‌السلام قَالَ صِلَةُ الرَّحِمِ وَ بِرُّ الْوَالِدَيْنِ يَمُدُّ اللَّهُ بِهِمَا فِى الْعُمُرِ وَ يَزِيدُ فِى الْمَعِيشَةِ

امام صادقعليه‌السلام فرمود: خداوند به وسيله صله رحم و نيكى به پدر و مادر عمر را طولانى كند، و رزق و روزى را بيافزايد.

عَنْ أَبِى عَبْدِ اللَّهِعليه‌السلام صِلْ رَحِمَكَ وَ لَوْ بِشَرْبَةٍ مِنْ مَاءٍ وَ أَفْضَلُ مَا تُوصَلُ بِهِ الْأَرْحَامُ كَفُّ الْأَذَى عَنْهَا

امام صادقعليه‌السلام فرمود: صله رحم كن اگر چه به يك آشاميدن آب باشد، و بهترين صله رحم آزار نرسانيدن به اوست

قَالَ رَسُولُ اللَّهِصلى‌الله‌عليه‌وآله مَنْ أَحَبَّ أَنْ يُوَسَّعَ لَهُ فِى رِزْقِهِ وَ يُنْسَأَ لَهُ فِى أَجَلِهِ فَلْيَصِلْ رَحِمَهُ

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: هر كه دوست دارد كه رزقش فزون گردد و اجلش به تأ خير افتد بايد صله رحم كند.

عَنْ سَالِمَةَ مَوْلَاةِ أَبِى عَبْدِ اللَّهِ قَالَتْ كُنْتُ عِنْدَ أَبِى عَبْدِ اللَّهِعليه‌السلام حِينَ حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ فَأُغْمِيَ عَلَيْهِ فَلَمَّا أَفَاقَ قَالَ أَعْطُوا الْحَسَنَ بْنَ عَلِيِّ بْنِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ وَ هُوَ الْأَفْطَسُ سَبْعِينَ دِينَاراً وَ أَعْطُوا فُلَاناً كَذَا وَ فُلَاناً كَذَا فَقُلْتُ أَ تُعْطِى رَجُلًا حَمَلَ عَلَيْكَ بِالشَّفْرَةِ فَقَالَ وَيْحَكِ أَ مَا تَقْرَءِينَ الْقُرْآنَ قُلْتُ بَلَى قَالَ أَ مَا سَمِعْتَ قَوْلَ اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ وَ الَّذِينَ يَصِلُونَ ما أَمَرَ اللّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَ يَخافُونَ سُوءَ الْحِسابِ

سالمه كنيز امام صادقعليه‌السلام گويد: هنگام وفات حضرت در كنار ايشان بودم كه حالت بى هوشى بر ايشان عارض شد، زمانى كه به هوش ‍ آمدند فرمود: به حسن بن على بن على بن الحسين كه ملقب به افطس ‍ است هفتاد دينار بدهيد، و فلانى را فلان مقدار و فلانى را فلان مقدار، گفتم : آيا به كسى كه خواست با چاقو بر شما حمله كند هم عطا مى كنيد؟ فرمود: واى بر تو؛ آيا قرآن خوانده اى ؟ گفتم : بلى ، فرمود: آيا شنيده اى قول خداى عزّ و جل را: (و كسانى كه پيوند مى دهند آنچه را خدا امر به وصلش ‍ كرده و از پروردگارشان مى ترسند و از بدى حساب مى ترسند).

عَنْهُعليه‌السلام قَالَ إِنِّى لَأُبَادِرُ صِلَةَ قَرَابَتِى قَبْلَ أَنْ يستعفوا يَسْتَغْنُوا عَنِّى

امام صادقعليه‌السلام فرمود: من به صله ارحامم مبادرت مى كنم قبل از اينكه از من فاصله بگيرند.

عَنْهُعليه‌السلام قَالَ ثَلَاثَةٌ مِنْ مَكَارِمِ الدُّنْيَا وَ الاْخِرَةِ أَنْ تَعْفُوَ عَمَّنْ ظَلَمَكَ وَ تَصِلَ مَنْ قَطَعَكَ وَ تَحْلُمَ إِذَا جُهِلَ عَلَيْكَ

امام صادقعليه‌السلام فرمود: سه چيز از صفات خوب دنيا و آخرت است : گذشتن از كسى كه به تو ستم كرده ، و پيوستن به آنكه از تو بريده ، و خويشتن دارى زمانى كه با تو نادانى كند.

