بخش ٢٢
بخش ٢٢
نوبت به گزيدن داور رسيد. معلوم بود داور شاميان عمرو پسر عاص است. اما چه كسى از سوى عراقيان به داورى گزيده شود؟ على (ع) مىخواست عبد الله پسر عباس را بگزيند، اما بعض فرماندهان سپاه او نپذيرفتند و ابو موسى اشعرى را براى چنين كار شناساندند. بيشتر از همه اشعث كوشيد تا ابوموسى از جانب سپاه على به داورى گزيده شود. طبرى نوشته است : اشعث و دو تن ديگر (كه هر دو به خوارج پيوستند) گفتند :
ـ«ما جز ابوموسى كسى را نمىپذيريم.» على گفت :
«به او نمىتوان اطمينان كرد. او مردم را از يارى من بازداشت. ولى آنان نپذيرفتند و بر گزيدن او پاى فشردند.»
ـابو موسى را اگر منافق ندانيم سادهلوحى او مسلم است. او هنگامى كه على عازم جنگ بصره بود از مردم خواست در خانه بنشينند و به جنگ نپردازند و سرانجام با سختگيرى مالك اشتر از دار الحكومه رانده شد. حال چنين كس مىخواهد درباره على و كار او داورى كند. اما آنچه بايد اين داوران درباره آن بينديشند چيست؟
در تاريخ طبرى و ديگر تاريخها متن آشتىنامه چنين است :
«على (ع) و مردم كوفه و معاويه و مردم شام اين داوران را گزيدند تا به كتاب خدا از آغاز آن تا انجام آن بنگرند و آنچه قرآن زنده كند، زنده كنند و آنچه بميراند، بميرانند و اگر در كتاب خدا آنچه را خواهند، نيافتند به سنت مراجعه كنند.» اين متن در كتابنصر بن مزاحم با اندك تعبيرهاى بيشترى ديده مىشود، ليكن در اصول چيزى افزونتر از آنچه طبرى آورده ندارد. (١)
چنانكه مىبينيم در اين متن اشارت نشده است كه داوران درباره چه موضوعى به داورى بنشينند . گويا ضرورتى نمىديدهاند، چون نزد آنان روشن بوده است. اما براى آنان كه در آن مجلس نبودند و از آنچه ميان آنان گذشته آگاهى نداشتند چه؟
اكنون بايد ديد جنگ بر سر چه بوده است، و داوران بايد چه كنند. مىدانيم على (ع) در نامهاى كه به معاويه نوشت از وى خواست به رأى شوراى مهاجران و انصار كه او را به خلافت معين كردهاند گردن نهد :
«شورا خاص مهاجران و انصار است. پس اگر گرد كسى فراهم گرديدند و او را امام خود ناميدند خشنودى خدا را خريدند. اگر كسى بر كار آنان عيب گذارد يا بدعتى پديد آرد بايد او را به جمع برگردانند.» (٢)
و معاويه در نامهاى به على (ع) كه نصر بن مزاحم آن را در كتاب صفين آورده چنين مىنويسد :
«طرفداران عثمان بر تو بدگمانند، چرا كه كشندگان او را پناه دادهاى و اكنون گرد تو هستند و تو را يارى مىكنند و تو خود را از خون عثمان برى مىدانى اگر راست مىگوئى آنان را در اختيار ما بگذار تا قصاصشان كنيم آنگاه براى بيعت به سوى تو خواهم آمد.» (٣)
از گفتار و از نامههاى معاويه روشن مىشود، آنچه به داوران واگذاردند اين است كه ببينند كشندگان عثمان در كار خود به حق بودهاند يا نه. وظيفه داوران نبوده است بنشينند و بينديشند كه آيا على سزاوار خلافت است يا معاويه. چنانكه نوشته شد معاويه با آنكه سوداى خلافت در سر مىپخت، بر زبان نمىآورد. چون موقع را مناسب نمىديد. معاويه بظاهر مىگفت عثمان را به ناحق كشتهاند من خويشاوند و ولى دم او هستم. قرآن به من اين حق را داده است كه گويد :
«و من قتل مظلوما فقد جعلنا لوليه سلطانا» (٤)
اين داوران بايد در كتاب خدا و سنت رسول بنگرند و ببينند عثمان سزاوار كشته شدن بوده است؟ اگر چنين است معاويه دست باز مىدارد، و گرنه على بايد كشندگان او را به معاويه بسپارد .
