شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

ج - حلّ مشكلات قضائى

حل مشكلات قضائى خليفه اول نسبت به حد شرابخوار

در زمان خلافت خليفه اوّل مردى شراب خورده بود، او را پيش خليفه اوّل آوردند، خليفه دستور داد بر او حدّ جارى سازند.

او گفت: راست است كه من شراب خورده ام، ليكن از حرمت آن بى خبر بودم وگرنه مرتكب آن نمى شدم، زيرا زندگانى من در ميان مردمى بوده كه ايشان خوردنِ آن را مباح مى دانستند و من تا به امروز از حرام بودن آن آگاه نبودم.

خليفه اوّل در ترديد افتاد و متحيّر شده در حكم آن فروماند.

از حاضران يكى گفت:

در اين حكم از اميرالمؤمنين علىعليه‌السلام بايد استمداد كرد.

پس موضوع را با علىعليه‌السلام در ميان گذاشتند.

حضرت فرمود: او را به وسيله دو مرد موثّق در ميان مهاجر و انصار بگردانند و از آنها با سوگند سؤال كنند كه آيا تا به حال آيه تحريم شراب را بر او تلاوت كرده و از حرمت شراب خبر داده اند؟

اگر گواهى دادند كه آيه تحريم شراب يا حكم پيامبر خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌ را بر او خوانده اند، حدّ خدا را بر او جارى سازيد وگرنه او را به حال خود واگذاريد.

خليفه اوّل به همان نحو عمل كرد و كسى شهادت نداد، بدين جهت از جرم او چشم پوشى شد و گفتند:

توبه كن كه بار ديگر مرتكب چنين كارى نشوى.(۱۹۲)

حل مشكلات قضائى خليفه اول نسبت به زنى باردار

از خليفه اوّل سؤال كردند:

مردى، صبح با زنى ازدواج كرد كه در شبانگاه همان روز وضع حمل كرده بود و شوهرش در همان لحظه فوت نمود، پس از مرگ آن مرد، زن و فرزند (نوزاد) دارائى او را به عنوان ارثيّه تصاحب كردند، چگونه اين موضوع امكان پذير است؟

خليفه اوّل از جواب دادن عاجز ماند و ماجرا را خدمت امام علىعليه‌السلام بازگو كرد.

حضرت اميرالمؤمنين علىعليه‌السلام فرمود:

آن مرد كنيزى داشته كه او را باردار كرده بود، چون موقع حملش نزديك شد، او را آزاد كرده و آنگاه با او ازدواج نمود و شبانگاه زن وضع حمل كرد، چون شوهرش مُرد ميراث او را تصاحب كردند.(۱۹۳)

در تاريخ ثبت شده كه خليفه بارها به عجز خود اعتراف نموده و شايد يكى از علل آن اين باشد كه خود را در مقابل مسائل پيچيده و معضلات علمى عاجز و ناتوان مى ديد، كه بى اختيار مى گفت:

«اَقيلُونى اَقيلُونى وَ لَسْتُ بِخَيْرِكُمْ وَ عَلِىٌّ فيكُمْ »(۱۹۴)

مرا رها كنيد، مرا رها كنيد، چون من بهترين شما نيستم در حالى كه على در بين شماست.

فصل سوم - اخلاق همسردارى

۱ - كمك در كار خانه

۲ - فرهنگ پرهيز در روابط اجتماعى

۳ - شوهر نمونه

۴ - تبليغ فرهنگ ازدواج

۱ - كمك در كارخانه

۱ - علىعليه‌السلام و كمك به همسر

۲ - تقسيم كار با همسر

۱ - على عليه‌السلام و كمك به همسر

روزى رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌ وارد خانه فاطمهعليه‌السلام شد و ديد كه حضرت علىعليه‌السلام و حضرت زهرا (سلام الله عليها) با هم عدس پاك مى كنند.

پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌ علىعليه‌السلام را تشويق كرد وفرمود:

«ما مِنْ رَجُلٍ يُعْيِنُ اِمْرَئَتَهُ فى بَيْتِها إِلاَّ كانَ لَهُ بِكُلِّ شَعْرَةٍ عَلَى بَدَنِهِ عِبادَةُ سَنَةٍ، صِيامُ نِهارِها، وَقِيامُ لَيْلِها »

«هيچ مردى زنش را در كار خانه كمك نمى كند مگر آنكه خداوند به تعداد موهاى بدن او عبادت يك سال، كه روزها روزه گرفته، و شب ها شب زنده دارى كرده باشد ثواب به شوهر مى دهد.»(۱۹۵)

۲ - تقسيم كار با همسر

يكى از عوامل سعادت و شادابى خانواده، تقسيم كار، و تعيين حدود و وظائف زن و شوهر است، حضرت علىعليه‌السلام با حضرت زهرا (سلام الله عليها) در فكر تقسيم كار بود كه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌ چنين رهنمود داد:

كارهاى داخل منزل با فاطمهعليه‌السلام و كارهاى بيرون منزل بر عهده على باشد.

