شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

پی نوشت ها :

۱ - از شاعر اهل بيتعليه‌السلام آقاى چايچيان، متخلص به حسان.

۲ - سوره حج / آيه ۳۲.

۳ - به نقل از آيت الله العظمى شيخ لطف الله صافى گلپايگانى.

۴ - كتاب بر ستيغ نور (شرح حال مرحوم آيت الله الظمعى سيد شهاب الدين مرعشى نجفى) ص ۷۰ و ۷۱.

۵ - همان مدرك، ص ۱۳۱.

۶ - يعنى سرزمين قم به خاطر شكوهى كه دارد، موجب رشك و حسرت بهشت است (و بهشت از آن حسرت مى برد) بلكه قم، جلودار و پيش قراول (اجازه دهنده ورود به بهشت) است. (يعنى پشتاز بهشت است، و بهشتيان بايد از از آن عبور كنند)

۷ - ديوان امام خمينى ص ۲۵۳ تا ۲۵۷ كه قصيده فوق شامل ۴۴ شعر است.

۸ - كليات ديوان امام، به قطع وزيرى مجلد، در ۴۴۵ صفحه، توسط موسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى (رحمه الله) و منتشر شده اشت.

۹ - صاحب كتاب شريف انوار المشعشعين محدث خبير مرحوم محمد على بن حسين بن على بن بهاء الدين كاتوزيان، كچوئى قمى از علماى قرن چهاردهم است و كتاب نامبرده را در سال ۱۳۲۵ هجرى قمرى نگاشته است. وى داماد مرحوم حجت الاسلام آقاى آميرزا ابوالحسن فرزند مرحوم حجه الاسلام آقاى حاج ملا صادق صاحب مدرسه معروف در قم (مدرسه حاج ملاصادق) بوده و اين كتاب سه جلد است. جلد اول آن فقط طبع شده كه درباره قم و تاريخ ورود حضرت معصومهعليها‌السلام و... مى باشد جلد دوم آن درباره امام زادگان و جلد سوم آن درباره محدثين قم است كه هنوز طبع نشده است. جلد اول با چاپ سنگى است كه در سال ۱۳۲۷ قمرى در ۲۴۳ صفحه به طبع رسيده است.

۱۰ - پسر يزدگرد از پادشاهان دلاور ايران باستان است كه پس از پدر به جاى او نشست و در زمان سلطنت خود فتوحات و پيروزى هاى او بر دشمن بسيار بوده است، وى در سال ۱۸۴ قبل از هجرت ديده از جهان فرو بست.

۱۱ - انوار المشعشعين، ج ۱، ص ۱۵.

۱۲ - شهاب الدين ابوعبدالله، ياقوت بن عبدالله حموى صاحب كتاب مجعم البلدان از علماى برجسته و جغرافى دان هاى برازنده اسلام در قرن ۱۳ ميلادى (وفات يافته ۱۲۲۹ ميلادى) است.

۱۳ - ساسانيان پادشاهانى بودند كه پس از اشكانيان، يعنى در حدود ۲۲۶ سال قبل از ميلاد، زمام حكومت ايران را به دست گرفتند، پس از ظهور اسلام در قرن اول هجرى توسط حمله مسلمانان شكست خوردند.

۱۴ - اسكندر مقدونى، در سال ۳۳۰ قبل از ميلاد به ايران حمله كرد و بر ايران مسلط شد، در همان عصر سلسله هخامنشى پايان يافت وى در سال ۳۲۳ قبل از ميلاد درگذشت.

۱۵ - هخامنشيان، سلسله پادشاهان ايران باستان هستند كه در سال ۵۵۸ قبل از ميلاد سلطنت آنان توسط كورش بزرگ شروع شد تا آنكه سال ۳۳۰ قبل از ميلاد توسط اسكندر مقدونى منقرض گرديد.

۱۶ - قم را بشناسيد، ص ۳۷.

۱۷ - دومين شاه پيشدادى كه اولى آنها كيومرث بوده است.

۱۸ - حكيم ابوالقاسم فردوسى طوسى بزرگ ترين حماسه سراى تاريخ ايران و يكى از برجسته ترين شاعران جهان است، وى در حدود هشتاد سال عمر كرد و در سال ۳۲۹ قمرى در دهكده باژ طوس متولد شد و در سال ۴۱۱ قمرى ديده از جهان فروبست (ناگفته نماند: در تاريخ تولد و فوت او اختلاف است آنچه در اينجا نگاشتيم صحيح تر به نظر مى رسد) (لغتنامه دهخدا)

۱۹ - راهنماى قم، صفحه ب.

۲۰ - ابوموسى اشعرى (عبدالله بن قيس) از اصحاب رسول اللهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم است كه در زمان آن حضرت به حكومت زبيد و عدن و سواحل يمن منصوب گرديد، در زمان عمر و عثمان حكومت بصره و كوفه و يمن را داشت. و در زمان علىعليه‌السلام نيز مدتى زمامدار كوفه بود. (ريحانه الادب ج ۱)

۲۱ - خلفاى عباسى كه اولى آنها سفاح و آخرى آنها المستعصم بالله بود از سال ۱۳۲ هجرى قمرى تا سال ۶۴۰ يعنى در حدود پانصد سال حكومت كردند.

۲۲ - هارون الرشيد از خلفاى عباسى، از سال ۱۷۰ هجرى تا سال ۱۹۳، يعنى در حدود ۲۳ سال حكومت كرد.

۲۳ - اقتباس از قم را بشناسيد، ص ۳۸ و ۳۹.

۲۴ - اقتباس از ترجمه تاريخ قديم قم، ص ۲۸.

۲۵ - شيعه در اسلام، علامه طباطبايى، ص ۲۵.

۲۶ - ترجمه تاريخ قديم قم، ص ۱۳.

۲۷ - تيمور لنگ اولين پادشاه تيموريان، مردى بى رحم و سفاك بود، با تاخت و تاز و بى باكى عجيبى در سن چهل سالگى بر خراسان تاخت. رفته رفته سراسر ايران را تحت سلطه خود آورد سرانجام در سال ۸۰۷ قمرى، در سن هفتاد سالگى درگذشت، مقبره وى گوراميرى در شهر سمرقند معروف است.

۲۸ - اقتباس از نقشه قم، نشريه شهردارى، ستون اول.

۲۹ - قم را بشناسيد، ص ۳۶.

۳۰ - انوار المشعشعين، ج ۱، ص ۹۷.

۳۱ - انوار المشعشعين، ج ۱، ص ۹۷، قريب روايت ديگرى در سفينه البحار ج ۲: ص ۴۵۵ و بحارالانوار، ج ۶۰، ص ۲۰۷ آمده است.