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ عَنْ جَبْرَئِيلَ عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ أَنَا الرَّحْمَنُ شَقَقْتُ الرَّحِمَ مِنِ اسْمِى فَمَنْ وَصَلَهَا وَصَلْتُهُ وَ مَنْ قَطَعَهَا قَطَعْتُهُ

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله از جبرئيلعليه‌السلام از قول خداى عزّ و جل نقل كند كه فرمود: من رحمانم و رحم از اسم من گرفته شده ، هر كس ‍ صله رحم كند من با او پيوند مى خورم ، و هر كه آن را قطع كند من از او مى برم

وَ قَالَ أَيُّمَا رَجُلٍ أَتَاهُ ابْنُ عَمِّهِ يَسْأَلُهُ مِنْ فَضْلِهِ فَمَنَعَهُ مَنَعَهُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: هر مردى كه پسر عمويش نزد او آيد و از زيادى مالش درخواست كند و او را منع كند، خداوند از نعماتش در روز قيامت او را محروم سازد.

وَ قَالَ صِلُوا أَرْحَامَكُمْ وَ لَوْ بِالسَّلَامِ

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: صله رحم كنيد گرچه با سلام باشد.

وَ قَالَ لَا تَنْزِلُ الرَّحْمَةُ عَلَى قَوْمٍ فِيهِمْ قَاطِعُ الرَّحِمِ

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: بر قومى كه در بينشان قطع كننده رحم باشد رحمت نازل نمى شود.

عَنِ الصَّادِقِعليه‌السلام قَالَ إِنَّ رَجُلًا مِنْ خَثْعَمٍ جَاءَ إِلَى رَسُولِ اللَّهِصلى‌الله‌عليه‌وآله فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَفْضَلُ الْإِسْلَامِ قَالَ الْإِيمَانُ بِاللَّهِ قَالَ ثُمَّ مَا ذَا قَالَ صِلَةُ الرَّحِمِ قَالَ ثُمَّ مَا ذَا قَالَ الْأَمْرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْيُ عَنِ الْمُنْكَرِ قَالَ فَقَالَ الرَّجُلُ أَيُّ الْأَعْمَالِ أَبْغَضُ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ الشِّرْكُ بِاللَّهِ قَالَ ثُمَّ مَا ذَا قَالَ قَطِيعَةُ الرَّحِمِ قَالَ ثُمَّ مَا ذَا قَالَ الْأَمْرُ بِالْمُنْكَرِ وَ النَّهْيُ عَنِ الْمَعْرُوفِ

امام صادقعليه‌السلام فرمود: مردى از قبيله خثعم خدمت رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: رسيد و عرض كرد:

اى رسول خدا! چه چيز بالاترين مرتبه اسلام است ؟ فرمود: ايمان به خدا، گفت : پس از آن چه چيز؟ فرمود: صله رحم ، گفت : سپس چه چيز؟ فرمود: امر به معروف و نهى از منكر.

امام صادقعليه‌السلام فرمود: سپس مرد عرض كرد: كدام عمل نزد خداى عزّ و جل مبغوض تر است ؟ فرمود: شرك به خدا، گفت : بعد از آن چه ؟ فرمود: قطع رحم ، گفت : پس از آن چه چيز؟ فرمود: امر به منكر و نهى از معروف

فصل شانزدهم : در يتيم نوازى

الفصل السادس عشر فى ذكر الا يتام

عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِكٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِصلى‌الله‌عليه‌وآله أَلَا مَنْ كَانَ فِى مَنْزِلِهِ يَتِيمٌ فَأَشْبَعَهُ أَوْ كَسَاهُ وَ لَمْ يُؤْذِهِ وَ لَمْ يَضْرِبْهُ يُقْبَلُ مِنْهُ عَمَلُهُ

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: آگاه باشيد! هر كه در خانه اش ‍ يتيمى باشد، و او را سير كند و بپوشاند و اذيّتش نكند، و او را نزند، عملش ‍ مورد قبول واقع مى شود.

وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِصلى‌الله‌عليه‌وآله مَنْ ضَمَّ يَتِيماً بَيْنَ أَبَوَيْنِ مُسْلِمَيْنِ حَتَّى يَسْتَغْنِيَ فَقَدْ وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ الْبَتَّةَ

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: هر كه طفل يتيمى را به پدر و مادر مسلمانى بسپارد تا بى نياز شود، حتما بهشت بر او لازم است

وَ قَالَ إِذَا بَكَى الْيَتِيمُ فِى الْأَرْضِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَنْ أَبْكَى عَبْدِى هَذَا الْيَتِيمَ الَّذِى غَيَّبْتُ أَبَوَيْهِ أَوْ أَبَاهُ فِى الْأَرْضِ فَتَقُولُ الْمَلَائِكَةُ سُبْحانَكَ لا عِلْمَ لَنا إِلاّ ما عَلَّمْتَنا فَيَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أُشْهِدُكُمْ مَلَائِكَتِى أَنَّ مَنْ أَسْكَتَهُ بِرِضَاهُ فَأَنَا ضَامِنٌ لِرِضَاهُ مِنَ الْجَنَّةِ قِيلَ يَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا يُرْضِيهِ قَالَ يَمْسَحُ رَأْسَهُ أَوْ يُطْعِمُهُ تَمْرَةً

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: هر گاه يتيم در روى زمين گريه كند، خداى عزّ و جل مى فرمايد:

چه كسى اين بنده مرا كه پدر و مادرش يا پدرش را از دست داده گريانده است ؟ ملائكه گويند: پاك و منزّه هستى ، چيزى نمى دانيم مگر آنچه تو به ما آموختى ، خداوند عزّ و جل مى فرمايد: اى ملائكه ! شما را شاهد مى گيرم كه هر كه او را به رضايتش ساكت كند من به رضايتش از بهشت ضامن او خواهم بود.

سؤ ال شد: اى رسول خدا! چه چيز او را راضى كند؟ فرمود: بر سرش دست بكشد، يا يك خرما به او بدهد.

وَ قَالَ خَيْرُ بَيْتٍ فِى الْمُسْلِمِينَ بَيْتٌ فِيهِ يَتِيمٌ يُحْسَنُ إِلَيْهِ وَ شَرُّ بَيْتٍ فِيهِ يَتِيمٌ يُسَاءُ إِلَيْهِ ثُمَّ قَالَ أَنَا وَ كَافِلُ الْيَتِيمِ فِي الْجَنَّةِ وَ هُوَ يُشِيرُ بِإِصْبَعِهِ

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: بهترين خانه مسلمانان خانه اى است كه در آن به يتيمى احسان شود، و بدترين خانه مسلمانان خانه اى است كه به يتيمى بدى شود، سپس فرمود: من و سرپرست يتيم با هم در بهشت هستيم ، در حالى كه با انگشتش اشاره مى فرمود.

وَ رُوِيَ أَنَّ رَجُلًا شَكَا إِلَى النَّبِيِّصلى‌الله‌عليه‌وآله قَسَاوَةَ قَلْبِهِ فَقَالَ إِذَا أَرَدْتَ أَنْ يَلِينَ قَلْبُكَ فَأَطْعِمِ الْمِسْكِينَ وَ امْسَحْ رَأْسَ الْيَتِيمِ

روايت شده مردى نزد رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله از سنگدلى خود شكايت مى كرد، رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: هر گاه خواستى كه دلت نرم شود مسكينى را غذا بده ، يا بر سر يتيمى دستى بكش

وَ قَالَ مَنْ أَذَلَّ يَتِيماً أَذَلَّهُ اللَّهُ

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: هر كه يتيمى را خوار كند خداوند خوارش گرداند.