آيا مضمون آشتىنامه همان بوده است كه نوشته شد؟ به نظر نمىرسد نسل بعد تغيير كلى در آن داده باشد. شايد هنگام انتقال از حافظه يكى به ديگرى برخى واژهها به واژههاى ديگر تبديل يافته و اين طبيعى است. ولى راستى اگر متن آشتىنامه همين بوده است، چرا در آن تصريح نكردند داوران بايد چه كنند؟ و حدود اختيارات آنان چيست؟ تا آن مشكلى كه بعد از صادر شدن رأى آنان پديد آمد، پيش نيايد.
حال بايد ديد چرا سپاهيان على ندانستند يا نخواستند بدانند قرآن بر نيزه افراشتن شاميان نيرنگى است كه مىخواهند با اين نيرنگ آنان را از جنگ باز دارند و چرا سخن امام خود را نشنيدند و او را به پذيرفتن داور مجبور گردانيدند.
به نظر مىرسد تركيب سپاه على در آخرين روزهاى جنگ از سه دسته بوده است :
١ـاقليتى كه گوش به فرمان امام خود داشتند و هر چه او مىگفت مىپذيرفتند يا لااقل مىخواستند جنگ به سود سپاه كوفه پايان يابد.
٢ـدستهاى كه از جنگ خسته شده بودند و مىديدند پايان اين جنگ نيز مانند جنگ بصره خواهد بود. مردم خود را به خاك و خون مىغلطانند و مانند جنگ بصره غنيمتى نصيبشان نمىشود.
٣ـكسانى كه با امام خود، به نفاق كار مىكردند و دل بعضىشان هم به وعدههاى معاويه خوش بود. سردسته اين منافقان در لشكر على اشعث پسر قيس بود. اشعث از قبيله كنده از مردم جنوب عربستان است. در سال دهم هجرت با تنى چند از مردم خود نزد پيغمبر آمد و مسلمان شد. پس از رحلت پيغمبر از اسلام برگشت. ابوبكر سپاهى بر سر او فرستاد. اشعث اسير شد و او را بسته به مدينه آوردند. ابوبكر وى را بخشيد و خواهر خود را بدو داد. پس از كشته شدن عثمان، اشعث در شمار بيعتكنندگان با على بود او با على يكدل نبود. چرا كه امام او را با خواندن نزد خود، عملا از رياست بر قبيله كنده باز داشت. همچنين در نهج البلاغه مىبينيم كه او بر جملهاى كه على در سخنان خود آورده، خرده مىگيرد و امام او را منافق فرزند كافر خطاب مىكند. (٥)
هنگام نوشتن آشتىنامه، نويسنده نوشت اين آشتىنامهاى است كه امير مؤمنان على و معاويه بر آن متفقاند.
عمرو پسر عاص نويسنده را گفت :
ـ«نام او و پدرش را بنويس. او امير شماست امير ما نيست.» چون نويسنده خواست لقب امير مؤمنان را محو كند، احنف پسر قيس گفت :
ـ«يا على، امير مؤمنان را محو مكن چه بيم آن دارم اگر اين لقب را محو كنند به تو باز نگردد.» چندى در اين باره گفتگو كردند سرانجام اشعث پسر قيس گفت :
ـ«آن لقب را محو كن.» على گفت :
«لا اله الا الله و الله اكبر، روزى كه آشتىنامه حديبيه را مىنوشتم از من خواستند كلمه رسول الله را در نامه نياورم و گفتند : اگر ما او را رسول خدا مىدانستيم با او جنگ نمىكرديم، و امروز با فرزندان آنان همانند آن ماجرا را داريم.»
