شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

۱۱ - انتخاب فرماندهان لايق

براى سازماندهى نيروهاى رزمى، و موفّقيّت بيشتر در امور نظامى، چند مسئله مورد توجّه امام علىعليه‌السلام بود:

نظم گرائى در ساختار ارتش؛

انتخاب فرماندهان بومى براى رزمندگان قبائل عرب.

گرچه هر فرمانده لايقى، مى تواند در تمام لشگرها، و قرارگاه هاى نظامى موفّق باشد، و تناسب قومى ونژادى هم نداشته، در چهارچوب ارزش هاى اخلاقى، و دستور العمل هاى صحيح نظامى به پيروزى برسد.

امّا باتوجه به روانشناسى حاكم برنيروهاى عمل كننده در روزگاران گذشته كه مردم هر قبيله اى به فرمان بزرگان قبيله خود گوش فرامى دادند، و روح تسليم پذيرى آنها نسبت به بزرگان قوم خويش تحقّق داشت، براى موفّقيت بيشتر درامور نظامى، رعايت اصل تناسب و سنخيّت در انتخاب فرماندهان مى توانست نقش تعيين كننده اى داشته باشد.

از اين رو حضرت اميرالمؤمنين علىعليه‌السلام سعى داشت تا فرماندهان هر قبيله را از بزرگان و افراد لايق و كاردان همان قبيله انتخاب كند، جز آنجا كه چاره اى نمى يافت، و امكان رعايت اين اصل وجود نداشت.

مسئله مهمّ ديگرى كه بايد در انتخاب فرماندهان بومى مورد توجّه قرار گيرد، آنكه امام علىعليه‌السلام تنها به دنبال اصل تناسب نبود، بلكه اصول زير را همواره در نظر داشت:

الف - ارزش هاى والاى اخلاقى

ب - تعيين فرماندهى كل

ج - لياقت هاى بالاى نظامى

د - بومى بودن و آگاهى از روحيّات قومى

در آستانه جنگ صفّين امام علىعليه‌السلام با رعايت اصلِ تناسبِ بينِ فرماندهان، لشگرها و نيروهاى عمل كننده را به شرح زير برگزيد:

حضرت اميرالمؤمنينعليه‌السلام نيروهاى رزمى كوفه را به هفت دسته تقسيم و براى هر كدام فرماندهى انتخاب كرد، مانند:

۱ - سعد بن مسعود ثقفى، فرمانده قبيله قيس و عبدالقيس

۲ - معقل بن قيس، فرمانده قبيله تميم، ضبّه، رباب، قريش، كنانه و اسد

۳ - محنف بن سليم، فرمانده قبيله ازد، بجيله، خثعم، انصار و خزاعه

۴ - حجر بن عدى كندى، فرمانده قبيله كنده، حضرموت و قضاعه

۵ - زياد بن نضر، فرمانده قبيله مذحج و أشعرى

۶ - سعيدبن مرة همدانى، فرمانده قبيله هَمْدان و حمير

۷ - عدى بن حاتم طائى، فرمانده قبيله طَىّ

در سازماندهى نيروهاى رزمى بصره نيز اصول يادشده رعايت گرديد، مانند:

۱ - خالدبن معمّر سدوسى، فرمانده قبيله بكربن وائل

۲ - عمرو بن مرحوم، فرمانده قبيله عبدالقيس

۳ - احنف بن قيس، فرمانده قبيله تميم، ضبة و رباب

۴ - شريك بن أعور، فرمانده قبيله عاليه

مى بينيم كه درانتخاب فرماندهان نظامى، هم ارزش هاى اخلاقى، و هم تناسب هاى قومى، مطرح مى باشند.(۲۹)

و در جنگ صفّين نيز فرمان داد تا پرچم هائى آماده سازند.

و پرچم هر قبيله را به دست بزرگان و شجاعان همان قبيله سپُرد، مانند:

۱ - پرچم قبيله قريش را به دست عبداللَّه بن عباس

۲ - پرچم قبيله كنده را به حجربن عدى كندى

۳ - پرچم قبيله بكر از شهر بصره را به دست حصين بن منذر بصرى

۴ - پرچم قبيله بنى تميم از شهر بصره را به دست احنف بن قيس بصرى

۵ - پرچم قبيله خزاعه به دست عمروبن حمق

۶ - پرچم قبيله بنى بكر كوفه به دست نعيم بن هبيره

۷ - پرچم قبيله بنى سعد وبنى رباب بصره به دست جاريه بن قدامه

۸ - پرچم قبيله بحيله را به دست رفاعة بن شداد

۹ - پرچم قبيله بنى ذهل كوفه به دست يزيد بن رويم شيبانى

۱۰ - پرچم قبيله بنى عمر و بنى حنظله رابه دست أعين بن ضبيعة

۱۱ - پرچم قبيله قضاعه و طَىّ به دست عدى بن حاتم طائى

۱۲ - پرچم قبيله بنى تيم الله بن ثعلبه به دست عبداللَّه بن حجل عجلى

۱۳ - پرچم قبيله بنى تميم كوفه به دست عميربن عطارد

۱۴ - پرچم قبيله حى ازد و گروهى از مردم يمن به دست جندبن زهير

۱۵ - پرچم قبيله ذهل بصره به دست خالد بن معمّر سدوسى

۱۶ - پرچم قبيله بنى عمرو حنظله به دست شبث بن ربعى

۱۷ - پرچم قبيله همدان به دست سعيد بن قيس

۱۸ - پرچم قبيله هازم بصره به دست حريث بن جابر حنفى

۱۹ - پرچم قبيله بنى سعد وبنى رباب كوفه به دست ابوصريمه طفيل

۲۰ - پرچم قبيله مدجح به دست مالك بن حارث اشتر

۲۱ - پرچم قبيله عبدالقيس به دست صعصعة بن صوحان

۲۲ - پرچم قبيله بنى كوفه به دست عبداللَّه بن طفيل كنانى

۲۳ - پرچم قبيله عبدالقيس بصره به دست عمرو بن حنظله

۲۴ - پرچم قبيله قريش بصره به دست حارث بن نوفل هاشمى

۲۵ - پرچم قبيله بنى قيس بصره به دست قبيضة بن شداد هلالى

۲۶ - پرچم قبيله لفيف قواصى به دست قاسم بن حنظله جهنى

توجّه داريد كه پرچمداران همگان از بزرگان قبيله خود مى باشند.(۳۰)

مسئوليّت انتخاب فرماندهان لايق يكى از مسئوليّت هاى مهمّ فرماندهى كلّ قوا مى باشد كه امام علىعليه‌السلام اين اصل ضرورى را در جايگاه هاى متفاوت آن رعايت مى كرد، مانند:

الف - تعيين فرماندهى كل

در جنگ بايد نيروهاى رزمى را به لشگرها، تيپ ها، دسته ها، و رسته ها، تقسيم كرد، و براى هر كدام فرماندهى تعيين كرد.

امام علىعليه‌السلام ضمن رعايت همه فنون نظامى، براى فرماندهان لشگر نيز فرماندهى كلّ انتخاب مى فرمود تا همه فرماندهان مشكلات خود را برطرف سازند و نظم خاصّى در تمام نيروهاى مسلّح با هماهنگى فرماندهى كلّ، استقرار يابد و هرگونه تزلزل و بى نظمى، از سپاه رخت بربندد.

از اين رو طىّ نامه اى كه به دو تن از فرماندهان نظامى خود، زياد بن نصر و شريح بن هانى نوشت و مالك اشتر را به عنوان فرمانده كلّ معرفى مى كند:

«وَقَدْ أَمَّرْتُ عَلَيْكُمَا وَعَلَى مَنْ فِي حَيِّزِكُمَا مَالِكَ بْنَ الْحَارِثِ الْأَشْتَرَ، فَاسْمَعَا لَهُ وَأَطِيعَا، وَ اجْعَلَاهُ دِرْعاً وَمِجَنّاً، فَإِنَّهُ مِمَّنْ لَا يُخَافُ وَهْنُهُ وَلَا سَقْطَتُهُ وَلَا بُطْؤُهُ عَمَّا الْإِسْرَاعُ إِلَيْهِ أَحْزَمُ، وَلَا إِسْرَاعُهُ إِلَى مَا الْبُطْءُ عَنْهُ أَمْثَلُ .»

(دستور العمل امام به دو تن از اميران لشكر، زيادبن نضر و شريح بن هانى)

رعايت سلسله مراتب فرماندهى

«من مالك اشتر پسر حارث را بر شما و سپاهيانى كه تحت امر شما هستند، فرماندهى دادم، گفته او را بشنويد، و از فرمان او اطاعت كنيد، او را چونان زره و سپر نگهبان خود برگزينيد، زيرا كه مالك، نه سُستى به خرج داده و نه دچار لغزش مى شود، نه در آنجايى كه شتاب لازم است كُندى دارد، و نه آنجا كه كندى پسنديده است شتاب مى گيرد.»(۳۱)

ب - تعيين فرمانده براى ارتش و نيروهاى نظامى ويژه

درست است كه در آن روزگاران با اعلام جهاد، مردان تمام قبائل موجود گِردا گِرد امام علىعليه‌السلام اجتماع مى كردند، و گردان هاى رزمى عمل كننده را به وجود مى آوردند و جنگ را اداره مى كردند.

امّا حضرت اميرالمؤمنين علىعليه‌السلام از تشكيل ارتش و نيروهاى ويژه نظامى، غفلت نداشت.

نيروى ويژه اى به نام شُرطة را به وجود آورد كه آرم و لباس مخصوصى داشته در حفظ امنيّت شهر دخالت مى كردند، و همواره آماده نبرد بودند.(۳۲)

و لشگرهاى مجهّزى، حدود ۶ هزار نفر را با سازماندهى خاصّى، در لشگرگاهِ نزديك شهر پادگان نظامى گِرد آورده بود كه كليّه نظم و مقرّرات نظامى را رعايت مى كردند.

مقدّمة الجيش آنها معلوم بود.

فرمانده جناح چپ (ميسره)

فرمانده جناح راستِ لشگر (ميمنه)

فرمانده قلب لشگر (ستاد فرماندهى)

همه تعيين شده و آماده نبرد بودند.(۳۳)

فصل دوم: مسئوليّت هاى رهبرى در آستانه جنگ

با وجود خطّ تهاجم و روح تجاوزكارى و سلطه گرى قدرت هاى طاغوتى، اصل دفاع، يك اصل ارزشمند سرنوشت ساز است كه بايد همه گونه آمادگى هاى لازم را فراهم آورد تا اگر دشمن تهاجم كرد، و وارد حريم مقدّس ملّت ها شد، با پاسخ مناسب و دفاع شكننده اى مواجه گردد.