وَ قَالَ رَجُلٌ يَا رَسُولَ اللَّهِ أَشْكُو إِلَيْكَ قَسْوَةَ قَلْبِى قَالَ فَأَدْنِ مِنْكَ الْيَتِيمَ وَ امْسَحْ رَأْسَهُ وَ أَجْلِسْهُ عَلَى خِوَانِكَ يَلِنْ قَلْبُكَ وَ تَقْدِرْ عَلَى حَاجَتِكَ

مردى به رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله عرض كرد: من از دست سنگدليم شكايت دارم ، فرمود: به يتيم نزديك شو و بر سرش دست بكش ، و او را كنار سفره ات بنشان ، دلت نرم شود و بر حاجتت قادر شوى

قَالَ رَسُولُ اللَّهِصلى‌الله‌عليه‌وآله أَشْبِعِ الْيَتِيمَ وَ الْأَرْمَلَةَ وَ كُنْ لِلْيَتِيمِ كَالْأَبِ الرَّحِيمِ وَ كُنْ لِلْأَرْمَلَةِ كَالزَّوْجِ الْعَطُوفِ تُعْطَ كُلَّ نَفَسٍ تَنَفَّسْتَ فِي الدُّنْيَا قَصْراً فِى الْجَنَّةِ كُلُّ قَصْرٍ خَيْرٌ مِنَ الدُّنْيَا وَ مَا فِيهَا

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: يتيم و زن بى سرپرست را سير كن ، و براى يتيم مانند پدرى مهربان باش ، و براى زن بى سرپرست مانند شوهرى با عطوفت ، در مقابل هر انسانى كه در دنيا به او خوبى كرده اى قصرى در بهشت به تو داده شود، كه از هر قصرى از دنيا و آنچه در آن است بهتر است

فصل هفدهم : در احترام به پيران

الفصل السابع عشر فى إ كرام الشيوخ

عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَعليه‌السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِصلى‌الله‌عليه‌وآله إِنَّ مِنْ حَقِّ إِجْلَالِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِكْرَامَ ثَلَاثَةٍ ذُو الشَّيْبَةِ الْمُسْلِمِ وَ ذُو الْمُقْسِطِ وَ حَامِلُ الْقُرْآنِ غَيْرَ الْجَافِى وَ لَا الْغَالِى فِيهِ

امير المؤمنينعليه‌السلام از رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله نقل كند كه فرمود: از حق بزرگداشت خداوند عزّ و جل احترام گذاشتن به سه طايفه است : مسلمان پير، شخص عادل ، و مفسّر قرآن كه در آن كم نگويد و در آن غلو نكند.

وَ قَالَ مَا أَكْرَمَ شَابٌّ شَيْخاً لِسِنِّهِ إِلَّا قَيَّضَ اللَّهُ لَهُ عِنْدَ كِبَرِ سِنِّهِ مَنْ يُكْرِمُهُ

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: هيچ جوانى به پير مردى احترام نگذاشت مگر اينكه خداوند هنگام پيرى كسى را برايش مقدّر كند كه به او احترام گذارد.

وَ قَالَ إِنَّ اللَّهَ لَيَسْتَحِى أَنْ يُعَذِّبَ الشَّيْخَ الْكَبِيرَ

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: خداوند حيا مى كند كه پير مرد را عذاب كند.

عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِصلى‌الله‌عليه‌وآله لَيْسَ مِنَّا مَنْ لَمْ يَرْحَمْ صَغِيرَنَا وَ لَمْ يُوَقِّرْ كَبِيرَنَا

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: از ما نيست كسى كه به كوچك ما رحم نكند و به بزرگ ما احترام نگذارد.

قَالَصلى‌الله‌عليه‌وآله بَجِّلُوا الْمَشَايِخَ فَإِنَّ تَبْجِيلَ الْمَشَايِخِ مِنْ إِجْلَالِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَنْ لَمْ يُبَجِّلْهُمْ فَلَيْسَ مِنَّا

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: به بزرگان احترام بگذاريد؛ زيرا احترام گذاردن به بزرگان موجب بزرگداشت خداوند است ، و هر كه به بزرگان احترام نگذارد از مانيست

وَ قَالَ أَ لَا أُنَبِّئُكُمْ بِخِيارِكُمْ قَالُوا بَلَى يَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ أَطْوَلُكُمْ أَعْمَاراً إِذَا سُدِّدُوا

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: آيا آگاه كنم شما را به بهترينتان ؟ گفتند: بلى اى رسول خدا، فرمود: بهترين شما پيرترين شما در راه راست است

عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِعليه‌السلام قَالَ جَاءَ رَجُلَانِ إِلَى النَّبِيِّ شَيْخٌ وَ شَابٌّ فَتَكَلَّمَ الشَّابُّ قَبْلَ الشَّيْخِ فَقَالَ النَّبِيُّ الْكَبِيرُ الْكَبِيرُ