عمرو گفت : «سبحان الله ما را به كافران تشبيه مىكنى ما مسلمانيم.» على فرمود :
ـ«پسر نابغه چه وقت ياور كافران و دشمن مسلمانان نبودهاى؟» عمرو پاسخ داد :
ـ«به خدا كه از اين پس با تو در يك مجلس نخواهم نشست.» و على فرمود : ـ«من اميدوارم كه خدا بر تو و يارانت پيروز شود.» (٦)
آشتىنامه نوشته شد و اشعث آن را بر مردم خواند و همگان خشنودى خود را اعلام نمودند، تا آنكه به دستهاى از بنى تميم رسيد. عروة بن اديه از ميان آنان گفت :
ـ«در كار خدا حكم بر مىگماريد؟ لا حكم الا لله» و برآشفت. اما جمعى كه بعدا در زمره خوارج درآمدند از اشعث عذر خواستند. معلوم نيست عروه از مضمون آشتىنامه همان را دانست كه مدتها پس از آن خوارج فهميدند (بحث در صلاحيت خليفه) يا نه. اين آشتىنامه روز چهارشنبه سيزدهم صفر سال سى و هفت هجرى نوشته شده. (٧) طبرى به سند خود نوشته است على (ع) به مردم خود گفت :
«كارى كرديد كه نيروى شما را در هم ريخت و ناتوانتان كرد. و خوارى و ذلت برايتان آورد، شما برتر بوديد و دشمن از شما ترسيد. ضرب دست شما را ديدند و بر خود لرزيدند. قرآنها را بالا بردند و شما را به حكم آن خواندند. از اين پس در هيچ كار يك سخن نخواهيد شد و احتياط و دور انديشى را رعايت نخواهيد كرد.» (٨)
جاى اقامت داوران«دومة الجندل» تعيين گرديد، واحهاى در (جوف) در مرز شمالى شبه جزيره عربستان . نگاهى به نقشه جغرافيا نشان مىدهد اقامتگاه داوران دور از مقر حكومت على و نزديك به سرزمين شام است كه معاويه بر آن حكومت داشت. چرا اين ناحيه را براى داوران گزيدند؟ روشن نيست. گويا حاكم شام مىخواسته است داوران از ديد او دور نباشند تا پيوسته بتواند از آنچه در آنجا ميگذرد آگاه شود. بهر حال ابو موسى و عمرو چندى در مقر خود به سر بردند . ابوموسى از جمله كسانى بود كه باور داشت عثمان به ناحق كشته شده است و چون عثمان به ناحق كشته شده است، كشندگان او بايد قصاص شوند. اين كشندگان هم اكنون گرداگرد على را فرا گرفتهاند. على بايد آنان را بهمعاويه بسپارد. اما كشندگان اشخاص معين و شناختهاى نبودند . آنچه از شورشيان مدينه در دو جنگ بصره و صفين شركت كردند (بيشترين اطرافيان على) قاتل عثمان به شمار مىآمدند.
چرا ياران على (ع) چنين داورى را براى خود گزيدند؟ اشعث پسر قيس چرا در گزيدن ابوموسى سخت ايستاده بود؟ علت آنرا علاوه بر ناخشنودى اشعث از على (ع) بايد در زنده شدن سنت و خوى قبيلهاى يافت. سرانجام روز صادر شدن رأى فرا رسيد. روزى كه هر دو داور بايد نظر خود را اعلام كنند . آيا عثمان سزاوار كشتن بود يا او را به ناروا كشتند؟ اما آنان به بررسى كشته شدن عثمان بسنده نكردند بلكه فراتر رفته بودند.
عمرو عاص با زيركى خاص به ابوموسى قبولاند كه على چون كشندگان عثمان را پناه داده و جنگ را به راه انداخته سزاوار حكومت نيست. ابوموسى نيز بر معاويه خرده گرفت و او را لايق خلافت نديد و مقرر داشتند ابوموسى على را از خلافت خلع كند و عمرو عاص معاويه را، و كار تعيين خليفه به شورا واگذار شود. چه كسى به آنان چنين اختيارى داده بود؟ و اين حق را از كجا يافتند؟ در آشتىنامه چيزى نمىبينيم. اما آنان با يكديگر چنين توافقى كردند. هنگامى كه بايست داوران رأى خود را اعلام كنند عمرو عاص نيرنگ ديگرى به كار برد. ابو موسى را پيش انداخت و گفت :
ـ«حرمت تو واجب است و نخست تو بايد رأى خود را اعلام كنى.»
