استغفار بهترين هديه براى اموات

اموات و كسانى كه دستشان از اين عالم خاكى كوتاه گشته ، سخت در انتظارند كه هديه اى براى آن ها از سوى دوستان و بستگانشان فرستاده شود و هيچ هديه اى شادى بخش تر از طلب آمرزش براى آنان نيست آرى ، استغفار بهترين هديه و برترين سوغاتى براى مردگان است كه همچون نسيم خنك و دلپذيرى ، در صحرايى سوزان و بى آب و علف ، بر پيكر خسته انسانى از پا افتاده مى وزد و روحى تازه به او مى بخشد. طلب آمرزش براى گناهانِ اموات به سان آب سرد و گوارايى است كه جگرِ سوخته لب تشنگان را مرهم مى بخشد و جان از دست رفته آنان را به ايشان باز مى گرداند.

اميرالمؤمنينعليه‌السلام حديث زيبايى را از رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در اين زمينه روايت مى كنند كه آن حضرت فرمودند:

ما اُهْدِىَ إِلَى الْمَيِّتِ هَدِيَّةٌ وَ لا اُتْحِفَ تُحْفَةٌ أَفْضَلُ مِنَ الإِسْتِغْفارِ(٢٤)

هيچ چيزى به شخص مرده هديه نمى گردد و هيچ سوغاتى براى او برده نمى شود كه برتر از استغفار و طلب آمرزش باشد!

همان گونه كه انسان از هديه دوستان و بستگان خويش شادمان مى گردد ، اموات و مردگان نيز از استغفار براى آنان شاد و خوشحال مى شوند.

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در تشبيه زيبايى به اين نكته اشاره مى كنند :

إِنَّ الْمَيِّتَ لَيَفْرَحُ بِالتَّرَحُّمِ عَلَيْه وَ الإِسْتِغْفارِ كَما يَفْرَحُ الحَىُّ بِالْهَدِيَّةِ تُهْدى إِلَيْه(٢٥)

به راستى ، كه ترحّم بر مرده و آمرزش طلبيدن براى او باعث خوشحالى او مى گردد همان گونه كه انسان زنده از هديه اى كه برايش برده مى شود خشنود مى گرد

اين بدان جهت است كه علّت اساسى گرفتارى مؤمن در عوالم بعد از مرگ ، گناهان و اعمال ناشايست اوست. و يكى از دعاهاى مستجاب ، دعا در حقّ برادر يا خواهر مؤمن است ، مخصوصاً كه استغفار ، خود نيز جامع ترين و بهترين دعاى مستجاب شمرده مى شود و به مجرّد اين كه شخصى براى آمرزش شيعه گنهكارى كه از دنيا رفته است ، دعا مى كند ، خداوند گناه او را مى بخشد و از عقوبتش صرف نظر مى كند و اين خود باعث نجات مؤمن از گرفتارى هاى عالم برزخ است. پس هيچ هديه اى براى او بالاتر از اين نيست كه كسى با دعا و استغفارش بلاها و عذاب هاى سخت آن عالم را از او دور كند و مقدمات آسايش ، امنيّت و ورود به بهشت را برايش فراهم سازد ، به همين خاطر پيامبر اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مى فرمايند:

قَدْ اُمِرْتُ اَنْ اَسْتَغْفِرَ لاَِهْلِ البَقيعِ

به من دستور داده شده است كه براى ساكنانِ در بقيع استغفار و طلب آمرزش كنم

آرى رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در لحظات آخر عمرشان با گامهايى لرزان در حالى كه با يك دست به اميرالمؤمنين على بن ابيطالبعليه‌السلام تكيه كرده بودند و دست ديگرشان را بر فضل بن عباس نهاده بودند ، خود را به بقيع رساندند و بر خفتگان آن ديار سلام دادند ، سپس برايشان استغفار كرده ، و مدّتى طولانى از خدا براى آنان طلب آمرزش و بخشش نمودند.(٢٦)

از اين فرمان خداوند به برترين پيامبر خويش و عمل آن حضرت ، آن هم در آخرين مرض آن بزرگوار كه منجر به رحلت جان سوز حضرتش گشت ، استفاده مى شود كه استغفار براى مردگان و دوستان اميرالمؤمنينعليه‌السلام مخصوصاً در قبرستان مسلمين ، سنّت مؤكّدى است كه براى همه دوستداران حضرتش ، شايسته پيروى است و بركات فراوانى را براى استغفار گويان و مردگانى كه برايشان طلب آمرزش مى شود ، به ارمغان خواهد آورد.