۳۲ - سفينه البحار (قمم) ؛ بحار ج ۶۰، ص ۲۱۳.

۳۳ - بحار، ج ۶۰، ص ۲۱۶.

۳۴ - معجم البلدان، ج ۴، ص ۳۹۷، حضرت آيت الله العظمى نجفى مرعشى (رحمه الله) فرمودند به نظر من اصح وجوه همين است كه قم معرب كم است و الان هم در كنار كوچه رهبر قم، نهرى به نام نهر كمندان معروف است.

۳۵ - اين نام ها از لابلاى اخبارى است كه در فضيلت قم امامان معصمومعليهم‌السلام رواد شده حضرت آيه الله العضمى نجفى مرعشى (رحمه الله) مى فرمود: يكى از اسم هاى معروف قم جنه البلاد بوده است، و نيز اسم ديگر آن كه كنون نيز معروف است در بهشت مى باشد و چون مجاور حضرت على بن جعفرعليها‌السلام دروازه مهم شهر بوده به همين مناسبت آنجا معروف به در بهشت شده است و گرنه يكى از نام هاى خود قم در بهشت (باب الجنه) است. شرح بيشتر در مورد علت نام گذارى به قم را در كتاب گنجينه آثار قم، ج ۱، از صفحه ۷۷ تا ۸۸ بخوانيد.

۳۶ - قسمتى از اين روايات در بحار، ج ۶، از صفحه ۲۱۱ تا ۲۳۱ آمده است.

۳۷ - بحار، ج ۶۰، ص ۲۱۶.

۳۸ - بحار ج ۶۰، ص ۲۲۸، مجالس المومنين، ج ۱، ص ۸۳.

۳۹ - مطابق بعضى از روايات آمده: يك در بهشت از قم گشوده شود (بحار، ج ۶۰، ص ۲۱۵)

۴۰ - انوار المشعشعين، ج ۱، ص ۱۱۲.

۴۱ - قم عش آل محمد و مأواى شيعتهم (بحار، ج ۶، ص ۲۱۴)

۴۲ - انوار المشعشعين، ص ۱۱۴، از آنجايى كه اهل قم ارادت خاصى به ائمه هدىعليهم‌السلام داشتند، فرزندان و نوادگان آنها را با عزت و احترام پذيرفتند، آنها با كمال آزادى بدون تقيه در قم زندگى مى كردند و تا آخر عمر در قم مى ماندند و كثرت بارگاه امامزادگان حاكى از همين مطلب است، اين است كه شاعر مى گويد:

هستند چهارصد و چهل و چهار از شرف                  مدفون به امر حق همه چون در دراين صدف

اولاد مرتضى على آن شاه لو كشف                         فرقى مدان ميان قم و كعبه و نجف

جان مى دهند اهل خرد در نثار قم.

۴۳ - بحار، ج ۶۰ ص ۲۱۸.

۴۴ - بحار، ج ۶۰، ص ۲۱۴ و ۲۱۵.

۴۵ - اختصاصى شيخ مفيد، ص ۱۰۱.

۴۶ - تاريخ جديد قم، ص ۷ مجالس المومنين، ج ۱، ص ۳۵.

۴۷ - سفينه البحار (قمم) - ناگفته نماند همان گونه كه از برخى از اين روايات استفاده مى شود اين فضايل و كرامت ها براى اهل قم، مخصوص افرادى است كه واقعا شيعه و ارادتمند اهل بيتعليهم‌السلام هستند، همان گونه كه در زمان اما رضاعليه‌السلام اهل قم آن گونه اخلاص را به اين خاندان داشتند، و منظور از اهل قم شامل ساكنان قم نيز خواهد شد.

۴۸ - بحار، ج ۶۰، ص ۲۱۳ - منظور از حجت يعنى دليل، به عبارت ساده تر خداوند مردم اين شهر را محاكمه مى كند و به مردم اقامه حجت مى كند كه اگر از شهر خود گله داريد اين شهر قم است، چرا چنين نيك است و اگر از مردم اعتراض داريد اين مردم قم اند كه چگونه در راه حق رفتند و موفق بودند، شما هم مى توانستيد مانند اينها باشيد.

۴۹ - قاضى نور الله از علماى برجسته شيعه، و هم عصر شيخ بهايى (قرن ۱۱ هجرى قمرى) بوده است، وى به جرم انتساب به تشيع، در هند شهيد شد، مرقد مطهرش در اكبر آباد هند مزار شيعيان است.

۵۰ - جلد ۱، ص ۳۴.

۵۱ - اهل تسنن به شيعيان رافضى مى گويند، به اين بيان كه شيعيان ترك كردند گفتار زيد بن على را كه گفته بود بدگويى از ابابكر و عمر و عثمان نكيند (مجمع البحرين: واژه رفض. )

۵۲ - معجم البلدان، ج ۴، ص ۳۹۷؛ مجالس المومنين، ج ۱ ص ۳۵، در معجم البلدان ج ۴، ص ۳۹۷ مى نويسد: صاحب بن عباد با اين شعر قاضى قم را عزل كرد

ايها القاضى بقم                         قد عزلناك فقم

اى قاضى ساكن قم، تو را عزل كردم، پس برخيز و از اينجا برو

۵۳ - مجالس المومنين، ج ۱، ص ۳۵.

۵۴ - سفينه البحار، (قمم)

۵۵ - شرح كوتاه اين برجستگان، بعدا در زير عنوان حوزه علميه قم، خاطر نشان مى شود.

۵۶ - اصول كافى، ج ۱، ص ۴۸۸ و ۴۸۹، عيون اخبار الرضا، ج ۲، ص ۱۴۹.

۵۷ - فرحه الغرى، ص ۱۰۵، سفينه البحار، ج ۲، ص ۴۴۷، قابل ذكر است كه علامه حلى (متوفى ۷۲۶) در رساله لدلائل البرهانيه همين مطلب را بدون انتقاد، نقل كرده است (الغارات، چاپ انتشارات انجمن ملى، جلد ۲، ص ۸۵۷ و ۸۵۸.

۵۸ - تاريخ مذهبى قم، ص ۷۷ و ۷۸.

۵۹ - اين روايت در كتاب مختصر البلدان، ص ۲۶۴ آمده است.

۶۰ - تاريخ قديم قم، ص ۹۱، مطابق نقل تاريخ مذهبى قم، ص ۷۵.

۶۱ - تاريخ مذهبى قم، ص ۷۴.

۶۲ - اقتباس از عيون اخبار الرضا، ج ۲، ص ۲۶۳؛ سفينه البحار، ج ۲، ص ۴۴۷.