همانگونه كه مى دانيم، سردمداران قريش، و رفاه طلبان بى تقوا، و غارتگران اموال عمومى و بيت المال مسلمين، و جنايتكاران رها شده از چنگ عدالت، با به حكومت رسيدن حضرت اميرالمؤمنينعليه‌السلام توان تحمّل و خودسازى نداشتند،

و با مصادره اموال و زمين هاى آنان به بلاد اطراف مدينه تاختند و سه جنگ ناخواسته را بر امام علىعليه‌السلام تحميل كردند، بايد ديد امام مظلومعليه‌السلام در آستانه جنگ چگونه با دوست و دشمن برخورد نمود؟

و كدامين ارزش هاى اخلاقى را بيشتر مورد توجّه قرار داد؟

و براى آمادگى رزمى امّت اسلام دست به چه روش ها و تاكتيك هائى زد؟

۱ - آگاهى دادن مردم (نسبت به اخبار جارى كشور)

در حكومت هاى الهى و مردمى، پشتوانه اصلى حكومت، نيروهاى مردمى هستند، اگر دقيقاً نسبت به تحرّكات دشمن، و اخبار سياسى، نظامى كشور، توجيه گردند، و آگاهى لازم را داشته باشند، بجا و به موقع بسيج شده، رهبر و نظام اسلامى را كمك مى كنند.

حضرت اميرالمؤمنين علىعليه‌السلام نسبت به تحرّكات نظامى دشمن در مرزهاى داخلى خطاب به كوفيان فرمود:

«أُنْبِئْتُ بُسْراً قَدِ اطَّلَعَ الَْيمَنَ، وَإِنِّي وَاللَّهِ لَأَظُنُّ أَنَّ هؤُلاءِ الْقَوْمَ سَيُدَالُونَ مِنْكُمْ بِاجْتَِماعِهمْ عَلَى بَاطِلِهمْ، وَتَفَرُّقِكُمْ عَنْ حَقِّكُمْ، وَبِمَعْصِيَتِكُمْ إِمَامَكُمْ فِي الْحَقِّ، وَطَاعَتِهِمْ إِمَامَهُمْ فِي الْبَاطِلِ، وَبِأَدَائِهِمُ الْأَمَانَةَ إِلَى صَاحِبِهِمْ وَخِيَانَتِكُمْ، وَبِصَلَاحِهِمْ فِي بِلَادِهِمْ وَفَسادِكُمْ .»(۳۴)

«به من خبر رسيده كه بُسر بن ارطاة بر يَمَن تسلّط يافت، سوگند به خدا مى دانستم كه مردم شام به زودى بر شما غلبه خواهند كرد.

زيرا آنها در يارى كردن باطل خود، وحدت دارند، و شما در دفاع از حق متفرّقيد، شما امام خود را در حق نافرمانى كرده و آنها امام خود را در باطل فرمانبردارند.

آنها نسبت به رهبر خود امانتدار و شما خيانتكاريد، آنها در شهرهاى خود به اصلاح و آبادانى مشغولند و شما به فساد و خرابى.»

و نسبت به ادّعاهاى سران ناكثين به مردم آگاهى لازم داد كه:

«اتَّخَذُوا الشَّيْطَانَ لِأَمْرِهِمْ مِلاَكاً، وَاتَّخَذَهُمْ لَهُ أَشْرَاكاً، فَبَاضَ وَفَرَّخَ فِي صُدُورِهِمْ، وَدَبَّ وَدَرَجَ فِي حُجُورِهِمْ، فَنَظَرَ بِأَعْيُنِهِمْ، وَنَطَقَ بِأَلْسِنَتِهِمْ، فَرَكِبَ بِهِمُ الزَّلَلَ، وَزَيَّنَ لَهُمُ الْخَطَلَ، فِعْلَ مَنْ قَدْ شَرِكَهُ الشَّيْطَانُ فِي سُلْطَانِهِ، وَنَطَقَ بِالْبَاطِلِ عَلَى لِسانِهِ! »(۳۵)

«منحرفان شيطان را، معيار كار خود گرفتند، و شيطان نيز آنها را دام خود قرار داد، و در دلهاى آنان تخم گذارد، و جوجه هاى خود را در دامانشان پرورش داد، پس با چشم هاى آنان مى نگريست، و با زبان هاى آنان، سخن مى گفت، پس با يارى آنها بر مركب گمراهى سوار شد، و كردارهاى زشت را در نظرشان زيبا جلوه داد، مانند رفتار كسى كه نشان مى داد در حكومت شيطان شريك است، و با زبان شيطان، باطل مى گويد.»

۲ - آگاهى مردم و بسيج نيروها

اگر مردم نسبت به ارزش جهاد و دفاع اسلامى، و خطرات تهاجم دشمن، آگاه شوند و عمق فاجعه را بشناسند به خوبى بسيج مى گردند، و رهبر خود را تنها نمى گذارند.