استغفار براى پدر و مادر

يكى از حقوقى كه پدر و مادر بر فرزند خويش دارند اين است كه در زمان حيات و بعد از مرگشان ، براى آن ها استغفار كند.

خداوند براى بيان اهميّت اين مطلب به استغفار پيامبر اولوالعزم خويش ، حضرت ابراهيمعليه‌السلام براى پدر و مادرش ، اشاره مى كند:

( رَبَّنَا اغْفِرْلى وَ لِوالِدَىَّ وَ لِلْمُؤْمِنينَ يَوْمَ يَقُومُ الحِسابُ ) (٢٧)

پروردگارا ! من و پدر و مادرم و تمام مؤمنين را روزى كه همه در برابر تو براى حساب مى ايستند ، ببخش و بيامرز

در جاى ديگر خداوند طلب آمرزش پيامبر بزرگ خويش حضرت نوحعليه‌السلام را براى پدر و مادرش، چنين بازگو مى كند:

( رَبِّ اغْفِرلى وَ لِوالِدَىَّ وَ لِمَنْ دَخَلَ بَيْتِىَ مُؤْمِناً وَ لِلْمُؤْمِنينَ وَالْمُؤْمِناتِ ) (٢٨)

اى پروردگارم ، من و پدر و مادرم و هر كس كه با ايمان (به تو) داخل خانه ام مى شود و همه مردان و زنان با ايمان را ببخش و بيامرز

از اين آيات و مدارك بسيار ديگرى استفاده مى شود :

استغفار فرزند براى پدر و مادر ، مخصوصاً بعد از مرگ آنان ارزش والايى در پيشگاه خداوند دارد و باعث آمرزش و نجات آنان از گرفتارى هاى عالم برزخ و قيامت مى شود ، و بركات فراوانى را براى خودِ انسان به ارمغان مى آورد.

حقّ پدر و مادر به قدرى عظيم است كه ترك استغفار براى آنان بعد از مرگشان شديداً نكوهش شده است و چنانچه با علم و آگاهى باشد ، به عاق والدين منجر مى گردد.

اميرالمؤمنينعليه‌السلام مى فرمايند:

إِنَّ الرَّجُلَ يَكُونَ بارّاً بِوالِدَيْهِ وَ هُما حَيّانِ فَإِذا ماتا وَ لَمْ يَسْتَغْفِرْ لَهُما كُتِبَ عاقّاً لَهُما ، إِنَّ الرَّجُلَ يَكُونُ عاقّاً لَهُما فى حَياتِهِما فَاِذا ماتا وَ أَكْثَرَ الإِسْتِغْفارَ لَهُما كُتِبَ بارّاً(٢٩)

به راستى ، مردى در زمان حيات پدر و مادرش فرزند نيكوكارى است و به آنان احسان و نيكى مى كند ، ولى زمانى كه (پدر و مادرش) مى ميرند و برايشان استغفار نمى كند ، نام او در زمره كسانى ثبت مى شود كه عاقّ والدين و آزار دهنده پدر و مادرشان بوده اند و شخصى در زمان حيات پدر و مادرش آنان را آزار مى داده است ، امّا بعد از مرگشان فردى نيكوكار نوشته مى شود ، زيرا براى والدين خود زياد استغفار كرده و آمرزش طلبيده است

استغفار براى مردان و زنان مؤمن

يكى از دعاهاى مستجاب ، دعا براى آمرزش برادران و خواهران مؤمن به ويژه كسانى است كه حقى بر گردن انسان دارند طلب آمرزش براى دوستان و شيعيان اميرمؤمنانعليه‌السلام علاوه بر اينكه درخواستى است قرين اجابت بركات فراوانى نيز براى دنيا و آخرت دعا كننده به همراه دارد بى جهت نيست كه در سحرگاهان ، ساعت استجابت دعا و مهم ترين وقت استغفار ، سفارش اكيد بر طلب آمرزش براى چهل مؤمن در قنوت « نماز وتر » شده است