۶۳ - سفينه البحار، ج ۴، ص ۴۴۷، بحار، ج ۶۰، ص ۲۳۱، به نقل از عيوون اخبار الرضا.

۶۴ - اقتباس از گنجينه آثار قم، ج ۱، ص ۱۵۴ تا ۱۵۸.

۶۵ - اقتباس از گنجينه آثار قم، ج ۱، ص ۱۵۹ - ۱۶۱.

۶۶ - تاريخ مذهبى قم، ص ۸۱

۶۷ - همان مدرك، ص ۱۴۲.

۶۸ - مختار الخرائج، ص ۲۷۳.

۶۹ - مناقب آل ابيطالب، ج ۴، ص ۴۱۳.

۷۰ - مناقب آل ابيطالب، ج ۴، ص ۴۲۵.

۷۱ - كمال الدين شيخ صدوق، ج ۱، ص ۱۵۰ - ۱۵۲.

۷۲ - اقتباس از كشف العمه، ج ۲، باب ۲۵، ص ۵۰۲.

۷۳ - اين كتاب در سال ۳۷۸ هجرى قمرى، به زبان عربى نوشته شده، و سپس در اوايل قرن نهم هجرى به فارسى ترجمه شده است، متأسفانه متن عربى آن در دست نيست، و از ترجمه آن بيش از يك چهارم برجا نمانده است.

۷۴ - فتوح البادان بلاذرى، ص ۳۸۴ و ۳۸۵. تاريخ قديم قم، ص ۲۵ و ۶ و معجم البلدان، ج ۴، ص ۳۹۷.

۷۵ - كامل ابن اثير، ج ۴، ص ۴۳۵، تاريخ طبرى، حلقه دوم، ص ۹۹۲. تاريخ مذهبى قم، ص ۴۰.

۷۶ - تاريخ قديم قم، ص ۳۸.

۷۷ - تاريخ قدم قم، ۳۸.

۷۸ - اخبار الطول دينورى، ص ۳۰۷.

۷۹ - اقتباس از تاريخ قديم قم، ص ۳۷۸.

۸۰ - تاريخ قديم قم، ص ۲۷۸. معجم البلدان، واژه قم.

۸۱ - گنجينه دانشمندان، ج ۱، ص ۳۶.

۸۲ - بحار، ج ۶۰، ص ۲۱۳.

۸۳ - اقتباس از گنجينه آثار قم، ص ۸۹ - نگارنده گويد: طبق روايات معروف، قاتل متوكل پسرش به نام منتصر بود. (تتمه المنتهى، ص ۲۳۸)

۸۴ - عيون اخبار الرضا، ج ۲، ص ۱۴۹.

۸۵ - فرحة الغرى، ص ۱۰۵ - از اين عبارت روشن مى شود كه مدرسه فوق در قرن هفتم، يكى از مدارس حوزه علميه قم بوده است، بنابراين در قرن هفتم، حوزه علميه قم رونقى داشته است، ضمنا ناگفته نماند كه اين مدرسه هم اكنون به نام مدرسه رضويه در خيابان آذر قم قرار دارد.

۸۶ - بحار، ج ۶۰، ص ۲۱۳.

۸۷ - بهجه الامال، ج ۴، ص ۱۹۷؛ قاموس الرجال، ج ۴، ص ۱۷۸؛ معجم رجال الحديث، ج، ص ۲۷۳.

۸۸ - بحار، ج ۴۹، ص ۲۷۸؛ رجال كشى، ص ۴۹۶.

۸۹ - بهجه الامال، ج ۴، ص ۲۰۱؛ بحار، ج ۴۹، ص ۲۷۸.

۹۰ - همان مدرك ج ۱، ص ۴۸۰.

۹۱ - بهجه الامال، ج ۲، ص ۱۱۹ - ۲۰۰.

۹۲ - الاختصاص شيخ مفيد، ص ۶۹؛ بحار، ج ۴۷، ص ۳۳۶.

۹۳ - جامع الرواه، ج ۱، ص ۶۴۲؛ قاموس الرجال، ج ۷، ص ۲۳۲.

۹۴ - امالى المفيد، ص ۷۶؛ بحار، ج ۴۷، ص ۳۴۹.

۹۵ - الاختصاص شيخ مفيد، ص ۱۹۵.

۹۶ - بعضى تعداد كتاب هاى او را ۹۴ جلد دانسته اند و گويند او در سال ۲۰۷ هجرى قمرى وفات نموده است (تفسير على بن ابراهيم، ج ۱، ص ۱۰ تا ۱۴، مقدمه)

۹۷ - معجم رجال احاديث الشيعه، ج ۱، ص ۱۹۱ و ۱۷۷ - قاموس الرجا، ج ۱، ص ۲۲۵.

۹۸ - بهجه الامال، ج ۵، ص ۳۵۴.

۹۹ - اعيان الشيعه، ج ۱۰، ص ۳۲۷.

۱۰۰ - قاموس الرجال، ج ۱، ص ۲۶۲؛ اعيان الشيعه، ج ۲، ص ۴۷۸؛ فهرست شيخ، ص ۲۶.

۱۰۱ - اعيان الشيعه، ط جديد، ج ۷، ص ۲۲۵؛ قاموس الرجال، ج ۴، ص ۳۳۵.

۱۰۲ - بهجه الامال، ج ۶، ص ۵۶۲.

۱۰۳ - تنقيح المقال، ج ۲، ص ۱۸.

۱۰۴ - نساء - ۱۱۴.

۱۰۵ - معادن الحكمه، ج ۲، ص ۲۶۴؛ مناقب آل ابيطالب، ج ۴، ص ۴۲۵ و ۴۲۶ (با اندكى تفاوت)

۱۰۶ - اعيان الشيعه، ط جديد، ج ۴، ص ۱۵۴ و ۱۵۵؛ بحار، ج ۱، ص ۸۴ - ۸۸.

۱۰۷ - اقتباس از فوائد الرضويه، ص ۵۶۲.

۱۰۸ - اقتباس از بحار، ج ۵۱، ص ۲۳۶؛ ۳۰۶ و ۳۰۷.

۱۰۹ - تاريخ قديم قم، فهرست باب ۱۶.

۱۱۰ - بخشى از شرح حال آنها در كتاب طبقات اعلام الشيعه فى القرن الرابع ذكر شده است.

۱۱۱ - كتاب النقض، ص ۱۶۴. اين كتاب رد بر كتاب فضائح الروافض تأليف محمد بن محمود سلجوقى است، مرحوم عبدالجليل بن ابى الفتح، مسعود بن عيسى ابوسعيد متكلم الرازى، اين كتاب را در حدود سال هاى ۵۵۹ و ۵۶۶ هجرى تأليف نموده است (الذريعه علامه حاج آقا بزرگ تهرانى، ج ۲۴، ص ۲۸۴)

۱۱۲ - تاريخ مذهبى قم، تأليف على اصغر فقيهى، ص ۱۶۷.