امام صادقعليه‌السلام از پدران بزرگوارش نقل كند كه : دو نفر به حضور پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله رسيدند كه يكى پيرمردى بود و ديگرى جوانى ، جوان قبل از پيرمرد شروع به سخن كرد، پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: بزرگ بزرگ

عَنِ الصَّادِقِعليه‌السلام قَالَ يَا صَاحِبَ الشَّعْرِ الْأَبْيَضِ وَ الْقَلْبِ الْأَسْوَدِ أَمَامَكَ النَّارُ وَ خَلْفَكَ مَلَكُ الْمَوْتِ فَمَا ذَا تُرِيدُ أَنْ تَعْمَلَ كُنْتَ صَبِيّاً وَ كُنْتَ جَاهِلًا وَ كُنْتَ شَابّاً وَ كُنْتَ فَاسِقاً وَ كُنْتَ شَيْخاً وَ كُنْتَ مُرَائِياً فَأَيْنَ أَنْتَ وَ أَيْنَ عَمَلُكَ

امام صادقعليه‌السلام فرمود: اى سفيد موى سياه قلب ، پيش رويت آتش و پشت سرت قابض الارواح است ، مى خواهى چه كنى ؟ كودك بودى و نادان ، جوان بودى و فاسق ، پيرمرد بودى و رياكننده ، كجائى و عملت كجاست ؟

عَنْهُعليه‌السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِصلى‌الله‌عليه‌وآله مَنْ عَرَفَ فَضْلَ كَبِيرٍ لِسِنِّهِ فَوَقَّرَهُ آمَنَهُ اللَّهُ مِنْ فَزَعِ يَوْمِ الْقِيَامَةِ

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: هر كه مقام پير مردى را به جهت گذشت سن او بداند و او را احترام كند، خداوند خاطر او را از هراس روز قيامت آسوده سازد.

وَ مَرَّ بِرَسُولِ اللَّهِ رَجُلٌ وَ هُوَ فِى أَصْحَابِهِ فَقَالَ بَعْضُ الْقَوْمِ مَجْنُونٌ فَقَالَ النَّبِيُّصلى‌الله‌عليه‌وآله بَلْ هَذَا رَجُلٌ مُصَابٌ إِنَّمَا الْمَجْنُونُ عَبْدٌ أَوْ أَمَةٌ أَبْلَيَا شَبَابَهُمَا فِى غَيْرِ طَاعَةِ اللَّهِ

مردى از كنار رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله مى گذشت ، در حالى كه ايشان ميان يارانشان بودند، يكى از جمعيت گفت : اين ديوانه است ، پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: بلكه او مردى سالم است ، ديوانه مرد و زنى است كه جوانى خود را در غير اطاعت خدا صرف كرده اند.

عَنِ الصَّادِقِ عَنِ النَّبِيِّصلى‌الله‌عليه‌وآله قَالَ إِذَا بَلَغَ الْمَرْءُ أَرْبَعِينَ سَنَةً آمَنَهُ اللَّهُ مِنَ الْأَدْوَاءِ الثَّلَاثَةِ مِنَ الْجُنُونِ وَ الْجُذَامِ وَ الْبَرَصِ فَإِذَا بَلَغَ الْخَمْسِينَ خَفَّفَ اللَّهُ عَلَيْهِ حِسَابَهُ فَإِذَا بَلَغَ السِّتِّينَ رَزَقَهُ اللَّهُ الْإِنَابَةَ إِلَيْهِ فَإِذَا بَلَغَ السَّبْعِينَ أَحَبَّهُ اللَّهُ وَ أَهْلُ السَّمَاءِ فَإِذَا بَلَغَ الثَّمَانِينَ أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِإِثْبَاتِ حَسَنَاتِهِ وَ إِلْقَاءِ سَيِّئَاتِهِ فَإِذَا بَلَغَ التِّسْعِينَ غَفَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَ مَا تَأَخَّرَ وَ كُتِبَ أَسِيرَ اللَّهِ فِي الْأَرْضِ

امام صادقعليه‌السلام از پيامبر اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله نقل كند كه فرمود: چون مرد به چهل سالگى رسد خداوند او را از سه مرض حفظ كند: از ديوانگى و جذام و پيسى ، چون به پنجاه سالگى رسد خداوند حسابش را سبك گيرد، و چون به شصت سالگى رسد خداوند به او توفيق توبه كردن را روزى كند، هر گاه به هفتاد سالگى رسيد خدا و اهل آسمان دوستش ‍ بدارند، و هر گاه به هشتاد رسيد خداوند فرمان به نوشتن حسناتش و حذف بديهايش دهد، و هر گاه به نود سال رسيد خداوند گناهان گذشته و آينده اش ‍ را ببخشايد، و جزء اسيران خدا در زمين بحساب آيد.