همچنين در مورد كسى كه بر گردن انسان حقّى پيدا كرده مثل آنكه دانشى را به انسان آموخته باشد و يا توسّط انسان حقّ او ضايع شده مثل اينكه غيبت كسى را كرده و رضايت طلبيدنِ از او مفسده انگيز باشد به آمرزش خواهىِ براى آنان به خصوص دستور داده شده است

اين ها بدان خاطر است كه حق مؤمن عظيم است و رعايت حرمت او لازم و دعا ، باعث اداء برخى از حقوق فراوان او مى گردد

و چنين است كه يكى از صفات شايسته بندگان صالح خدا ، دعا براى آمرزش برادران و خواهران مؤمن شمرده شده است

خداوند زبان حال آنان را اين گونه بيان مى كند :

( رَبَّنَا اغْفِرْ لَنا وَ لاِِخْوانِنا الَّذينَ سَبَقُونا بِالإيمانِ وَ لاتَجْعَلْ فى قُلوبِنا غِلاًّ لِلَّذينَ آمَنُوا رَبَّنا إِنَّكَ رَؤُوفٌ رَحيمٌ ) (٣٠)

پروردگارا ! ما و برادرانمان را كه در ايمان بر ما پيشى گرفته اند ، بيامرز ، و در دل هايمان حسد و كينه اى نسبت به مؤمنان قرار مده پروردگارا ، تو دلسوز و مهربانى

دعا براى آمرزش مردان و زنان مؤمن آنقدر با ارزش و پر بركت است كه فرشتگان آسمان نيز بدين واسطه به خدا تقرّب مى جويند خداوند ، حال آنان را چنين توصيف مى فرمايد :

( الَّذينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَمَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَيُؤْمِنُونَ بِهِ وَيَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذينَ آمَنُوا رَبَّنا وَسِعْتَ كُلَّ شَىْء رَحْمَةً وَعِلْماً فَاغْفِرْ لِلَّذينَ تابُواْ وَاتَّبَعُواْ سَبيلَكَ وَقِهِمْ عَذابَ الْجَحيمِ ) (٣١)

فرشتگانى كه حاملان عرشند و آنها كه گرداگرد آن (طواف مى كنند) تسبيح و حمد پروردگارشان را مى گويند و به او ايمان دارند و براى مؤمنان استغفار مى كنند (و مى گويند) : پروردگارا ! رحمت و علم تو همه چيز را فرا گرفته ، پس كسانى را كه توبه كرده و راه تو را پيروى مى كنند بيامرز ، و آنان را از عذاب دوزخ نگاه دار

در زيارت جامعه ائمّة المؤمنينعليهم‌السلام ، از اين مطلب با صراحت و روشنى بيشترى ياد شده است در فرازى از آن مى خوانيم :

« بَلْ يَتَقَرَّبُ اَهْلُ السَّمآءِ بِحُبِّكُمْ وَبِالْبَرآئَةِ مِنْ اَعْدآئِكُمْ وَتَواتُرِ الْبُكآءِ عَلى مُصابِكُمْ وَالاِْسْتِغْفارِ لِشيعَتِكُمْ وَمُحِبّيكُمْ »(٣٢)

بلكه اهل آسمان (فرشتگان) با محبّت شما و بيزارى جستن از دشمنان شما و گريه هاى پى در پى بر مصايبتان و استغفار براى شيعيان و دوستانتان ، به خدا تقرّب مى جويند

نه تنها فرشتگان مقرّب خدا با دعا براى مؤمنان ، به خدا تقرّب مى جويند ، بلكه روش انبياء مرسل و الواالعزم خدا نيز ، بر اين بود كه با دعا براى آمرزش زنان و مردان با ايمان ، خود را به خداى خويش نزديك مى ساختند ! سخن پيامبر خدا ، حضرت نوحعليه‌السلام در اين باره شنيدنى است كه مى گفت :

( رَّبِّ اغْفِرْ لى وَلِوالِدَىَّ وَلِمَن دَخَلَ بَيْتِىَ مُؤْمِناً وَلِلْمـُؤْمِنينَ وَالْمـُؤْمِناتِ ) (٣٣)