۱۱۳ - محمد بن محمد مفيد القمى، معروف به قاضى سعيد، از فحول علما و عرفا و فلاسفه در اواخر قرن يازده و اوائل قرن دوازده هجرى قمرى، و از شاگردان برجسته فيض كاشانى بود، مدتى به عنوان قاضى شهر قم، بر مسند قضاوت نشست، داراى تأليفات بسيار در علوم مختلف اسلامى است، فرزند ش مولا صدرالدين نيز از شخصيت هاى علمى و بزرگ به شمار مى آمد (اقباس از فوائد الرضويه، ص ۶۲۷ و ۶۲۸)

۱۱۴ - تاريخ مذهبى قم، ص ۱۳۱.

۱۱۵ - الذريعه الى تصانيف الشيعه، ج ۷، ص ۱۵۳.

۱۱۶ - مرجع عاليقدر، آيت الله العظمى ابوالقاسم، معروف به ميرزاى قمى فرزند محمد حسن گيلانى، در چاپلق بروجرد متولد شد، براى ادامه تحصيل به نجف اشرف رفت و سپس به قم آمد و مرجع تقليد مردم بود و سرانجام در سال ۱۲۳۱ هجرى قمرى در قم، رحلت كرد. مرقد مطهرش در مزار شيخان قم، زيارتگاه و محل توسل بسيارى از علما و مردم حاجتمند است.

۱۱۷ - اقتباس از گنجينه آثار قم، ج ۱، ص ۳۲۸ تا ۳۳۷.

۱۱۸ - روزنامه رسالت، ۱۴ آذر، ۱۳۷۴، ص ۳.

۱۱۹ - برابر با ۱۲۳۶ شمسى، ولى فرزند بزرگوارش مرحوم آيت الله شيخ مرتضى حائرى مى نويسد: چنين به نظر مى رسد كه ايشان حدود سال ۱۲۸۰ قمرى به دنيا آمده است (سر دلبران، ص ۴۸. )

۱۲۰ - اقتباس از گنجينه آثار قم، ج ۱، ص ۳۲۴؛ شرح بيشتر زندگى آيت الله حاج شيخ عبدالكريم حائرى و سير حوزه در آن عصر را در كتاب خورشيد حوزه هاى علميه قم نوشته نگارنده بخوانيد.

۱۲۱ - براى اطلاع كافى به پيشرفت هاى مختلف دينى، حوزوى، اجتماعى و سياسى، در عصر مرجعيت آيت الله العظمى بروجردى، به كتاب زندگانى آيت الله بروجردى نوشته استاد: على دوانى، مراجعه شود.

۱۲۲ - گفتار مقام معظم رهبرى در روز ۱۳ آذر ۱۳۷۴ در صحن بزرگ حرم حضرت معصومهعليها‌السلام قم.

۱۲۳ - بحار، ج ۶۰، ص ۲۱۳.

۱۲۴ - همان مدرك.

۱۲۵ - بحار، ج ۶۰، ص ۲۱۳.

۱۲۶ - اقتباس از مجله حوزه، شماره ۶ و شماره ۴۹، ص ۶۲.

۱۲۷ - گفتار مقام معظم رهبرى در روز ۱۳ آذر ۱۳۷۴ در صحن بزرگ بارگاه حضرت معصومهعليها‌السلام

۱۲۸ - ديوان امام، ص ۲۹ و ۳۰ (مقدمه)

۱۲۹ - همان مدرك، ص ۲۶۷.

۱۳۰ - ديوان امام، ص ۲۶.

۱۳۱ - براى توضيح بيشتر به كتاب هايى كه در مورد فهرست كبت اين كتابخانه ها، تدوين شده مراجعه كنيد.

۱۳۲ - فوائد الرضويه، ص ۵۶۲.

۱۳۳ - منسوب به برقه رود يا ببرقون، كه در پنج فرسخى قم قرار دارد.

۱۳۴ - فوائد الرضويه، ص ۲۹.

۱۳۵ - سفينه البحار، ج ۱، ص ۲۹۶.

۱۳۶ - اصول كافى، ج ۱، ص ۱۶۳.

۱۳۷ - تحرير الوسيله، ج ۱، ص ۲۳۴.

۱۳۸ - تاريخ مذهبى قم، ص ۱۱۸.

۱۳۹ - كامل ابن اثير، ج ۶، ص ۱۲۲ و ۱۳۵.

۱۴۰ - نماز مظلوم چندين نوع است، يك نوع آن چنين است كه، دو ركعت به نيت نماز مظلوم بخوان و پس از نماز بگو: اللهم انى مظلوم فانتصر؛ خدايا من ستمديده ام، پس انتقام مرا از او بگير. امام صادقعليه‌السلام فرمود: پس از اين نماز و دعا، خداوند ياريش را به نماز گزار مى رساند. (مكارم الاخلاق، ج ۲، ص ۳۶)

۱۴۱ - مكيال المكارم، تأليف ميرزا محمد تقى موسوى اصفهانى، ج ۲، ص ۸۵.

۱۴۲ - مهج الدعوات، ص ۶۸ و ۶۹.

۱۴۳ - قبلا در پاورقى از او سخن به ميان آورديم.

۱۴۴ - هود آيه ۱۱۳.

۱۴۵ - گنجينه دانشمندان، ج ۱، ص ۱۲۱ و ۱۲۲.

۱۴۶ - اقتباس از قصص العلماء، ص ۱۰ و ۱۱.

۱۴۷ - همان، ص ۱۰۱.

۱۴۸ - اقتباس از مجموعه سمينا بررسى مسائل حوزه، ص ۱۳۸ تا ۱۴۰.

۱۴۹ - تاريخ ۲۰ ساله ايران، ج ۴، ص ۲۸، ظهور و سقوط سلطنت پهلوى، ج ۱، ص ۶۸ - ۶۹ (به طور اقتباس)

۱۵۰ - شرح بيشتر برخوردهاى رضا خان با آيت الله حائرى را در كتاب خورشيد حوزه هاى علميه آيت الله حائرى نوشته نگارنده بخوانيد.

۱۵۱ - پندهايى از رفتار علماى اسلام، ص ۲۱ و ۲۲.

۱۵۲ - همان، ص ۲۲.

۱۵۳ - اقتباس از زندگى زعيم بزرگ عالم شيعه، آيت الله بروجردى، ص ۴۱۰ و ۴۱۱.