از اين رو امام علىعليه‌السلام نسبت به كنيه توزى هاى قريش فرمود:

«مَا لِي وَلِقُرَيْشٍ! وَاللَّهِ لَقَدْ قَاتَلْتُهُمْ كَافِرِينَ، وَلَأُقَاتِلَنَّهُمْ مَفْتُونِينَ، وَإِنِّي لَصَاحِبُهُمْ بِالْأَمْسِ، كَمَا أَنَا صَاحِبُهُمُ الْيَوْمَ !

وَاللَّهِ مَا تَنْقِمُ مِنَّا قُرَيْشٌ إِلَّا أَنَّ اللَّهَ اخْتَارَنَا عَلَيْهِمْ، فَأَدْخَلْنَاهُمْ فِي حَيِّزِنَا »

«مرا با قريش چه كار، به خدا سوگند، آن روز كه كافر بودند با آنها جنگيدم، و هم اكنون كه فريب خورده اند، با آنها مبارزه مى كنم، ديروز با آنها زندگى مى كردم و امروز نيز گرفتار آنها مى باشم.

به خدا سوگند! قريش از ما انتقام نمى گيرد جز به آن علّت كه خداوند ما را از ميان آنان برگزيد و گرامى داشت، ما هم آنان را در زندگى خود پذيرفتيم.»

۳ - آگاهى سياسى در جنگ جمل

الف - در جنگ همه جا اسلحه و تهاجم نظامى كاربرد ندارد.

گاهى دشمن با نيرنگ هاى گوناگون سعى در اغفال لشگريان مقابل دارد و اگر حيله ها و نقشه هاى شيطانى دشمن كارگر افتد، چه بسا سپاه مقابل را بدون تهاجم نظامى از پاى در آورده نابود كند بنابراين:

شايعه پردازى ها و دروغ پردازى؛

شيوه هاى گوناگون اغفالگرى؛

پخش اخبار دروغين و تحريف واقعيّت ها؛

شعارهاى فريبنده؛

همواره مطرح بوده است، بايد طرفندهاى دشمن را شناخت و متناسب با نوع اغفال و تحريف از طرف دشمن، تصميمات صحيح گرفته شود.

در جنگ جَمَل عائشه اى كه بارها خليفه سوم را لعنت كرده بود و در مسجد مدينه گفت:

اى مردم اين يهودى را بكشيد.

حال شعار مظلوميّت خليفه سوم سر مى دهد و مى گويد:

«اَيُّها النَّاس اِلْعَنُوا قَتَلَةَ عُثْمان »

اى مردم كشندگان عثمان را لعنت كنيد

با شعار مى خواست لشگريان خود و لشگريان امام را اغفال كند كه بلافاصله امام علىعليه‌السلام فرمان داد كه سپاه او نيز بگويند:

«اَللَّهُمَّ الْعَنْ قَتَلَةَ عُثْمان »

«خدايا كشندگان عثمان را لعنت كن»

تا شعارها و ادّعاهاى سران جَمَل اثرى در دل سپاه خودى نگذارد.(۳۶)

ب - آگاهى از علل مقاومت دشمن

در تداوم عمليّات شكننده سپاه امام علىعليه‌السلام بر ضد شورشيان جمل، امام متوجّه شد كه يكى از علل مقاومت مردم بصره، حضور عائشه، سوار بر شتر است كه تا شتر كشته نشود و هودج عائشه سقوط نكند، مردم بصره با انگيزه هاى گوناگونى مقاومت مى كنند از اين رو فرمان داد كه:

«اِعْقِرُوا الْجَمَلَ فَاِنَّهُ اِنْ عُقِرَ تَفَرَّقُوا »

«شتر را پِى كنيد، زيرا اگر شتر كشته شود مردم بصره متفرّق مى گردند»

كه امام مجتبىعليه‌السلام در طى دو حمله بى نظير شتر را پِىْ كرده، هودج سقوط كرد و مردم بصره گريختند.(۳۷)

امام در مسجد جامع بصره پس از فتح و پيروزى خطاب به مردم بصره فرمود:

«كُنْتُمْ جُنْدَ الْمَرأَةِ وَ أَتْباعَ الْبَهِيمَةِ، رَغا فَأَجَبْتُم، وَ عُقِرَ فَهَرَبْتُم »

شما لشگريان يك زن، و پيروان يك حيوان بوديد كه تا صدا مى كرد مقاومت كرديد و تا كشته شد فرار كرديد.(۳۸)

۴ - احساس مسئوليّت امام در جنگ جمل

۱ - امام علىعليه‌السلام تلاش فراوان كرد كه حادثه جمل رخ ندهد.

۲ - و پس از جنگ اظهار تأسّف كرده بود.(۳۹)

۳ - و بر كشتگان خود و اهل بصره نماز خواند و همه را دفن كرد.(۴۰)

۴ - عائشه را عفو كرد و مورد محبّت قرار داد.(۴۱)

۵ - و در طول راه در جواب كسانى كه از جنگ و روش برخورد امام با سران جمل مى پرسيدند، پاسخ مى داد:

«وَاللَّهِ ما اُرِيدُ اِلاَّ الصُّلْحَ حَتَّى يَرُدّ عَلَيْنا »

سوگند به خدا كه اراده اى جز صلح ندارم تا آنكه پيشنهادِ صلح من را نپذيرند.(۴۲)

۶- امامعليه‌السلام ابن جرموز قاتل زبير را از خود دور كرد و به او وعده عذاب الهى داد.(۴۳)