حضرت فاطمهعليه‌السلام با خوشحالى فرمود:

«فَلا يَعْلَمُ ما داخَلَنِي مِنَ السُّرُورِ اِلاَّ اللَّه »

«جز خدا كسى نمى داند كه از اين تقسيم كار تا چه اندازه خوشحال شدم.»(۱۹۶)

۲ - فرهنگ پرهيز در روابط اجتماعى

۱ - بانوان و فرهنگ پرهيز

۲ - دستورالعمل روابط اجتماعى بانوان

۳ - پرهيز در روابط زن و مرد

۱ - بانوان و فرهنگ پرهيز

در فرهنگ اجتماعى و اخلاق همسردارى امام علىعليه‌السلام اصولى مطرح است، مانند:

۱ - تقسيم كار بين زن و مرد؛

۲ - انتخاب مرد نسبت به كارهاى بيرون منزل؛

۳ - به كوچه و خيابان نرفتن زن ها مگر در ضرورت؛

۴ - مسئوليّت پذيرى مردها نسبت به خريد و فروش خارج از منزل.

بنابراين جامعه اسلامى با فرهنگ پرهيز، و عدم اختلاط زن و مرد در بازار و خيابان بايد اداره شود، كه عامل سلامت نسل جوان و محيط اجتماعى است.

روزى به حضرت اميرالمؤمنين علىعليه‌السلام اطّلاع دادند كه زنان كوفه در مراكز تجارى و بازار رفت و آمد دارند، و شخصاً به خريد و فروش مى پردازند، امام علىعليه‌السلام در يك سخنرانى خطاب به مردم كوفه فرمود:

«أَما تَسْتَحْيُونَ وَلاتُغارُونَ وَنِسائُكُم يِخْرُجْنَ إِلى الأَْسْواقِ وَيُزاحِمْنَ الْعُلُوجَ »

آيا حياء نداريد؟ و غيرت نمى ورزيد كه زن هاى شما به بازارها مى روند و با جوانان قوى و خوش هيكل روبرو مى شوند؟(۱۹۷)

۲ - دستورالعمل روابط اجتماعى بانوان(۱۹۸)

امام علىعليه‌السلام در يك دستورالعمل اخلاقى، اجتماعى، خطاب به فرزندش امام حسنعليه‌السلام نوشت:

«وَاكْفُفْ عَلَيْهِنَّ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ بِحِجَابِكَ إِيَّاهُنَّ، فَإِنَّ شِدَّةَ الْحِجَابِ أَبْقَى عَلَيْهِنَّ، وَلَيْسَ خُرُوجُهُنَّ بِأَشَدَّ مِنْ إِدْخَالِكَ مَنْ لَا يُوثَقُ بِهِ عَلَيْهِنَّ، وَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَلَّا يَعْرِفْنَ غَيْرَكَ فَافْعَلْ .»

«در پرده حجاب نگاهشان دار، تا نامحرمان را ننگرند، زيرا كه سخت گيرى در پوشش، عامل سلامت و استوارى آنان است، بيرون رفتن زنان بدتر از آن نيست كه افراد غيرصالح را در ميانشان آورى، و اگر بتوانى بگونه اى زندگى كنى كه غير تو را نشناسند چنين كُن.»(۱۹۹)

۳ - پرهيز در روابط زن و مرد(۲۰۰)

از ديدگاه امام علىعليه‌السلام يكى از راه هاى سلامت جامعه، رعايت فرهنگ پرهيز و حرمت نهادن به جايگاه ارزشى زن و مرد است، كه در يك سخنرانى فرمود:

«فَاتَّقُوا شِرَارَ النِّسَاءِ، وَكُونُوا مِنْ خِيَارِهِنَّ عَلَى حَذَرٍ، وَلَاتُطِيعُوهُنَّ فِي الْمَعْرُوفِ حَتَّى لَا يَطْمَعْنَ فِي الْمُنْكَرِ .»