اين سادهلوح به ريش گرفت و هر چند ابن عباس او را برحذر داشت و بدو گفت بگذار نخست عمرو رأى خود را بدهد، نپذيرفت، ميان جمع آمد و گفت :
ـ«من على را از خلافت خلع مىكنم چنانكه اين انگشتر را از انگشت برون مىآورم.» پس از او عمرو به منبر رفت و گفت :
ـ«چنانكه او على را از خلافت خلع كرد من نيز او را خلع مىكنم و معاويه را به خلافت مىگمارم چنانكه اين انگشتر را در انگشت خود مىنهم.»
ابوموسى برآشفت و گفت : ـ«مثل عمرو مثل كسانى است كه خدا دربارهشان فرمود : و اتل عليهم نبأ الذى آتيناه آياتنا فانسلخ منها.» (٩) عمرو نيز گفت :
ـ«مثلك كمثل الحمار يحمل اسفارا.» (١٠)
لختى يكديگر را سرزنش كردند و هر يك به سويى روان شدند و آنچه على كوفيان را از آن بيم مىداد پديد آمد. عراقيان چون از رأى داوران آگاه شدند برآشفتند، اما دير شده بود. گروهى كه از آن پس خوارج نام گرفتند بانگ«لا حكم الا الله» برآوردند و بر امام خرده گرفتند كه چرا داور گماشتى؟ حالى كه او بدين كار راضى نبود. آنانكه داور را پذيرفتند مردم يا به تعبير بهتر نامردمان عراق بودند كه رنگپذيرى خوى آنان بود. و على (ع) در اين باره چنين مىفرمايد :
«چون اين مردم را خواندند تا قرآن را ميان خويش داور گردانيم، ما گروهى نبوديم كه از كتاب خدا روى برگردانيم. خداى سبحان گفته است اگر در چيزى خصومت كرديد آنرا به خدا و رسول بازگردانيد. (١١) و بازگردانيدن آن به خدا اين است كه كتاب او را به داورى بپذيريم و باز گرداندن به سنت رسول اين است كه سنت او را بگيريم. اگر از روى راستى به كتاب خدا داورى كنند ما از ديگر مردمان بدان سزاوارتريم.» (١٢)
و در پاسخ آنان كه مىگفتند مردمان را چه صلاحيتى است كه در دين خدا حاكم شوند؟ گفت :
«ما مردمان را به حكومت نگمارديم بلكه قرآن را داور قرار داديم. اين قرآن خطى نبشته است كه ميان دو جلد هشته است. زبان ندارد تا به سخن آيد، به ناچار آن را ترجمانى بايد، ترجمانش آن مردانند كه معنى آن را دانند.» (١٣) «رأى سران شما يكى شد كه دو مرد را به داورى پذيرند و از آن دو پيمان گرفتيم كه قرآن را لازم گيرند و فراتر از حكم آن نگزينند. زبان ايشان با قرآن باشد و دلشان پيرو حكم آن. اما آن دو از حكم قرآن سرپيچيدند و حق را واگذاردند. حالى كه آن را مىديدند، هواى آنان بيرون شدن از راه راست بود و خوى ايشان كجروى و مخالفت با آنچه رضاى خداست.» (١٤)
گفتند : «حال كه چنين است بايد جنگ را از سر گيريم.» اما از سرگرفتن جنگ ممكن نبود. چرا كه به موجب پيمان نامه تا ماه رمضان نمىتوانستند دست به جنگ بزنند. پس از آنكه پذيرفتند [به ظاهر يا از روى اعتقاد، خدا مىداند] كه گماردن داور با اصرار آنان بوده است، گفتند : «چرا با شاميان مدت نهادى» على گفت :
«اما سخن شما كه چرا ميان خود و آنان براى داورى مدت نهادى، من اين كار را كردم تا نادان خطاى خود را آشكار بداند و دانا بر عقيدت خويش استوار ماند و اينكه شايد در اين مدت كه آشتى برقرار است خدا كار اين امت را سازوارى دهد.» (١٥)
گروهى ديگر از گله و شكايت فراتر رفتند و گفتند :
ـ«داورى كردن در دين خدا در صلاحيت بندگان نيست. داورى تنها خدا راست.» و هر روز در انديشهاى كه داشتند بيشتر پيش رفتند تا سرانجام به على گفتند :
ـ«تو با گماردن داور در دين خدا كافر شدى.»