و با ديدن شمشيرِ زبير فرمود:

«جَلَّى بِهِ الْكَرْبَ عَنْ وَجْهِ رَسُولِ اللَّهِ »

اين شمشير غم و اندوه از چهره رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله زدود.(۴۴)

۵ - دشمن شناسى

يكى از كارهاى مهمّ تبليغاتى، روانى، در آستانه جنگ، شناسائى و شناساندن دقيق دشمن است تا مردم بدانند كه:

دشمن كيست؟

و چگونه فكر مى كند؟

و تا كجا فريب خورده است؟

و چگونه بايد با او برخورد كرد؟

حضرت اميرالمؤمنينعليه‌السلام در آستانه سه جنگ مهم با ناكثين و قاسطين و مارقين، در سخنرانى هاى متعدّد، ماهيّت آنها را افشا كرد، و ماسك هاى دروغين را از چهره شان كنار زد.

حضرت اميرالمؤمنين علىعليه‌السلام نسبت به سران ناكثين فرمود:

«وَقَدْ أرْعَدُوا وَ أَبْرَقوا، وَ مَعَ هذَيْنِ الاَمْرَيْنِ الْفَشَل؛ وَلَسْنَا نُرْعِدُ حَتَّى نُوقِع، وَ لا نُسِيلُ حَتَّى نُمْطِرَ .»

«طلحه و زبير و پيروان آنها در آغاز، رعد و برقى نشان دادند، امّا پايانش چيزى جز سستى و ناتوانى نبود، ولى روش ما به عكس آنها بود، ما تا كارى انجام ندهيم رعد و برقى نداريم، و تا نباريم سيلاب هاى خروشان به راه نمى اندازيم، برنامه ما عمل است نه سخن!»(۴۵)

كه روانشناسى ناكثين را به خوبى بيان فرمود، و شعارگرائى آنان را توضيح داد.

و نسبت به شخص زبير، كه يكى از سران ناكثين بود و فكر مى كرد مى شود بيعت با امام علىعليه‌السلام را شكست افشاگرانه فرمود:

«يَزْعُمُ أَنَّهُ قَدْ بَايَعَ بِيَدِهِ، وَلَمْ يُبَايِعْ بِقَلْبِهِ، فَقَدْ أقَرَّ بِالْبَيْعَةِ، وَ ادَّعَى الْوَلِيجَةَ.فَلْيَأْتِ عَلَيْهَا بِأَمْرٍ يُعْرَفُ، وَ إلاّ فَلْيَدْخُلْ فِيَما خَرَجَ مِنْهُ .»

«زبير خيال مى كند كه بيعتش تنها با دست بوده نه با دل! پس او اقرار به بيعت مى كند، ولى مدعى است كه با قلب نبوده است، بنابراين بر او لازم است، بر اين ادعا دليل روشنى بياورد وگرنه بايد به بيعت خود باز گردد و به آن وفادار باشد»(۴۶)

و براى آگاهى مردم نسبت به ادّعاهاى پوچ ناكثين، در سخنرانى هاى گوناگونى، افشاگرانه علل انحراف آنان را توضيح داد؛

و بهانه هاى دروغين طلحه و زبير را پاسخ فرمود؛

و سوابق تاريخى آنان؛

و شركتشان را در قتل خليفه سوم؛

و تلاش آنها را در روز بيعت؛

يك يك برشمرد، زيرا ناكثين شهر بصره را در اختيار گرفته بودند و شورش كردند، بايد امّت اسلامى با بصيرت و آگاهى به جنگ آنان برود كه آغاز نبرد در جبهه داخلى بود، حضرت اميرالمؤمنينعليه‌السلام در يك سخنرانى ابتداء مردم را نسبت به اخبار سياسى كشور توجيه كرد و سپس ادّعاهاى باطل ناكثين را جواب داد.

«أَلَا وَإِنَّ الشَّيْطَانَ قَدْ ذَمَّرَ حِزْبَهُ، وَاسْتَجْلَبَ جَلَبَهُ، لِيَعُودَ الْجَوْرُ إلَى أَوْطَانِهِ، وَيَرْجِعُ الْبَاطِلُ إِلى نِصَابِهِ .

وَاللَّهِ مَا أَنْكَرُوا عَلَيَّ مُنْكَراً، وَلَا جَعَلُوا بَيْنِي وَبَيْنَهُمْ نَصِفاً .

وَإِنَّهُمْ لَيَطْلُبُونَ حَقَّاً هُمْ تَرَكُوهُ، وَدَماً هُمْ سَفَكُوهُ :

فَلَئِن كُنْتُ شَرِيكَهُمْ فِيهِ فَإِنَّ لَهُمْ لَنَصِيبَهُمْ مِنْهُ، وَلَئِنْ كَانُوا وَلُوهُ دُوني، فَمَا التَّبِعَةُ إِلَّا عِنْدَهُمْ .

وَإِنَّ أَعْظَمَ حُجَّتِهِمْ لَعَلَى أَنْفُسِهِمْ، يَرْتَضِعُونَ أُمّاً قَدْ فَطَمَتْ، وَيُحْيُونَ بِدْعَةً قَدْ أُمِيتَتْ .

يا خَيْبَةَ الدَّاعِي! مَنْ دَعَا! وَإِلَامَ أُجِيبَ! وَإِنِّي لَرَاضٍ بِحُجَّةِ اللَّهِ عَلَيْهِمْ وَعِلْمِهِ فِيهمْ .»