«پس، از زنان بد، بپرهيزيد و مراقب نيكانشان باشيد، در خواسته هاى نيكو، همواره فرمانبردارشان نباشيد تا درانجام منكرات طمع ورزند.»(۲۰۱)

۳ - شوهر نمونه

علىعليه‌السلام همسر نمونه

رسول گرامى اسلامصلى‌الله‌عليه‌وآله‌ ، پس از عروسى حضرت زهراعليه‌السلام به منزل دخترش رفت و پرسيد: «كَيْفَ رَأَيْتَ زَوْجك؟ »

(دخترم شوهرت را چگونه ديدى؟)

حضرت زهراعليه‌السلام پاسخ داد: «يا اَبَةِ خَيْرُ زَوْجٍ »

(خوب شوهرى است).(۲۰۲)

۴ - تبليغ فرهنگ ازدواج

۱ - ازدواج هاى مكرّر امامعليه‌السلام

۲ - ازدواج با يكى از اسيران

۳ - ازدواج در بصره

۴ - عدالت با همسران

۵ - مبارزه با خرافات در ازدواج

۶ - تأمين هزينه زندگى

۱ - ازدواج هاى امام علىعليه‌السلام

امام علىعليه‌السلام با رعايت عدالت بين همسران، پس از فاطمه زهرا (سلام الله عليها) با زنانى ازدواج كرد كه اسامى آنها به شرح زير است:

۱ -خوله : دختر أياس بن جعفر حنفيّه، مادر محمد حنفيه

۲ -امّ البنين : دختر حزام بن خالد از طائفه كلاب، مادر حضرت اباالفضلعليه‌السلام و...

۳ -اسماء بنت عميس : كه قبلاً زن حضرت جعفر بود و مادر محمد بن ابى بكر است.

۴ -ليلى : دختر مسعود بن خالد

۵ -امّ سعيد : دختر عروة بن مسعود ثقفى

۶ -سبيّه : دختر عباد بن ربيعه كه او را صهبا نيز مى ناميدند.

۷ -امامه : فرزند زينب دختر رسول اللَّهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌ كه حضرت زهرا (سلام الله عليها) سفارش كرده بود.(۲۰۳)

و در زمان شهادت امام علىعليه‌السلام چهار زن از همسران حضور داشتند كه سال ها پس از حضرت اميرالمؤمنين علىعليه‌السلام زندگى كردند، مانند:

۱ -امامه : دختر زينب

۲ -امّ البنين : مادر حضرت اباالفضل عليه‌السلام

۳ -اسماء : بنت عميس

۴ -خوله : مادر محمّد بن حنفيّه(۲۰۴)

هم اكنون اگر فرهنگ تعدّد زوجات با تمام ارزش ها و احكامش در جامعه ما تحقّق پذيرد، بسيارى از زنان بيوه صاحب همسر شده واز مفاسد اجتماعى جلوگيرى مى شود.

۲ - ازدواج با يكى از اسيران

عمرو بن حصين نقل مى كند:

در يكى از جنگ ها كه با فرماندهى امام علىعليه‌السلام در دوران حيات پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌ انجام گرفت، و لشگر اسلام پيروز شد، اموال فراوان، و تعدادى كنيز نيز به تصرّف ارتش اسلام در آمد.

پس از پايان جنگ حضرت اميرالمؤمنين علىعليه‌السلام با يكى از كنيزان به اسارت گرفته شده، ازدواج كرد، كه در فرهنگ آن روزگاران ازدواج با يك زن اسير، بزرگترين احترام و تكريم به حساب مى آمد.

امّا چند نفر پس از بازگشت لشكر اسلام به مدينه، خدمت رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌ رفته و خواستند نسبت به ازدواج امام علىعليه‌السلام اعتراض كنند، وقتى اعتراض خود رامطرح كردند، پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌ از آنها روى برگرداند و فرمود:

على از من و من از على هستم، و او ولىّ هر مؤمن و زن مؤمنه است.

و به اعتراض كنندگان فهماند كه عمل حضرت اميرالمؤمنين علىعليه‌السلام هيچگونه ايرادى ندارد.(۲۰۵)

۳ - ازدواج در بصره پس از جنگ جمل

پس از جنگ جَمَل، و استقرار آرامش در شهر بصره، امام علىعليه‌السلام حدود هفتاد و دو روز در شهر بصره اقامت فرمود (طبق نقل ناصر خسرو(۲۰۶) يا ۵۰ روز طبق نقل شعبى)(۲۰۷)

و در ماه رجب با انتخاب عبداللّه بن عبّاس براى استاندارى بصره، به سوى كوفه حركت كرد.