۱۵۴ - صحيفه نور، ج ۱۳، ص ۲۱۹.

۱۵۵ - از آنجا كه مطابق نقل سبط بن جوزى در تذكره، حضرت امام كاظمعليه‌السلام داراى چهار فرزند دختر به نام هاى: فاطمه كبرى، فاطمه وسطى، فاطمه صغرى و فاطمه اخرى بود. (بحار، ج ۴۸، ص ۳۱۷) در اينكه حضرت معصومهعليها‌السلام كداميك از اينها بوده، بعضى ترديد نموده اند، ولى از قرائن عظمت مقام معصومهعليها‌السلام نسبت و ديگران استفاده مى شود، كه او همان فاطمه كبرىعليها‌السلام بوده است.

۱۵۶ - منتهى الامال، ج ۲، ص ۱۲۱، ۱۴۹.

۱۵۷ - دلائل الامامه طبرى شيعى، چاپ منشورات رضى، ص ۱۴۹.

۱۵۸ - دلائل الامامه طبرى شيعى، چاپ منشورات رضى، ص ۱۴۹.

۱۵۹ - مستدرك سفينه البحار، ج ۸، ص ۲۷۵.

۱۶۰ - انجم فروزان، ص ۵۸ - گنجينه آثار قم، ج ۱ ص ۳۸۶ - آقاى فيض در كتاب گنجينه مدعى است كه حجه الاسلام آقاى شيخ جواد مجتهد، در سفر حج، در كتابخانه مدينه طيبه، دو كتاب مذكور (الواقح و نزهه) را با زحمت يافته، و اين مطلب را از آن دو كتاب ديده است (گنجينه آثار قم، ج ۱، ص ۳۸۶)

۱۶۱ - زندگانى حضرت موسى بن جعفر، عماد زاده، ج ۲، ص ۳۷۵.

۱۶۲ - تاريخ قديم قم، تأليف حسن بن محمد بن حسن قمى، ص ۲۱۳، بحار الانوار، ج ۴۸، ص ۲۹۰، اعيان الشيعه، ج ۸، ص ۳۹۱، رياحين الشريعه، ج ۵، ص ۳۲، انوار المشعسعين ج ۱، ص ۲۰۸، منتهى الامال، ج ۲، ص ۲۴۲، مراقد المعارف، ج ۲، ص ۱۶۳، دايره المعارف شيعه (سيد حسن امين) ، ج ۳، ص ۲۳۱، گنجينه دانشمندان، ج ۱، ص ۱۴.

۱۶۳ - وسيله المعصومين، مير ابوطالب واعظ تبريزى، ص ۶۵، لواقح الانوار، طبف انجم فروزان، ص ۵۸، زندگانى حضرت معصومهعليها‌السلام ، تأليف مهدى منصورى، (متوفى ۱۱۴۶ هجرى قمرى) ص ۳۷، كريمه اهل بيت، ص ۱۰۵.

۱۶۴ - مستدرك سفينه البحار، علامه شيخ على نمازى، ج ۸، ص ۲۵۷.

۱۶۵ - رساله العربيه العلويه و اللغه المرويه، تأليف شيخ حر عاملى طبق نقل كتاب حياه الست مهدى منصورى، ص ۱۱.

۱۶۶ - وسايل الشيعه، ج ۱۴، ص ۳.

۱۶۷ - همان مدرك، ص ۷ و ۸.

۱۶۸ - همان مدرك، ص ۱۱۷ و ۱۱۸.

۱۶۹ - اصول كافى، ج ۱، ص ۳۱۷.

۱۷۰ - اصول كافى، ج ۱، ص ۲۶۱.

۱۷۱ - سفينه البحار، ج ۲، ص ۳۷۶ (فطم) ، بحار ج ۶۰، ص ۲۱۹.

۱۷۲ - ستى در لغت به نام خانم و بانو است، اين مدرسه را از اين رو كه به بانوى جليل القدر حضرت معصومهعليها‌السلام منسوب است ستيه مى گويند، اما اينكه در افواه برخى از عوام افتاده كه در آنجا تنور حضرت بوده، اصلى ندارد وبه هيچ وجه درست نيست، و گفتن بيت النور (خانه نور) به خاطر مقدس بودن آن مكان بسيار شايسته است، گويا بعضى بر اثر ناآگاهى، به جاى بيت النور بيت التنور گفته اند.

۱۷۳ - همان مدرك، با توجه به سالروز وفات حضرت معصومهعليها‌السلام (دهم يا دوازدهم ربيع الثانى سال ۲۰۱) كه قبلا ذكر شد، و ۱۶ روز در قم زيست، نتيجه مى گيريم كه ورود حضرت معصومهعليها‌السلام به قم تقريبا در روز ۲۳ ربيع الاول سال ۲۰۱ بوده است.

۱۷۴ - رياض الانساب، ص ۱۶۰، مطابق نقل كتاب حياه الست، تأليف مرحوم منصورى (متوفاى سال ۱۴۰۶) ص ۵۰.

۱۷۵ - الحياه السياسيه للامام رضا تأليف جعفر مرتضى عاملى، ص ۴۲۸ قيام سادات علوى ص ۱۶۱ و ۱۶۸.

۱۷۶ - وسيله المعصومين، تأليف ميرزا ابوطالب بيوك، ص ۶۸.

۱۷۷ - اين اشعار در آغاز كتاب ذكر شد.

۱۷۸ - منهاج الدموع، ص ۴۴۰.

۱۷۹ - بحار، ج ۶۰، ص ۲۱۹ - بعضى احتمال داده اند كه آن دو نقاب دار حضرت رضاعليه‌السلام و امام جوادعليه‌السلام بوده اند.

۱۸۰ - همان مدرك، ص ۲۲۹ و ۲۲۰.

۱۸۱ - منتهى الامال، ج ۲، ص ۱۶۲. و در كتاب تاريخ قديم قم، صفحه ۲۱۸ آمده: ام اسحاق و ام حبيب، در بقعه چسبيده به مرقد مطهر حضرت معصومهعليها‌السلام دفن شده اند. محدث قمى در جاى ديگر گويد: از تاريخ قم، استفاده مى شود كه: زينب و ام محمد و ميمونه، دختران امام جواد بوده اند. (منتهى الامال، ج ۲، ص ۲۳۵)

۱۸۲ - علاوه بر اينها، نه امام زاده ديگر، در كنار مرقد مطهر حضرت معصومهعليها‌السلام دفن شده اند كه ذكر آنها در بخش آخر خواهد آمد.