قَالَ رَسُولُ اللَّهِصلى‌الله‌عليه‌وآله إِنَّ اللَّهَ لَيُكْرِمُ أَبْنَاءَ السَّبْعِينَ وَ يَسْتَحِى مِنْ أَبْنَاءِ الثَّمَانِينَ أَنْ يُعَذِّبَهُمْ

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: خداوند هفتاد ساله ها را احترام كند، و از هشتاد ساله ها حيا دارد كه آنها را عذاب كند.

وَ قَالَ الشَّيْخُ فِى أَهْلِهِ كَالنَّبِيِّ فِى أُمَّتِهِ

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: پير در بين خانواده اش همچون پيغمبر در بين امتش مى باشد.

وَ قَالَ إِذَا بَلَغَ الرَّجُلُ أَرْبَعِينَ سَنَةً وَ لَمْ يَغْلِبْ خَيْرُهُ شَرَّهُ قَبَّلَ الشَّيْطَانُ بَيْنَ عَيْنَيْهِ وَ قَالَ هَذَا وَجْهٌ لَا يُفْلِحُ

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: چون مرد به چهل سالگى رسد و خيرش از شرش بيشتر نباشد؛ شيطان بين دو چشمش را ببوسد، و گويد: اين چهره اى است كه رستگار نگردد.

وَ قَالَ النَّبِيُّصلى‌الله‌عليه‌وآله مَنْ جَاوَزَ الْأَرْبَعِينَ وَ لَمْ يَغْلِبْ خَيْرُهُ شَرَّهُ فَلْيَتَجَهَّزْ إِلَى النَّارِ

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: هر كه از چهل سالگى گذشت و خيرش از شرّش بيشتر نبود؛ بايد آماده دوزخ شود.

وَ قَالَ الْبَاقِرُعليه‌السلام إِذَا بَلَغَ الرَّجُلُ أَرْبَعِينَ سَنَةً نَادَى مُنَادٍ مِنَ السَّمَاءِ قَدْ دَنَا الرَّحِيلُ فَأَعِدَّ الزَّادَ

امام باقرعليه‌السلام فرمود: هنگامى كه مرد به چهل سالگى رسد منادى از آسمان ندا كند: كوچ نزديك است توشه برگير.

عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبَانٍ عَنِ الرِّضَاعليه‌السلام قَالَ يَا عَبْدَ اللَّهِ عَظِّمُوا كِبَارَكُمْ وَ صِلُوا أَرْحَامَكُمْ فَلَيْسَ تَصِلُونَهُمْ بِشَيْءٍ أَفْضَلَ مِنْ كَفِّ الْأَذَى عَنْهُمْ

حضرت رضاعليه‌السلام فرمود: اى بنده خدا! پيرانتان را بزرگ شماريد، و صله رحم كنيد، هيچ صله رحمى بهتر از اذيّت نكردن خويشاوندان نيست

عَنْ أَبِى عَبْدِ اللَّهِعليه‌السلام قَالَ مَا مَشَى الْحُسَيْنُ بَيْنَ يَدَيِ الْحَسَنِعليه‌السلام قَطُّ وَ لَا بَدَرَهُ بِمَنْطِقٍ إِذَا اجْتَمَعَا تَعْظِيماً لَهُ

امام صادقعليه‌السلام فرمود: امام حسينعليه‌السلام هرگز جلوتر از امام حسنعليه‌السلام راه نرفت ، و در سخن گفتن در بين جمع از او پيشى نگرفت ، به جهت احترام به او.