«آگاه باشيد! شيطان حزب و طرفداران خويش را بسيج كرده، و سپاه خود را گرد آورده است تا بار ديگر ستم را به جايش برگرداند، و باطل را به جايگاه نخستينش باز فرستد.

به خدا سوگند! آنها هيچ منكرى از من سراغ ندارند، انصاف را بين من و خود حاكم نساختند. آنها حقّى را مطالبه مى كنند كه خود آن را ترك گفته اند، انتقام خونى را مى خواهند كه خود ريخته اند.

اگر در ريختن اين خون شريكشان بوده ام، پس آنها نيز سهيمند، و اگر تنها خودشان مرتكب شده اند كيفر مخصوص آنها است مهمترين دليل آنان به زيان خودشان تمام مى شود، از پستانى شير مى خواهند كه مدّتها است خشكيده، بدعتى را زنده مى كنند كه زمانها است از بين رفته.

چه دعوت كننده اى!؟ و چه اجابت كنندگانى؟! من به كتاب خدا و فرمانش درباره آنها راضيم».(۴۷)

الف - شناخت معاويه

امام علىعليه‌السلام در معرّفى معاويه فرمود:

«اَلا و اِنّ مُعاوِيَةَ قَادَ لُمَة مِنَ الْغُواةِ وَ عَمسَّ عَلَيْهِمُ الْخَبَرَ حَتَّى جَعَلوا نُحُورَهم اَغْراضَ المنيّة »

«آگاه باشيد معاويه گروهى از تبهكاران متجاوز را بسيج كرد، و كانال هاى اطّلاعات و اخبار حق را بر آنان بَست تا آنجا كه حاضرند گردن هاى خويش را زير شمشير قرار دهند»(۴۸)

و در سخنرانى ديگر سياست هاى شيطانى و دروغين معاويه را افشا كرد و فرمود:

«وَاللَّهِ ما مُعاوِيَةُ بِأدْهى مِنّى، وَلكِنَّهُ يَغْدِرُ وَ يَفْجر، وَ لَولا كِراهِيَّة الْغَدْرِ لَكُنْتُ مِنْ أدْهَىَ النّاس »

«سوگند به خدا معاويه از من زيركتر و سياستمدارتر نيست، امّا اونيرنگ مى زند و گناه و جنايت مرتكب مى شود، اگر نبود زشتى نيرنگ، من سياستمدارترين انسان ها بودم»(۴۹)

ب - شناخت عمروعاص

و در افشاى عمروعاص، (يكى ديگر از سران قاسطين) فرمود:

«وَلَمْ يُبايعْ حَتّى شَرَطَ اَنْ يُؤتِيَهُ على الْبَيْعَةِ ثمناً »

«بيعت نمى كند مگر آنكه در يك معامله سياسى، در برابر بيعت سرمايه اى به دست آورد.»(۵۰)

يعنى طرفدارى او از معاويه بر اساس عقيده و ايمان نيست، بلكه پول پرستى و قدرت طلبى او را منحرف كرده است،

و در يك سخنرانى ديگر ماهيّت او را شناساند:

«عَجَباً لِابْنِ النَّابِغَةِ! يَزْعَمُ لِأَهْلِ الشَّامِ أَنَّ فِيَّ دُعَابَةً، وَأَنِّي امْرُؤٌ تِلْعَابَةٌ: أُعَافِسُ وَأُمَارِسُ! لَقَدْ قَالَ بَاطِلاً، وَنَطَقَ آثِماً .

أَمَا وَشَرُّ الْقَوْلِ الْكَذِبُ إِنَّهُ لَيَقُولُ فَيَكْذِبُ، وَيَعِدُ فَيَخْلِفُ، وَيُسْأَلُ فَيَبْخَلُ، وَيَسْأَلُ فَيُلْحِفُ، وَيَخُونُ الْعَهْدَ، وَيَقْطَعُ الْإِلَّ؛ فَإِذَا كَانَ عِنْدَ الْحَرْبِ فَأَيُّ زَاجِرٍ وَآمِرٍ هُوَ !

مَا لَمْ تَأْخُذِ السُّيُوفُ مَآخِذَهَا، فَإِذَا كَانَ ذلِكَ كَانَ أَكْبَرُ مَكِيدَتِهِ أَنْ يَمْنَحَ الْقِرْمَ سُبَّتَهُ .

أَمَا وَاللَّهِ لََيمْنَعُنِي مِنَ اللَّعِبِ ذِكْرُ الْمَوْتِ، وَإِنَّهُ لََيمْنَعُهُ مِنْ قَوْلِ الْحَقِّ نِسْيَانُ الْآخِرَةِ، إِنَّهُ لَمْ يُبَايِعْ مُعَاوِيَةَ حَتَّى شَرَطَ أَنْ يُؤْتِيَهُ أَتِيَّةً، وَيَرْضَخَ لَهُ عَلى تَرْكِ الدِّينِ رَضِيخَةً .»(۵۱)

«شگفتا! از پسر آن زن بدنام، در ميان مردم شام پخش مى كند كه من اهل مزاح هستم، مردى شوخ طبع، كه مردم را سرگرم شوخى مى كند. حرفى به باطل گفته! و سخنى به گناه انتشار داده است.