پروردگارا ! مرا و پدر و مادرم و تمام كسانى را كه با ايمان وارد خانه من شدند ، و همه مردان و زنان با ايمان را بيامرز

بركات دعا براى مؤمنين و مؤمنات

از مجموع آيات و روايات استفاده مى شود كه دعا براى آمرزش

مؤمنين و مؤمنات ، آثار بسيار دارد ما به فهرستى از آن اشاره مى كنيم تا خوانندگان محترم به ارزش والاى آن پى برده و از بركات آن بهره گيرند و نگارنده را مشمول دعاى خيرشان فرمايند :

براى مؤمنين و مؤمنات دعا كردن

١ ـ غم و اندوه را برطرف و گرفتارى را از بين مى برد(٣٤)

٢ ـ روزى انسان را زياد مى كند(٣٥)

٣ ـ بلا و سختى را از انسان دور مى سازد(٣٦)

٤ ـ باعث استجابت همان دعا در حق دعا كننده مى شود(٣٧)

٥ ـ دعا كننده ، فرداى قيامت به شفاعت كسانى كه بر ايشان دعا كرده از آتش و عذاب خداوند نجات مى يابد(٣٨)

٦ ـ به پاداش دعايى كه كرده ، از صدهزار تا يك ميليون برابر دست مى يابد. (٣٩)

٧ ـ دعاى او در حق خودش مستجاب مى شود(٤٠)

٨ ـ فرشته مأمورى برايش دعا مى كند(٤١)

٩ ـ از طرف هر مؤمنى كه برايش دعا كرده ، حسنه اى براى دعا كننده نوشته مى شود(٤٢)

در انتهاى اين بحث ، براى روشن شدن چگونگى و تعداد استغفار در روز براى برادران و خواهران مؤمن ، به دو روايت اشاره مى كنيم تا مشوّق و راهگشاى كسانى باشد كه در جست و جوى انواع بيشتر آمرزش خواهى و فيوضات فراوان آنند

عبدالله بن سنان حديثى را از امام صادقعليه‌السلام چنين روايت مى كند :

هر كس روزى بيست و پنج مرتبه بگويد:

« اَللّهُمَّ اغْفِر لِلْمُؤْمِنينَ وَ الْمُؤْمِناتِ وَالْمُسْلِمينَ وَالْمُسْلِماتِ »

خداوند به تعداد همه مؤمنانى كه از دنيا رفتند و هر مرد و زن با ايمانى كه تا روز قيامت خواهند آمد ، براى او حسنه نوشته ، گناه پاك كرده و درجه بالا مى برد(٤٣)

امام صادقعليه‌السلام در حديثى ، سخن درربار پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله را چنين نقل مى كنند :

هر مرد و زن با ايمانى كه از اول روزگار آمده و يا تا روز قيامت مى آيند ـ شفيع كسى خواهند بود كه در دعايش بگويد:

« اَللّهُمَّ اغْفِر لِلْمُؤْمِنينَ وَ الْمُؤْمِناتِ »

به راستى ، روز قيامت (از طرف خداوند) دستور مى آيد بنده اى را به سوى آتش برند ، پس او به سوى آتش كشيده مى شود ناگاه مردان و زنان مؤمنى كه اين شخص برايشان دعا كرده ، به درگاه خداوند عرضه مى دارند :

پروردگارا ، اين شخص (در دنيا) براى ما دعا مى كرد ، شفاعت ما را درباره او بپذير (و او را از آتش نجات بده)

خداوند ، شفاعت آنان را درباره او پذيرفته و او نجات مى يابد(٤٤)

با توجه به آثار و بركاتى كه دعا براى مؤمن در دين و دنياى انسان دارد ، بسيار بجاست كه شيعيان و چشم انتظاران امام عصر عجل الله فرجه ، هر زمان دست به دعا برداشتند قبل از هر چيز براى تعجيل فرج مولاى مظلومشان دعا كرده و سپس براى آمرزش گناهان خود و ديگر مؤمنان به حضرتش استغفار كنند ، تا به استجابت دعا دست يابند

شروع و ختم استغفار با صلوات

يكى از نكاتى كه در استغفارِ براى خود يا ديگران بايد رعايت كرد ، فرستادن صلوات بر محمّد و آل محمّدعليهم‌السلام قبل از استغفار و بعد از آن است زيرا استغفار دعا براى آمرزش خود و ديگران است و يكى از شرايط استجابت هر دعايى فرستادن صلوات در ابتدا و انتهاى آن است.