آنگاه از سپاه على كناره گرفتند و در ده حرورا در خانه عبد الله پسر وهب راسبى فراهم آمدند. عبد الله آنان را خطبهاى خواند و به پارسائى و امر به معروف و نهى از منكر دعوتشان كرد. سپس گفت :
ـ«از اين شهرى كه مردم آن ستمكارند بيرون شويد و به شهرها و جاهائى كه در كوهستان است پناه بريد و اين بدعت را نپذيريد.» يكى ديگر از آنان بنام حرقوص پسرزهير از مردم تميم گفت :
ـ«متاع اين دنيا اندك است و جدائى از آن نزديك، زيور دنيا شما را به ماندن در آن ميفريبد و از طلب حق و انكار ستم باز مىدارد ان الله مع الذين اتقوا و الذين هم محسنون.» (١٦)
اين حرقوص همانست كه هنگام تقسيم غنيمتهاى جنگ حنين بر رسول خدا خرده گرفت و گفت : «كار به عدالت كن، تو عادلانه رفتار نكردى.»
پس گفتند : «اين جمع را مهترى بايد. در آن مجلس با عبد الله پسر وهب بيعت كردند. از آنجا به نهروان رفتند و مردم را به پيوستن به جمع خود خواندند.» على به آنان نامهاى نوشت كه :
«اين دو داور به حكم قرآن و سنت نرفتند چون نامه من به شما برسد نزد ما بيائيد.»
آنان در پاسخ نوشتند : «تو براى خدا به خشم نيامدهاى كه براى خود بر آنان خشمگينى. اگر بر كفر خود گواهى دادى و توبه كردى در كار تو مىنگريم و گرنه بدان كه خدا خيانتكاران را دوست ندارد.»
سپس دست به كشتن مردم گشودند. عبد الله بن خباب را كه پدرش صحابى رسول خدا بود كشتند و شكم زن حامله او را پاره كردند. چون خبر به على رسيد، مردم كوفه گفتند : «چگونه مىتوانيم اينان را به حال خود بگذاريم و به شام رو آريم. بهتر است خيال خود را از جانب خوارج آسوده سازيم آنگاه به جانب شام تازيم.» از سوى ديگر خوارج بصره كه شمار آنان را پانصد تن نوشتهاند به خارجىهاى نهروان پيوستند و شمار آنان بيشتر و خطرشان جدىتر گشت. على (ع) خطبهاى خواند و ضمن آن گفت :
«نافرمانى خيرخواه مهربان، داناى كاردان، دريغ خوردن آرد و پشيمانى به دنبال دارد. درباره اين داورى رأى خويش را گفتم، و آنچه در دل داشتم از شما ننهفتم. رأى درست آن بود اگر مىپذيرفتيد . اما مخالفوار سرباز زديد و نافرمانى پيش گرفتيد، جفا ورزيديد و به راه عصيان رفتيد. تا آنكهنصيحتگو درباره خود بدگمان شد و حلوا رنج دهان و داستان من و شما چنان است كه :
نصيحت همه عالم چو باد در قفس است
به گوش مردم نادان چو آب در غربال (١٧)
«اين دو مرد كه به داورى گزيديد از حكم قرآن بيرون شدند آنچه را قرآن ميرانده بود زنده كردند و هر يك بىدليلى آشكار و سنتى پايدار به هواى خود رفت. خدا و رسول و مؤمنان درستكار از اين دو بيزارند.» (١٨)
على با سپاهيان خود پى خارجيان رفت اما چنانكه مقتضاى راهنمائى و مهربانى او بود پيش از آنكه جنگ درگيرد. عبد الله پسر عباس را نزد آنان فرستاد و بدو گفت :
«به قرآن بر آنان حجت مياور كه قرآن تاب معنىهاى گوناگون دارد. تو چيزى مىگوئى و خصم تو چيزى. ليكن به سنت با آنان گفتگو كن كه ايشان را راهى نبود جز پذيرفتن آن.» (١٩)
پسر عباس نزد آنان رفت، اما گفتگو با آنان سودى نداد چرا كه خارجيان آماده رزم بودند . پيش از آنكه جنگى درگيرد على خود به اردوى آنان رفت و گفت :
ـ«همه شما در صفين با ما بوديد؟» گفتند :
ـ«بعضى از ما بودند و بعضى نبودند.» فرمود :
«پس جدا شويد آنان كه در صفين بودند دستهاى، و آنان كه نبودند دستهاى ديگر، تا با هر دسته چنانكه در خور آنان است سخن گويم.»