۱۸۳ - اقامه البرهان در اصول دين، تأليف ميرزا موسى فرهانى، ص ۴۷۹ (اين كتاب سال ۱۳۰۲ هجرى قمرى تأليف يافته است. )

۱۸۴ - الفقيه، ج ۱، ص ۱۲۱ - بحار، ج ۲۲، ص ۵۵۰.

۱۸۵ - تحف العقول (ترجمه شده) ، ص ۱۸۳.

۱۸۶ - بحار، ج ۴۸، ص ۳۱۷، و ج ۱۰۲، ص ۲۶۶.

۱۸۷ - ناسخ التواريخ، ج ۳، ص ۶۸، رياحين الشريعه، ج ۵، ص ۳۵.

۱۸۸ - بحار، ج ۱۰۲، ص ۲۶۶.

۱۸۹ - منهاج الدموع، ص ۴۴۱.

۱۹۰ - بحار، ج ۶۰، ص ۱۱۷.

۱۹۱ - بحار، ج ۶۰، ص ۲۲۸.

۱۹۲ - اين مطالب از جمله در بحار، ج ۴۳، ص ۸۶ و ۸۸ نقلا شده است.

۱۹۳ - اقتباس از كتاب كريمه اهل بيت، تأليف على اكبر مهدى پور، ص ۶۳ و ۶۴.

۱۹۴ - انوار المشعشعين، ج ۱، ص ۲۱۱.

۱۹۵ - الغدير، ج ۱، ص ۱۹۷.

۱۹۶ - بحار، ج ۶۸، ص ۷۶ و ۷۷.

۱۹۷ - الامالى، ص ۸۲، مطابق نقل كتاب فاطمه بنت الامام الكاظم، تأليف دكتر محمد هادى امينى، ص ۶۱.

۱۹۸ - به نقل از درياى سخن، تأليف سقازاده.

۱۹۹ - اللولوالثمينه، ص ۲۱۷ مطابق نقل كتاب گنجينه دانشمندان (تأليف شيخ محمد رازى) ج ۱، ص ۱۶ و ۱۷ و آثار الحجه ج ۱، ص ۸.

۲۰۰ - اقتباس از كتاب ارزشمند كريمه اهل بيتعليه‌السلام ، ص ۴۳ تا ۴۵ - ماجراى فوق را مرحوم آيت الله العظمى سيد شهاب الدين مرعشى به طور مكرر براى افراد مختلف نقل كرده است. يكى از شاگرادان آيه الله نجفى مى گفت: ايشان در درس خود مى فرمود: علت آمدن من به قم، همين مطلب بود، پدرم، چهل شب در حرم حضرت علىعليه‌السلام بيتوته نمود، شبى علىعليه‌السلام (در حال مكاشفه) به پدر فرمود: سيد محمود چه مى خواهى؟ پدرم عرض مى كند: قبر حضرت فاطمه زهراعليه‌السلام كجااست تا زيارت كنم، حضرت على مى فرمايد: من كه نمى توانم بر خلاف وصيت آن حضرت، قبر او را معلوم كنم. پدرم عرض كرد: پس من در هنگام زيارت او چه كنم؟ حضرت علىعليه‌السلام فرمود: خداوند مقام شكوه حضرت فاطمهعليه‌السلام را (در اين مورد) به حضرت معصومهعليها‌السلام داده است. هر كس مى خواهد زيارت حضرت فاطمهعليه‌السلام را درك كند، به زيارت حضرت فاطمه معصومهعليها‌السلام برود.

۲۰۱ - بحار، ج ۱۰۲، ص ۲۶۶.

۲۰۲ - همان مدرك.

۲۰۳ - اين كتاب در سال ۱۳۲۵ هجرى قمرى، تأليف شده.

۲۰۴ - انوارالمشعشين، ج ۱، ص ۲۱۱.

۲۰۵ - مرقد شريف اين عالم ربانى در قبرستان شيخان قم، همواره موجب كرامت ها بوده است.

۲۰۶ - بحار، ج ۴۸، ص ۳۱۷.

۲۰۷ - در بعضى از روايات به جاى تعدل، تعادل آمده (بحار، ج ۶۰، ص ۲۱۹)

۲۰۸ - عيون اخبار الرضا ج ۲، ص ۲۶۷.

۲۰۹ - بحار ج ۴۸، ص ۳۱۷.

۲۱۰ - ناسخ التواريخ، ج ۳، ص ۶۷؛ رياحين الشريعه، ج ۵، ص ۳۵.

۲۱۱ - انوار المشعشعين، ج ۱، ص ۲۱۲.

۲۱۲ - زبده التصانيف، ج ۶، ص ۱۵۹.

۲۱۳ - عيون الخبار الرضا، ج ۲، ص ۲۶۲.

۲۱۴ - همان مدرك، ص ۲۶۰.

۲۱۵ - اصول كافى، ج ۲، ص ۷۴.

۲۱۶ - همان مدرك، ص ۷۵.

۲۱۷ - سوره آل عمران، آيه ۴۹.

۲۱۸ - ولاءها و ولايت ها، استاد شهيد مرتضى مطهرى، ص ۷۳ و ۸۲.

۲۱۹ - با توجه به اينكه در آن عصر برق شهر كم بود، و تنها برقى كه موتور مستقل داشت ونور نور آن از دور پيدا بود تا برق آستانه مقدسه بود.

۲۲۰ - اقتباس ازماهنامه كوثر، نشر آستانه مقدسه قم.

۲۲۱ - انوار المشعشعين، ج ۱، ص ۲۱۲.

۲۲۲ - انوار المشعشعين، ج ۱ ص ۲۱۶.

۲۲۳ - همان مدرك.

۲۲۴ - سابقا در قم نقاره خانه بودكه كه هم اكنون در مشهد هست، طبق معمول آن زمان هرگاه كرامتى از حضرت معصومهعليها‌السلام ديده مى شد، نقاره خانه را به صدرا در مى آوردند تا مردم را از حادثه مهم، خبر دهند و هم اكنون در حال حاضر نيز، اين سنت تجديد شده است.

۲۲۵ - نظير اين مطلب ا مرحوم آيه الله محقق داماد (رحمه الله) نقل شده است (زندگانى حضرت معصومهعليها‌السلام ، ص ۴۵)

۲۲۶ - منتخب التواريخ، ص ۴۹۵ - ۴۹۶.

۲۲۷ - فوايد الرضويه، ص ۳۷۹.

۲۲۸ - گنجينه دانشمندان، ج ۱، ص ۳۹.

۲۲۹ - بر ستيغ نور (شرح حال آيه الله نجفى مرعشى) ، ص ۷۷.

۲۳۰ - همان مدرك، ص ۷۹.

۲۳۱ - واحد تبليغات آستانه مقدسه حضرت معصومهعليها‌السلام ، سال ۱۳۷۳ شمسى.