در اين مدّتى كه حضرت اميرالمؤمنين علىعليه‌السلام در شهر بصره به سر مى برد، با دختر مسعود نهلشى، ازدواج كرد و در خانه او سكونت داشت.(۲۰۸)

۴ - عدالت با همسران

درست است كه تعدّد زوجات يكى از راه هاى جدّى مقابله با مفاسد اجتماعى است، امّا شرائط و مقرّرات خاصّ خودش را دارد كه يكى از آنها عدالت رفتارى، ميان همسران است، و قرآن كريم در اين مورد هشدار داده است كه اگر نمى توانى عدالت را رعايت كنى بايد به تعدّد زوجات روى نياورى.(۲۰۹)

حضرت اميرالمؤمنين علىعليه‌السلام چون همسران متعدّد داشت، عدالت را دقيقاً نسبت به همسران خويش رعايت مى كرد، هنگامى كه شبى نوبت يكى از همسران بود، حتّى وضوى خود را در خانه او مى گرفت.

يعنى عدالت رفتارى را حتّى در وضو گرفتن نيز رعايت مى فرمود.(۲۱۰)

۵ - مبارزه با خرافات در ازدواج

هر چه مردم از فرهنگ و اسلام ناب محمّدىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌ رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌ فاصله مى گيرند، خرافات و تعصّبات جاهلانه فراوانى دامنگير جامعه مى شود، بخصوص نسبت به ازدواج، كه خرافات زيادى مطرح شده است.

از جمله:

پس از فوت يكى از اقوام تا يك سال يا چند ماه بايد در آن فاميل كسى ازدواج نكند، و جلسه عقد نگيرد، در صورتى كه در سنّت رسول گرامى اسلامصلى‌الله‌عليه‌وآله‌ ، و سيره عملى حضرت اميرالمؤمنينعليه‌السلام اينگونه سنّت هاى غلط راه ندارد.

هنوز شانزده روز از وفات رقيّه، يكى از دختران رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌ نگذشته بود كه، امام علىعليه‌السلام با حضرت فاطمه (سلام الله عليها) ازدواج كرد.(۲۱۱)

نه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌ ايراد گرفت، نه مردم اعتراض كردند، و نه حضرت زهراء (سلام الله عليها) لب به اعتراض گشود.

ازدواج حضرت اميرالمؤمنين علىعليه‌السلام پس از جنگ بدر، در ماه رمضان و شب زفاف در ماه ذيحجّه از سال دوّم هجرت اتّفاق افتاد(۲۱۲)

۶ - تأمين هزينه زندگى

يكى از وظائف مهمّ اجتماعى در اخلاق همسردارى، تأمين هزينه زندگى است، مرد بايد با كار و تلاش فراوان، نيازهاى اقتصادى خانواده را برطرف سازد تا سر بار جامعه نگردند و دست نياز به سوى ديگران دراز نكنند، امروزه يكى از عوامل فِساد و بزهكارى، تأمين نبودن زن و فرزندان در خانواده هاست.

امام علىعليه‌السلام با كار و تلاش، چاه كردن و آبيارى كردن، و درختكارى و احداث باغ در منطقه يَنْبُع در اطراف مدينه توانست، سرمايه هاى فراوان بدست آورد؛

هم هزار برده را آزاد كند؛

هم براى خاله ها و عمّه هاى خود خانه شخصى بَخَرَد؛

و هم زنان و فرزندان خود را آبرومندانه اداره كند كه وصيّت نامه آن حضرت به صورت نامه ۲۴ نهج البلاغه در تاريخ ثبت شده است، در آن دستو العمل اقتصادى براى اداره زنان و فرزندان خود تأكيد مى كند كه درختان و زمين ها را نفروشند، بلكه با درآمد سالانه آن نيازهاى اقتصادى خانواده آن حضرت را برطرف سازند.

امام علىعليه‌السلام به فرزندش نوشت كه:

« هذَا مَا أَمَرَ بِهِ عَبْدُ اللَّهِ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ فِي مَالِهِ، ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ، لِيُولِجَهُ بِهِ الْجَنَّةَ، وَيُعْطِيَهُ بِهِ الْأَمَنَةَ.

منها: فَإِنَّهُ يَقُومُ بِذلِكَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِيٍّ يَأْكُلُ مِنْهُ بِالْمَعْرُوفِ، وَيُنْفِقُ مِنْهُ بِالْمَعْرُوفِ، فَإِنْ حَدَثَ بِحَسَنٍ حَدَثٌ وَحُسَيْنٌ حَيٌّ، قَامَ بِالْأَمْرِ بَعْدَهُ، وَأَصْدَرَهُ مَصْدَرَهُ.