امام مردم را آواز داد كه :
سخن مگوئيد و به گفته من گوش دهيد و با دل خود به من رو آريد و آنكس كه گواهى خواهم چنانكه داند در باب آن سخن گويد : «آيا هنگامى كه از روى حيلت و رنگ و فريب و نيرنگ قرآنها را برافراشتند نگفتيد برادران ما و هم دينان مايند؟ از ما گذشت از خطا طلبيدند و به كتاب خدا گرائيدند، رأى از آنان پذيرفتن است، و بدانها رهائى بخشيدن. به شما گفتم اين كارى است كه آشكار آن پذيرفتن داورى قرآن است، و نهان آن دشمنى با خدا و ايمان؟» (٢٠)
جمعى پذيرفتند. على (ع) ابو ايوب انصارى را فرمود تا پرچمى برافراشت و گفت :
«هر كس زير اين پرچم آيد در امان است.» پانصد تن از آنان به سركردگى فروة بن نوفل اشجعى از خوارج جدا شدند و به دسكره رفتند. دستهاى هم به كوفه شدند و صد تن هم نزد على آمدند . (٢١) اما بيشترين بر جاى ماندند و گفتند : «راست مىگوئى ما داورى را پذيرفتيم و با پذيرفتن آن كافر شديم. اكنون به خدا بازگشتهايم اگر تو نيز از كفر خويش توبه كنى در كنار تو خواهيم بود.» على گفت :
«سنگ بلا بر سرتان ببارد چنانكه نشانى از شما باقى نگذارد. پس از ايمان به خدا و جهاد با محمد مصطفى (ص) بر كفر خود گواه باشم؟ اگر چنين كنم گمراه باشم و در رستگارى بىراه . كنون گمراهى را راهنماى خويش و راه گذشته را پيش گيريد. همانا كه پس از من همگىتان خواريد و طعمه شمشير برنده مردم ستمكار.» (٢٢)
طبرى شمار آنان را كه از فرمان عبد الله بن وهب رئيس خوارج بيرون نرفتند دو هزار و هشتصد تن نوشته است.
در جنگى كه با مانده خوارج درگرفت از اصحاب على هفت و يا نه تن كشته شدند و از خوارج نه تن باقى ماندند. على پيش از آغاز جنگ فرمود :
«به خدا كه ده كس از آنان نرهد و از شما ده تن كشته نشود.» (٢٣) جنگ با خوارج به سود مركز خلافت پايان يافت. اما اثرى كه در روحيه بسيارى از مردم عراق نهاد بدتر از جنگ پيشين بود. چنانكه نوشته شد جنگهاى زمان رسول خدا جنگ ميان عرب مسلمان و عرب كافر بود و جنگهاى زمان سه خليفه پس از وى جنگ عرب با غير عرب بخاطر اسلام. اما جنگهاى بصره و صفين چنان نبود.
در جنگ بصره، عرب مسلمان جنوبى با عرب مسلمان شمالى مىجنگيد و در جنگ صفين گاه از مردم قبيلهاى نيمى با على (ع) بود و نيمى با معاويه.