۲۳۲ - واحد تبليغات آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومهعليها‌السلام ، سال ۱۳۷۳ شمسى.

۲۳۳ - واحد تبليغات آستانه مقدسه قم، سال ۱۳۷۵ شمسى.

۲۳۴ - واحد تبليغات آستانه مقدسه قم، سال ۱۳۷۳ شمسى.

۲۳۵ - ضبط صوتى و تصويرى اين مصاحبه با آيه الله العظمى مكارم شيرازى، در واحد فرهنگى آستانه مقدسه قم موجود است.

۲۳۶ - حضرت آيه الله العظمى شيخ محمد على اراكى (رحمه الله) در سن ۱۰۳ سالگى در ۲۵ جمادى الثانى ۱۴۱۳ قمرى (۱۳۷۳ شمسى) رحلت كرد، مرقد شريفش رحلت كرد، مرقد شريفش در مسجد بالا سر حرم حضرت معصومهعليها‌السلام قرار گرفته است.

۲۳۷ - واحد تبليغات آستانه مقدسه قم، سال ۱۳۷۳ شمسى.

۲۳۸ - همان مدرك.

۲۳۹ - اقتباس از چهره درخشان قمر بنى هاشم ابوالفضل العباسعليه‌السلام ، ج ۳ ص ۳۷۴.

۲۴۰ - خاندان صفوى از سال ۹۰۵ تا سال ۱۱۳۵ قمرى يعنى ۲۳۰ سال در ايران سلطنت كردند، پادشاهان اين خاندان به اين ترتيب هستند: شاه اسماعيل اول، شاه طهماسب اول، ساه اسماعيل دوم، شاه عباس اول، شاه صفى، شاه عباس دوم، شاه سليمان، شاه سطان حسين، شاه طهماسب دوم، شاه اسماعيل سوم، شاه عباس سوم (دايره المعارف فرهنگ هنر، ص ۷۷۸. )

۲۴۱ - خاندان قاجاريه از سال ۱۲۰۰ تا سال ۱۳۳۹ هجرى قمرى در ايران سلطنت كردند، پادشاهان اين خاندان به اين ترتيب بودند: آقا محمد خان، فتح على شاه، محمد شاه، ناصر الدين شاه، مظفر الدين شاه، محمد على شاه و احمد شاه. (دايره المعارف فرهنگ و دانش و هنر، ص ۷۷۸. )

۲۴۲ - گنجينه آثار قم، ج ۱، راهنماى قم، ص ۳۲ - ۴۰.

۲۴۳ - شرح مفصل اين امور را در كتاب راهنماى قم و گنجينه آثار قم، ج ۱، بخوانيم.

۲۴۴ - مطابق با اين بيت، تعداد بانوان منسوب به امامانعليه‌السلام كه دركنار مرقد معصومهعليها‌السلام دفن شده اند هفت نفر مى باشند.

۲۴۵ - پيامبر فرمود: كسى كه زبان خود را از آبروى مردم نگهدارد (آبروى مردم را نبرد) خداوند در روز قيامت لغزش هاى او را پس مى گيرد. (نا ديده مى گيرد)

۲۴۶ - كسى كه بين مادر و فرزندش جدايى بيندازد، خداوند بين او و بهشت جدايى مى اندازد.

۲۴۷ - زنا موجب فقر و تهى دستى مى شود.

۲۴۸ - خداوند متعال يار بنده خود است تا وقتى كه بنده، يار برادر خود مى باشد.

۲۴۹ - توضيح بيشتر را در كتاب حضرت معصومه (عليها السلام چشمه جوشان كوثر، نوشته نگارنده بخوانيد.

۲۵۰ - اقتباس ا نشريه پيام آستانه، مورخه ۲۳ آذر ۱۳۷۹ ش: ص ۴.

۲۵۱ - بحار، ج ۱۰۰، ص ۱۲۱.

۲۵۲ - هفته نامه پيام آستانه، شماره ۲۵، تاريخ ۸/۱۲/۱۳۸۰ ش، ص ا و ۴.

۲۵۳ - بحار، ج ۶۰، ص ۲۱۶.

۲۵۴ - بحار، ج ۶۰ ص ۲۱۴.

۲۵۵ - بحار، ج ۶۰، ص ۲۱۶.

۲۵۶ - همان مدرك؛ تاريخ قديم قم، ص ۱۰۰.

۲۵۷ - بحار، ج ۶۰، ص ۲۱۲ و ۲۱۳ - اين حديث به روشنى رابطه مردم قم و ظهور امام زمان (عجل الله تعالى فرجه الشريف) را بيان مى كند، و به پايگاه شدن قم براى حكومت امام قائم (عج) ، اشاره مى نمايد.

۲۵۸ - بحار، ج ۶۰، ص ۲۱۸؛ تاريخ قديم قم، ص ۹۳.

۲۵۹ - بحار، ج ۶۰، ص ۲۱۷؛ تاريخ قديم قم، ص ۹۰.

۲۶۰ - تفسير برهان، ج ۲، ص ۴۰۶.

۲۶۱ - بحار، ج ۶۰، ص ۲۱۶.

۲۶۲ - بحار، ج ۶۰، ص ۲۲۸؛ مجالس المومنين ج ۱، ص ۸۳.

۲۶۳ - سفينه البحار، ج ۲، ص ۴۴۷.

۲۶۴ - چنان كه بعد از ذكر ماجراى مسجد جمكران، خاطر نشان مى شود، حضرت علىعليه‌السلام به پايگاه شدن قم براى حكومت حضرت قائم (عجل الله تعالى فرجه الشريف) هنگام خروج، تصريح كرده است.

۲۶۵ - طبق نظريه صاحب مستدرك، آيه الله حاجى نورى، سال ۳۷۳ هجرى قمرى صحيح است، نه سال ۲۹۳ (نجم الثاقب، ص ۲۱۵ - جنه المأوى، ص ۴۷) و علت آن را چنين بيان مى كند: زيرا شيخ صدوق قبل از سال ۹۰ (يعنى سال ۳۸۱) از دنيا رفته است. گويا حاجى نورى اشتباه فرموده، زيرا شيخ صدوق قبل از نود سال قرن چهارم از دنيا رفته، نه قبل از ۹۰ قرن سوم، تا اين اشكال وارد شود، پس بناى نخستين مسجد جمكران در همان سال ۲۹۳ بوده است (اقتباس از روح مجرد، ص ۲۹۲. )

۲۶۶ - ابوجعفر محمد بن على بن بابويه قمى، معروف به شيخ صدوق در سال ۳۸۱ هجرى قمرى در هفتاد و چند سالگى وفات يافت، مرقدش درابن بابويه شهر رى مى باشد، او حدود سيصد جلد كتاب در فقه و حديث و رجال و كلام و... تأليف نمود. شرح حال اين بزرگوار در كتاب بحار ج ۱، از صفحه ۳۵ تا ۴۲ آمده است.