وَإِنَّ لِابْنَيْ فَاطِمَةَ مِنْ صَدَقَةِ عَلِيٍّ مِثْلَ الَّذِي لِبَنِي عَلِيٍّ، وَإِنِّي إِنَّمَا جَعَلْتُ الْقِيَامَ بِذلِكَ إِلَى ابْنَيْ فَاطِمَةَ ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ، وَقُرْبَةً إِلَى رَسُولِ اللَّهِصلى‌الله‌عليه‌وآله‌ ، وَتَكْرِيماً لِحُرْمَتِهِ، وَتَشْرِيفاً لِوُصْلَتِهِ.

وَيَشْتَرِطُ عَلَى الَّذِي يَجْعَلُهُ إِلَيْهِ أَنْ يَتْرُكَ الْمَالَ عَلَى أُصُولِهِ، وَيُنْفِقَ مِنْ ثَمَرِهِ حَيْثُ أُمِرَ بِهِ وَهُدِيَ لَهُ، وَأَلَّا يَبِيعَ مِنْ أَوْلَادِ نَخِيلَ هذِهِ الْقُرَى وَدِيَّةً حَتَّى تُشْكِلَ أَرْضُهَا غِرَاساً.

وَمَنْ كَانَ مِنْ إِمَائِي - اللَّاتِي أَطُوفُ عَلَيْهِنَّ - لَهَا وَلَدٌ، أَوْ هِيَ حَامِلٌ، فَتُمْسَكُ عَلَى وَلَدِهَا وَهِيَ مِنْ حَظِّهِ، فَإِنْ مَاتَ وَلَدُهَا وَهِيَ حَيَّةٌ فَهِيَ عَتِيقَةٌ، قَدْ أَفْرَجَ عَنْهَا الرِّقُّ، وَحَرَّرَهَا الْعِتْقُ.

قولهعليه‌السلام في هذه الوصية: وألا يبيع من نخلها وَدِيةً، الوَدِيةُ: الفَسِيلَةُ، وجمعها وَدِي.

و قولهعليه‌السلام : حتى تشكل أرضها غراساً هو من أفصح الكلام، والمراد به أن الأرض يكثر فيها غراس النخل حتى يراها الناظر على غير تلك الصفة التي عرفها بها فيشكل عليه أمرها ويحسبها غيرها.»

وصيّت اقتصادى نسبت به اموال شخصى

«اين دستورى است كه بنده خدا على بن ابيطالب، اميرمؤمنان نسبت به اموال شخصى خود، براى خشنودى خدا، داده است، تا خداوند با آن به بهشتش در آورد، و آسوده اش گرداند.

(قسمتى از اين نامه است)

همانا سرپرستى اين اموال بر عهده فرزندم حسن بن على است، آنگونه كه رواست از آن مصرف نمايد، و از آن انفاق كند، اگر براى حسن حادثه اى رخ داد و حسين زنده بود، سرپرستى آن را پس از برادرش به عهده گيرد، و كار او را تداوم بخشد.

پسران فاطمه از اين اموال به همان مقدار سهم دارند كه ديگر پسران على خواهند داشت، من سرپرستى اموالم را به پسران فاطمه واگذاردم، تا خشنودى خدا، و نزديك شدن به رسول اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌ و بزرگ داشت حرمت او، و احترام پيوند خويشاوندى پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌ را فراهم آورم.

ضرورت حفظ اموال

و با كسى كه اين اموال در دست اوست شرط مى كنم كه اصل مال را حفظ نموده تنها از ميوه و درآمدش بخورند و انفاق كنند، و هرگز نهال هاى درخت خرما را نفروشند، تا همه اين سرزمين يك پارچه زير درختان خرما بگونه اى قرار گيرد كه راه يافتن در آن دشوار باشد.

و زنان غيرعقدى من كه با آنها بودم و صاحب فرزند يا حامله مى باشند، پس از تولّد فرزند، فرزند خود را گيرد كه بهره او باشد، و اگر فرزندش بميرد، مادر آزاد است، كنيز بودن از او برداشته، و آزادى خويش را باز يابد.»(۲۱۳)

(وَدية بمعنى نهال خرما، و جمع آن وَدِى بر وزن على مى باشد، و جمله امام نسبت به درختان حتى تشكل ارضها غراساً از فصيح ترين سخن است يعنى زمين پر درخت شود كه چيزى جز درختان به چشم نيايند.)