پيامبر اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در حديث دُرر بارى به اين مطلب تصريح مى كنند :

لاتَجْعَلُونى كَقَدَحِ الرّاكِبِ ، فَإِنَّ الرّاكِبَ يَمْلاَُ قَدَحَهُ فَيَشْرِبُه إِذا شاءَ ، إِجْعَلُونى فى أَوَّلَ الدُّعاء وَ فى آخِرِهِ وَ فى وَسَطِهِ(٤٥)

مرا مثل ظرف آب كسى كه سوار مركب است قرار ندهيد چرا كه شخص سواره ظرف آبش را پر مى كند و هر گاه خواست از آن مى آشامد، بلكه مرا در ابتدا و انتها و وسط دعا قرار دهيد

گويا مقصود پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم از اين سخن آن است :

آن گونه كه عادت سواران است كه ظرف آب را در انتهاى مركب خويش ، پشت سر ، ميان خورجين مى نهند و هرگاه بدان احتياج پيدا كرده سراغش مى روند ; با من رفتار نكنيد بلكه ياد من و صلوات بر من و آل مرا در ابتدا ، انتها و وسط دعاى خويش بياوريد ، تا دعايتان مستجاب گردد و از بركات آن كاملاً برخوردار شويد.

امام صادقعليه‌السلام در حديث پربارى ، با صراحت بدين مطلب سفارش مى كنند :

هر كس حاجتى به سوى خدا دارد ، بايد با صلوات بر محمد و آل محمدعليهم‌السلام شروع كند ، سپس حاجتش را بخواهد و در انتهاى دعا نيز صلوات بفرستد به راستى خداوند ، كريم تر از آن است كه ابتدا و انتهاى دعايى را بپذيرد ، امّا وسط دعا را رها كند و نپذيرد. چرا كه ، صلوات بر محمد و آل محمدعليهم‌السلام از درگاه خداى متعال محجوب نمى ماند (و مستجاب مى گردد)(٤٦)

در حديث ديگرى آن حضرت ، صلوات نفرستاندن را يكى از علل عدم استجابت دعا مى شمارند :

لا يَزالُ الدُّعا مَحْجُوباً عَنِ السَّماءِ حَتّى يُصَلّى عَلى مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّدعليهم‌السلام .(٤٧)

« هر دعايى دائماً از آسمان محجوب است (و بالا نمى رود) ، مگر آن كه (در كنار آن) بر محمّد و آل محمّدعليهم‌السلام صلوات فرستاده شود

پس با توجّه به اين كه استغفار بهترين دعا است و داراى آثار و بركات فراوانى است ، خوب است كه آن را با صلوات شروع كنيم و با صلوات نيز پايان دهيم ; تا از بركت پيامبر و آلشعليهم‌السلام به تمام خواص مادّى و آثار معنوى استغفار دست يابيم. مخصوصاً كه صلوات خود يكى از عوامل مهمّ آمرزش و ريزش گناهان است

امام رضاعليه‌السلام در سخن زيبايى مى فرمايند:

مَنْ لَمْ يَقْدِرْ عَلى ما يُكَفِّر بِهِ ذُنُوبَهُ ، فَلْيُكْثِرْ مِنَ الصَّلاةِ عَلى مُحَمَّد وَ آلِهِ ، فَإِنَّها تَهْدِمُ الذُّنُوبَ هَدْماً(٤٨)

هر كس قدرت ندارد ، كارى كند كه كفاره گناهانش باشد (و بار عقوبت گناه را از دوشش بردارد) بايد بر محمد و آل محمدعليهم‌السلام زياد صلوات بفرستد مسلماً ، صلوات ، گناهان را نابود مى سازد بگونه اى كه اثرى از آن نمى ماند

___________________________________

پي نوشت ها :