وَ عَنِ النَّبِيِّصلى‌الله‌عليه‌وآله قَالَ مَنْ عَاشَ فِى الْإِسْلَامِ سِتِّينَ سَنَةً حَقٌّ عَلَى اللَّهِ أَنْ لَا يُعَذِّبَهُ بِالنَّارِ وَ مَنْ عَاشَ فِى الْإِسْلَامِ سَبْعِينَ سَنَةً آمَنَهُ اللَّهُ مِنَ الْفَزَعِ الْأَكْبَرِ وَ مَنْ عَاشَ فِى الْإِسْلَامِ ثَمَانِينَ سَنَةً رُفِعَ عَنْهُ الْقَلَمُ وَ لَا يُحَاسَبُ مَعَهُ

پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: هر كه شصت سال مسلمان باشد خدا او را به آتش عذاب نمى كند، و هر كه هفتاد سال مسلمان باشد او را از عذاب دردناك حفظ كند، و هر كه هشتاد سال مسلمان زندگى كند قلم محاسبه از او برداشته شود و حساب و كتاب نشود.

عَنِ الصَّادِقِعليه‌السلام قَالَ يُؤْتَى بِالشَّيْخِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فَيُدْفَعُ إِلَيْهِ كِتَابُهُ ظَاهِرُهُ مِمَّا يَلِى النَّاسَ لَا يَرَى إِلَّا مَسَاوِئَ فَيَطُولُ ذَلِكَ عَلَيْهِ فَيَقُولُ يَا رَبِّ أَ تَأْمُرُنِى إِلَى النَّارِ فَيَقُولُ الْجَبَّارُ جَلَّ جَلَالُهُ يَا شَيْخُ إِنِّى أَسْتَحِى أَنْ أُعَذِّبَكَ وَ قَدْ كُنْتَ تُصَلِّى فِى دَارِ الدُّنْيَا اذْهَبُوا بِعَبْدِى إِلَى الْجَنَّةِ

امام صادقعليه‌السلام فرمود: پيرمرد را روز قيامت بياورند و نامه عملش را به دستش دهند، به طورى كه پشت نامه به سوى مردم باشد، جز بدى و گناه نبيند، و ببيند كه اين نامه بس طولانى است ؛ عرض كند: پروردگارا! آيا دستور مى دهى كه داخل آتش روم ؟ خداوند جبّار جلّ جلاله مى فرمايد: اى پير! من شرم دارم كه تو را عذاب كنم در حالى كه تو در دنيا همواره برايم نماز مى خواندى ، بنده مرا به بهشت ببريد.

وَ عَنْهُعليه‌السلام قَالَ وَ إِذَا بَلَغَ الْعَبْدُ ثَلَاثاً وَ ثَلَاثِينَ سَنَةً فَقَدْ بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ إِذَا بَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً فَقَدْ بَلَغَ مُنْتَهَاهُ وَ إِذَا طَعَنَ فِى إِحْدَى وَ أَرْبَعِينَ فَهُوَ فِى النُّقْصَانِ وَ يَنْبَغِى لِصَاحِبِ الْخَمْسِينَ أَنْ يَكُونَ كَمَنْ كَانَ فِى النَّزْعِ

امام صادقعليه‌السلام فرمود: چون بنده اى به سى و سه سالگى رسيد به كمال نيرو رسيده ، و چون به چهل سال رسيد به آخرين حدّ نيرو رسيده ، و چون قدم به چهل سالگى نهاد احساس كمبود كند، و پنجاه ساله را شايسته است كه مانند كسى باشد كه در حال جان كندن است

فصل هجدهم : در باره جوانان

الفصل الثامن عشر فى ذكر الشبان

عَنْ أَنَسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِصلى‌الله‌عليه‌وآله مَا مِنْ شَيْءٍ أَحَبَّ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ شَابٍّ تَائِبٍ

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: هيچ چيز نزد خداوند عزّ و جل محبوبتر از جوان توبه كننده نيست

وَ قَالَ خَيْرُ شَبَابِكُمْ مَنْ تَشَبَّهَ بِكُهُولِكُمْ وَ شَرُّ كُهُولِكُمْ مَنْ تَشَبَّهَ بِشَبَابِكُمْ

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: بهترين جوانان شما كسانيند كه خود را همانند پيران كنند، و بدترين پيران شما آنانند كه خود را شبيه به جوانان كنند.