اما در اين جنگ مسلمانان با مسلمانانى درافتادند كه پيشانى آنان داغ سجده داشت بيشتر آنان همه قرآن يا بيشتر آن را از بر داشتند.
هنگامى كه مىخواستند جنگ را آغاز كنند يكديگر را فرياد مىزدند به سوى بهشت.
طبرى به روايت خود از ابو مخنف و او از گفته يكى از سپاهيان على مىنويسد وى نزد امام آمد و گفت :
ـ«زيد بن حصين را كشتم.» امام پرسيد :
ـ«بدو چه گفتى و او به تو چه گفت.» پاسخ داد. بدو گفتم :
ـ«دشمن خدا! مژده باد تو را به آتش دوزخ.»
ـ«او به تو چه گفت؟»
گفت : «ستعلم أينا أولى بها صليا.» (٢٤)
پس از پايان جنگ از على (ع) پرسيدند : «همه آنان كشته شدند؟» فرمود :
«نه به خدا كه نطفههايند در پشتهاى مردان و زهدانهاى مادران. هرگاه مهترى از آنان سربرآورد او را براندازند چندانكه آخر كار، مال مردم ربايند و دست به دزدى يازند.» (٢٥)
چنان شد كه امام فرموده بود. خوارج در سراسر دوره مروانيان و عباسيان در بصره، اهواز و شهرهاى جنوبى ايران با حكومتها درافتادند و لشكرهاى انبوه خليفه را درهم شكستند و خود به مذهبها منقسم شدند. افراطىترين آن مذهبها ازارقة و معتدلترينشان اباضيهاند. سرانجام فرقههاى خوارج با گذشت زمان برافتادند. تنها فرقه بنام آنان كه باقى مانده، اباضيه است .
در پايان نيمه نخست سده دوم هجرى مردى از ايشان بنام عبد الرحمن كه خود را پسر رستم بن بهرام بن شاپور ناميد از ايران به افريقا رفت و در تاهرت (يكى از شهرهاى الجزاير) دولتى تشكيل داد كه در تاريخ به نام دولت رستميان معروف است. حكومت آنان از سال صد و چهل و چهار هجرى تا سال دويست و نود و شش دوام يافت.
هم اكنون خارجيان اباضى در الجزاير بيشتر در شهرهاى تاهرت و غردايه زندگى مىكنند. از ميان آنان فقيهان و مورخان فاضلى برخاسته است. اباضيان در امارتنشينهاى حاشيه خليج فارس نيز حضور دارند، چنانكه مذهب بيشترين مردم سلطنتنشين عمان اباضى است.
--------------------------------------------
پي نوشت ها :
١. واقعه صفين، ص ٥٠٤ به بعد.
٢. نامه . ٦
٣. واقعه صفين، ص . ١٨٧
٤. اسراء، آيه . ٢٣
٥. خطبه . ١٩
٦. واقعه صفين، نصر بن مزاحم، ص ٥٠٨، طبرى، ج ٦، ص . ٣٣٣٦
٧. طبرى، ج ٦، ص . ٣٣٤٠
٨. همان.
٩. اعراف، آيه . ١٧٥
١٠. گرفته از سوره جمعه، آيه . ٢٥
١١. نساء، آيه . ٥٩
١٢. خطبه . ١٢٥
١٣. گفتار، . ١٢٥
١٤. خطبه . ١٧٧
١٥. خطبه . ١٢٥
١٦. خدا با پارسايان و نيكوكاران است. نحل : آيه . ١٢٨
١٧. خطبه . ٣٥
١٨. كامل، ج ٣، ص . ٣٣٨
١٩. نامه . ٧٧
٢٠. خطبه . ١٢٢
٢١. طبرى، ج ٦، ص . ٣٣٨٠
٢٢. خطبه . ٥٨
٢٣. خطبه . ٥٩
٢٤. طبرى، ج ٦، ص ٣٣٨٢، «زودا كه خواهى دانست كدام يك از ما در خور آتش دوزخيم» جمله از قرآن است.
٢٥. نهج البلاغه، گفتار . ٦٠
0%
نویسنده: دكتر سيد جعفر شهيدى