آگاه باشيد بدترين گفتار؛ دروغ است او سخن مى گويد و دروغ مى گويد، وعده مى دهد و تخلّف مى نمايد، درخواست مى كند و اصرار مى ورزد، اگر از او چيزى درخواست شود بخل مى كند، به پيمان خيانت مى نمايد، و پيوند خويشاوندى را قطع مى كند، به هنگام نبرد سر و صدا راه مى اندازد و تهيج و تحريص مى نمايد (امّا اين سر و صدا) تا هنگامى است كه دست به شمشيرها نرفته، در اين هنگام براى رهائى جانش بهترين و بزرگترين نقشه اش آن است كه جامه اش را بالا زند و عورت خود را آشكار سازد تا از كشتن او چشم پوشى شود! آگاه باشيد به خدا سوگند، ياد مرگ مرا از شوخى و سرگرمى باز مى دارد، ولى او را فراموشى آخرت از گفتن سخن حق بازداشته است او حاضر نشد با معاويه بيعت كند جز اينكه از او مزدى به دست آورد، و در برابر از دست دادن دينش بهائى گرفت».

ج - شناخت مارقين (خوارج)

ابتداء به مردم آگاهى داد و علل انحراف خوارج را بر شمرد، سپس خوارج فريب خورده را نصيحت كرده از آينده دردناكشان ترساند.

در خطبه ۵۸ نهج البلاغه به علل گمراهى آنان اشاره كرد و هشدارشان داد، و در خطبه ۵۹ نهج البلاغه مردم را آگاهى لازم داد كه جنگ من با خوارج را رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله مطرح فرمود، من جايگاه نبرد، و تعداد كشتگان آنها را مى دانم، و اندازه فراريان آنها را اطّلاع مى دهم.

و در خطبه ۶۰ نهج البلاغه از آينده خوارج و تداوم انحراف فكريشان صحبت كرد كه تفكّر انحرافى آنها تداوم مى يابد، كه فرمود:

«كَلَّا وَاللَّهِ؛ إِنَّهُمْ نُطَفٌ فِي أَصْلَابِ الرِّجَالِ، وَقَرَارَاتِ النِّسَاءِ كُلَّمَا نَجَمَ مِنْهُمْ قَرْنٌ قُطِعَ، حَتَّى يَكُونَ آخِرُهُمْ لُصُوصاً سَلَّابِينَ .»

«نه، سوگند به خدا هرگز! آنها نطفه هايى هستند در پشت پدران و رَحِمِ مادران وجود خواهند داشت، هرگاه كه شاخى از آنان سر برآورد قطع مى گردد تا اينكه آخرينشان به راهزنى و دزدى تن در مى دهد.»

۶ - اعلام مواضع قاطعانه نسبت به جنگ

در برابر تهديدها و تحرّكات نظامى دشمن، هم بايد هشيار و آماده بود و مردم را آگاهى لازم داد، و هم بايد اعلام مواضع نظامى داشت، تا دشمن بداند كه طرف مقابل آگاه و بيدار است و مردم نيز از بلاتكليفى و سرگردانى بيرون آيند.

امام مظلومعليه‌السلام در يك سخنرانى نسبت به تحرّكات ناكثين قاطعانه فرمود:

«فَإِنْ أَبَوْا أَعْطَيْتُهُمْ حَدَّ السَّيْفِ وَكَفَى بِهِ شَافِياً مِنَ الْبَاطِلِ، وَنَاصِراً لِلْحَقِّ !

وَمِنَ الْعَجَبِ بَعْثُهُمْ إِلَىَّ أَنْ أَبْرُزَ لِلطِّعَانِ !

وَأَنْ أَصْبِرَ لِلْجِلادِ! هَبِلَتْهُمُ الْهُبُولُ !

لَقَدْ كُنْتُ وَمَا أُهَدَّدُ بِالْحَرْبِ، وَلَا أُرْهَبُ بِالضَّرْبِ !

وَإِنِّي لَعَلَى يَقِينٍ مِنْ رَبِّي، وَغَيْرِ شُبْهَةٍ مِنْ دِيني .»

«امّا اگر از آن سرباز زنند لبه شمشير تيز را در اختيار آنها قرار مى دهم، و اين كار براى درمان باطل و يارى حق كفايت مى كند!

شگفتا! از من خواسته اند كه در برابر نيزه هاشان حاضر گردم، و در مقابل شمشير آنان شكيبائى و رزم!

سوگوراران در سوگشان بگريند، من كسى نبودم كه به نبرد تهديد شوم، و يا از ضرب شمشير بهراسم! من به پروردگار خويش يقين دارم و در دين و آئين خود گرفتار شك و ترديد نيستم!»(۵۲)

و نسبت به جنگ با قاسطين و معاويه بارها فرمود:

«إنَّ اسْتِعْدَادِى لِحَرْبِ أَهْلِ الشَّامِ وَ جَرِيرٌ عِنْدَهُمْ، إغْلاقٌ لِلشَّامِ وَ صَرْفٌ لأهْلِهِ عَنْ خَيْر إنْ أرَادُوهُ .

وَلكِنْ قَدْ وَقَّتُّ لِجَرِيرٍ وَقْتاً لا يُقِيم بَعْدَهُ إلاّ مَخْذُوعاً أَوْ عَاصِياً .