وَ قَالَ مَا مِنْ شَابٍّ يَنْشَأُ فِى عِبَادَةِ اللَّهِ حَتَّى يَمُوتَ عَلَى ذَلِكَ إِلَّا أَعْطَاهُ اللَّهُ أَجْرَ تِسْعَةٍ وَ تِسْعِينَ صِدِّيقاً

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: هر جوانى كه مشغول عبادت خدا شود و از دنيا برود خداوند ثواب نود و نه صدّيق را به او عطا كند.

عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِصلى‌الله‌عليه‌وآله مَا فِى الدُّنْيَا شَيْءٌ أَحَبَّ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ شَابٍّ تَائِبٍ وَ مَا فِى الدُّنْيَا شَيْءٌ أَبْغَضَ إِلَى اللَّهِ مِنْ شَيْخٍ زَانٍ

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: هيچ چيز در دنيا نزد خداوند عزّ و جل محبوبتر از جوان توبه كننده نيست ، و هيچ چيز در دنيا نزد خداوند مبغوضتر از پيرمرد زناكار نمى باشد.

وَ قَالَ لَا تَزُولُ قَدَمَا الْعَبْدِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ حَتَّى يُسْأَلَ عَنْ أَرْبَعٍ عَنْ عُمُرِهِ فِيمَا أَفْنَاهُ وَ عَنْ شَبَابِهِ فِيمَا أَبْلَاهُ وَ عَنْ عِلْمِهِ كَيْفَ عَمِلَ بِهِ وَ عَنْ مَالِهِ مِنْ أَيْنَ اكْتَسَبَهُ وَ فِيمَا أَنْفَقَهُ

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: در روز رستاخيز هيچ بنده اى قدم از قدم بر ندارد تا از چهار چيز بازپرسى شود: از عمرش كه در چه كارى گذرانده ، از جوانيش كه در چه راهى صرف كرده ، و از دانشش كه چگونه به آن عمل نموده ، و از ثروتش كه از چه راهى به دست آورده ، و در چه راهى خرج نموده

وَ قَالَ اغْتَنِمْ خَمْساً قَبْلَ خَمْسٍ شَبَابَكَ قَبْلَ هَرَمِكَ وَ صِحَّتَكَ قَبْلَ سُقْمِكَ وَ فَرَاغَكَ قَبْلَ شُغْلِكَ وَ حَيَاتَكَ قَبْلَ مَوْتِكَ وَ غِنَاكَ قَبْلَ فَقْرِكَ

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: پنج چيز را قبل از پنج چيز غنيمت شمار: جوانيت را قبل از پيرى ، سلامتت را قبل از بيمارى ، آسودگيت را قبل از گرفتارى ، زندگانيت را قبل از مرگ ، بى نيازيت را قبل از فقر و نيازمندى

وَ قَالَ مَنْ آتَاهُ اللَّهُ جَمَالًا وَ مَالًا فَعَفَّ فِى جَمَالِهِ وَ بَذَلَ مِنْ مَالِهِ دَخَلَ الْجَنَّةَ

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: هر كه را خدا زيبايى و مال عطا فرمود، و در زيبائيش عفيف و در مالش بخشنده بود؛ داخل بهشت شود.

و كان شاب على عهد رسول اللهصلى‌الله‌عليه‌وآله يلبس و مهناه فلما مات رسول الله قصر و تشمر للعبادة فقالوا يا فلان لو فعلت هذا و رسول الله حى لقرت عينه قال و كان لى أ مانان فمضى أ حدهما و بقى الا خر قال الله عز و جل وَ ما كانَ اللّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِيهِمْ فقد مضى هذا و قال الله تعالى وَ ما كانَ اللّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ و لا أزال أجتهد

در زمان پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله جوانى بود خدمت حضرت مى كرد، پس از وفات پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله همّت بر عبادت نمود، به او گفتند: فلانى ؛ اگر اين كار را در زمان زندگانى رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله مى كردى شادمان مى شد، گفت : براى من دو فرصت بود، يكى تمام شد و ديگرى باقى مانده ، خداوند عزّ و جل فرمود: (خداوند عذاب نمى كند آنها را در حالى كه تو در بين آنهايى)، اين امر (وجود پيامبر) گذشت ، و خداوند تعالى فرمود: (و خداوند عذاب كننده آنها نيست در حالى كه آنها طلب آمرزش مى كنند) و من دائما تلاش (در استغفار) مى كنم