۲۶۷ - ظاهرا راز اينكه: مراسم جمكران در شب هاى چهارشنبه، واقع مى شود، همين مطلب است كه به چهارشنبه، خصوصيتى داده است.

۲۶۸ - مرقد ايشان در بقعه اى واقع در كوچه اى است كه عمود بر كوچه عريض چهل اختران، در خيابان آذر، جنب ميدان كهنه است و محل زيارت شيعيان مى باشد (گنجينه آثار قم ۲، ص ۳۶۶. )

۲۶۹ - بحار، ج ۵۳ ص ۲۳۰ تا ۲۳۳ - به نقل از تاريخ قم تأليف حسن بن محمد بن حسن قمى، كه او از كتاب مونس الحزين شيخ صدوق، نقل كرده است. آيه حاجى نورى، كتاب تاريخ قم را كتاب معتبر مى داند (بحار، ج ۵۳، ص ۲۳۳) و ماجراى جمكران (كه در بالا ذكر شد) از منابع زير نقل شده است: نجم الثاقب، ص ۲۱۲ - ۲۱۵؛ جنه المأوى ص ۴۲ تا ۴۶؛ جمال الاسبوع ص ۲۸۰؛ بحار ج ۵۳، ص ۲۳۰، مستدرك الوسائل ج ۳، ص ۳۳۷، تاريخ قم ناصر الشريعه، ص ۶۰؛ الذريعه، ج ۲۳، ص ۲۸۲.

۲۷۰ - منظور، پايگاه امام در مراحل بعد است، و گرنه بدون ترديد، نخستين پايگاه قيام آن حضرت در مكه، كنار خانه خدا است.

۲۷۱ - انوار المشعشين، ج ۲، ص ۱۹۰ - ۱۹۴.

۲۷۲ - ۱۷ رمضان سال ۲۹۳ آغاز تأسيس مسجد جمكران، در عصر غيبت صغرى، در عصر نايت اول خاص امام عصر (عجل الله تعالى فرجه الشريف) عثمان بن سعيد رخ داد.

۲۷۳ - از جمله از نام هايى كه قبلا معوف بوده، ولى اكنون از آن سخنى به ميان نمى آيد نام قدمگاه امام زمان (عجل الله تعالى فرجه الشريف) است كه در مورد مسجد جمكران مى گفتند.

۲۷۴ - بر ستيغ نور (شرح حال آيه الله مرعشى نجفى ص ۹۴ و ۹۵) - شرح مبسوط درباره مسجد جمكران و فضايل و كرامات آن را در كتاب سيماى صاحب الزمان (عج) نوشته مهدى حائرى بخوانيد.

۲۷۵ - مرحوم حضرت آيت الله ستوده اراكى چند سال در اين مسجد نماز جماعت خواند.

۲۷۶ - منظور از نگارنده در اينجا، آيه الله صافى (مدضله) است.

۲۷۷ - كتاب پاسخ به ده پرسش، تأليف آيه الله شيخ لطف الله صافى گلپايگانى، ص ۳۱ تا ۴ اين ماجرا در كتاب ارزشمند الامام المهدى من المهد الى الظهور تأليف علمه مرحوم سيد محمد كاظم قزوينى، صفحه ۳۲۳ نيز آمده است.

۲۷۸ - ظاهر اين است كه بگويند: لا اله الا الله وحده وحده.

۲۷۹ - بحار، ج ۵۳، ص ۲۳۱.

۲۸۰ - باب الرضوان (مخلوط) ، ص ۲۰۴.

۲۸۱ - گنجينه آثار قم، ج ۱، ص ۳۹۶، شرح حال اينها در همين كتاب آمده است.

۲۸۲ - خواهران موسى مبرقع به نام هاى: زينب و اميرالمؤمنين محمد و ميمونه و سپس دخترش بريهيه پس از او به قم آمده و قبر آنها در جنب مرقد مطهر حضرت معصومهعليها‌السلام است.

۲۸۳ - موسى شمايلى زيبا و صورتى نورانى داشت و به روى خود نقاب مى افكند، از اين رو او را موسى مبرقع خواندند.

۲۸۴ - در نزديك چهل اختران، اواخر خيابان آذر مزارى به نام سيد سربخش هست، وى به اسماعيل بن محمد بن جعفر الصادق معروف مى باشد.

۲۸۵ - يگانه كسى كه فرموده قبر حضرت على بن جعفر در قم است مرحوم علامه بزرگوار ملامحمد تقى (مجلسى اول) در شرح خود بر مشيخه من لا يحضره الفقيه مى باشد.

۲۸۶ - بناى قبه امام زاده ابراهيم با سعى حضرت آيه الله العظمى نجفى به نفقه و خرج مرحوم حاج حسينعلى گرى آشتبانى ساخته شده است نشب آن بزگوار را حضرت آيه الله معظم، تا حضرت كاظمعليه‌السلام بر سر در مقبره اش نوشته اند.

۲۸۷ - گنجينه آثار قم، ج ۲، ص ۲۶۲.

۲۸۸ - همان مدرك، ص ۲۸۱، ۲۸۲ و ۲۸۸.

۲۸۹ - گنجينه آثار قم، ج ۲، ص ۶۸۴- ۶۸۶.

۲۹۰ - باب الرضوان فى مناسب سلطان خراسان، ص ۲۲۲ (مخلوط) ؛ بحار، ج ۱۰۲، ص ۲۷۲.

۲۹۱ - مدرسه مادر ناصرالدين شاه به نام مهدعليا مدرسه كوچكى از بناهاى مادر ناصرالدين شاه، جنب بقعه مادر شاه بوده است كه فعلا قمستى از آن دست خدام و قمست ديگرش خراب شده و جزو مسجد اعظم گريده است و ديگر صورت مدرسه را ندارد. و قسمتى از آن هم اكنون به صورت دفتر تشرفات حرم مطهر است.

۲۹۲ - شرح دركتاب تاريخ مذهبى قم، از صحنه ۶ تا ۱۵۹ - و راهنماى قم.

۲۹۳ - گنجينه دانشمندان، ج ۱، ص ۱۷.

۲۹۴ - شرح بيشتر درباره اين كتاب را، در كتاب الذريعه فى تصانيف الشيعه، ج ۴ و بحار، ج ۵۳، ص ۲۳۳ و ۲۳۴، بخوانيد.