وَ الرَّاْىُ عِنْدِى مَعَ الأنَاةِ فَأَروِدُوا، وَ لا أَكْرَهُ لَكُمُ الإعْدَاد وَلَقَدْ ضَرَبْتُ أنْفَ هذَا الأَمْرِ وَ عَيْنَهُ، وَ قَلَّبْتُ ظَهْرَهُ وَ بِطْنَهُ، فَلَمْ أَرَلِى فِيهِ إلاّ الْقِتَالَ أَوِ الْكُفْرَ بِمَا جَاءَ مُحَمّدٌ صَلَّى اللّهُ عَلَيْهِ .

إنَّهُ قَدْ كَانَ عَلَى الاُمَّةِ وَال أَحْدَثَ أَحْدَاثاً، وَ أَوْجَدَ النَّاسَ مَقَالاً. فَقَالُوا، ثُمَّ نَقَمُوا فَغَيَّروا .»

«مهيّا شدنم براى جنگ با شاميان، با اينكه جرير را به رسالت به سوى شان فرستادم به معنى اين است كه راه صلح را به روى آنها بسته ام! و اگر بخواهند اقدام به كار نيكى كه آنها را منصرف ساخته ام، من مدت اقامت جرير را در شام معين ساخته ام كه اگر تأخير كند روشن مى شود يا فريبش داده اند و يا از اطاعتم سرپيچيده.

عقيده من اين است كه صبر نموده با آنها مدارا نمائيد، در عين حال من مانع از آن نيستم كه شما خود را آماده پيكار كنيد ولى من شخصاً اين كار را نمى كنم.

من بارها اين موضوع مناسبات خود را با دستگاه جبّار معاويه را برّرسى كرده ام و پشت و روى آن را مطالعه نموده ام، ديدم راهى جز پيكار، و يا كافرشدن نسبت به آنچه پيامبر اسلام آورده است، ندارم؛ زيرا قبلاً كسى بر مردم حكومت مى كرد كه اعمال و حوادثى آفريد و باعث گفتگو و سر و صدا شد، به او شديداً اعتراض كردند و تغييرش دادند»(۵۳)

۷ - بسيج عمومى مردم

براى آمادگى و حفظ روحيّه رزمى در مردم بايد بسيج عمومى اعلام كرد، و با طرح ارزش جهاد و دفاع، همه را براى دفاع از مملكت و ايمان و عقيده سازماندهى نمود كه امام علىعليه‌السلام به مردم مصر مى نويسد:

«انْفِرُوا - رَحِمَكُمُ اللَّهُ - إِلَى قِتَالِ عَدُوِّكُمْ، وَلَا تَثَّاقَلُوا إِلَى الْأَرْضِ فَتُقِرُّوا بِالْخَسْفِ، وَتَبُوؤوا بِالذُّلِّ، وَيَكُونَ نَصِيبُكُمُ الْأَخَسَّ، وَإِنَّ أَخَا الْحَرْبِ الْأَرِقُ، وَمَنْ نَامَ لَمْ يُنَمْ عَنْهُ، وَالسَّلَامُ .»

«براى جهاد با دشمنان كوچ كنيد، خدا شما را رحمت كند، در خانه هاى خود نمانيد، كه به ستم گرفتار، و به خوارى دچار خواهيد شد، و بهره زندگى شما از همه پست تر خواهد بود، و همانا برادر جنگ، بيدارى و هوشيارى است هرآن كس كه به خواب رود، دشمن او نخواهد خوابيد. با درود.»(۵۴)

۸ - تعيين مديران لايق براى اداره جامعه

با مطالعه نامه ۵۳ اين حقيقت روشن مى گردد كه اگر كشور اسلامى در آستانه جنگ قرار گيرد يكى از كارهاى كليدى و ارزنده، تعيين مديران، فرمانداران، استانداران كاردان و لايق است كه براى اداره جنگ و امنيّت پُشت جبهه اهميّت بسزائى دارد.

امام علىعليه‌السلام در نامه اى به مالك اشتر جهت تعيين فرماندهان نظامى لايق مى نويسد:

«فَوَلَّ مِنْ جُنُودِكَ أَنْصَحَهُمْ فِي نَفْسِكَ لِلَّهِ وَلِرَسُولِهِ وَلِإِمَامِكَ، وَأَنْقَاهُمْ جَيْباً، وَأَفْضَلَهُمْ حِلْماً، مِمَّنْ يُبْطِئُ عَنِ الْغَضَبِ، وَيَسْتَرِيحُ إِلَى الْعُذْرِ، وَيَرْأَفُ بِالضُّعَفَاءِ، وَيَنْبُو عَلَى الْأَقْوِيَاءِ، وَمِمَّنْ لَا يُثِيرُهُ الْعُنْفُ، وَلَا يَقْعُدُ بِهِ الضَّعْفُ .»

«براى فرماندهى سپاه كسى را برگزين كه خيرخواهى او براى خدا و پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله و امام تو بيشتر، و دامن او پاك تر، شكيبايى او برتر باشد، از كسانى كه دير به خشم آيد، و عذر پذيرتر باشد، و بر ناتوان رحمت آورد، و با قدرتمندان، با قدرت برخورد نمايد، دُرشتى او را به تجاوز نكشاند، و ناتوانى او را از حركت باز ندارد.»(۵۵)