١. مستدرك الوسائل ، ج ٥ ، ص ٣١٩

٢. مستدرك الوسائل ، ج ١٤ ، ص ٣٠٩

٣. مستدرك الوسائل ، ج ٥ ، ص ٣١٨

٤. مستدرك الوسائل ، ج ٦ ، ص ١٨٨

٥. مستدرك الوسائل ، ج ١٢ ، ص ١٢٢

٦. مستدرك الوسائل ، ج ١٢ ، ص ١٢٢

٧. مستدرك الوسائل ، ج ١٢ ، ص ١٢٤

٨. مستدرك الوسائل ، ج ١٢ ، ص ١٢٩

٩. كافى ، ج ٢ ، ص ٥٦٧

١٠. كافى ، ج ٢ ، ص ٥٠٤ ; وسائل الشّيعه ، ج ٧ ، ص ١٧٦ ; بحارالأنوار ، ج ٩٠ ، ص ١٩٠

١١. وسائل الشّيعه ، ج ١٠ ، ص ٣٠٩ ; من لايحضر الفقيه ، ج ٢ ، ص ٦٠٨

١٢. بحارالأنوار ، ج ٦٦ ، ص ٤٠٧

١٣. بحارالأنوار ، ج ٩٠ ، ص ٢٨١

١٤. وسائل الشّيعه ، ج ٥ ، ص ١٠٢

١٥. بحارالأنوار ، ج ٩٨ ، ص ١٣٨ ، ح ٨٣ در اين حديث امام باقرعليه‌السلام آداب برداشتن تربت قبر امام حسينعليه‌السلام را براى جابر بن يزيد جعفى بيان مى كنند كه شايسته دقت و تأمّل است.

١٦. مستدرك الوسائل ، ج ٥ ، ص ٣١٧

١٧. مستدرك الوسائل ، ج ٦ ، ص ٣٠٦

١٨. وسائل الشّيعه ، ج ١٦ ، ص ٧١ ، باب ٨٦

١٩. كافى ، ج ٢ ، ص ٤٣٤ ; وسائل الشّيعه ، ج ١٦ ، ص ٦٤

٢٠. كافى ، ج ٢

٢١. وسائل الشّيعه ، ج ٧ ، ص ١٧٧

٢٢. مستدرك الوسائل ، ج ٥ ، ص ١٢٠ متن اين استغفار را در بخش « انواع استغفار و بركات آنها » در همين كتاب ، ملاحظه فرماييد.

٢٣. وسائل الشّيعه ، ج ١٢ ، ص ١٢٤

٢٤. الجعفريات ، ص ٢٨٨

٢٥. عوالى اللئالى ، ج ٢ ، ص ٥٣

٢٦. ارشاد القلوب ديلمى ، ج ١ ، ص ٣٣

٢٧. سوره ابراهيم ، آيه ٤١

٢٨. سوره نوح ، آيه ٢٨

٢٩. كافى ، ج ٢ ، ص ١٦٣

٣٠. سوره حشر : آيه ١٠

٣١. سوره غافر : آيه ٧

٣٢. مفاتيح الجنان ، زيارت جامعه ائمّة المؤمنينعليهم‌السلام ; مصباح الزائر ، سيد بن طاووس ، ص ٤٦٢

٣٣. سوره نوح : آيه ٢٨

٣٤. بحارالأنوار ، ج ٥٣ ، ص ١٨٠

٣٥. بحارالأنوار ، ج ٥٣ ، ص ١٨٠

٣٦. بحارالأنوار ، ج ٩٠ ، ص ٣٨٧ ، ح ١٩

٣٧. كافى ، ج ٢ ، ص ٥٠٧ ، ح ٣

٣٨. كافى ، ج ٢ ، ص ٥٠٧ و ٥٠٨

٣٩. بحارالأنوار ، ج ٩٠ ، ص ٣٨٧ ، ح ١٩

٤٠. بحارالأنوار ، ج ٩٠ ، ص ٣٨٤

٤١. بحارالأنوار ، ج ٩٠ ، ص ٣٨٧

٤٢. بحارالأنوار ، ج ٩٠ ، ص ٣٨٧

٤٣. وسائل الشّيعه ، ج ٧ ، ص ١١٤ ، ح ٣

٤٤. وسائل الشّيعه ، ج ٧ ، ص ١١٤

٤٥. كافى ، ج ٢ ، ص ٤٩٢ ; وسائل الشّيعه ، ج ٧ ، ص ٩٤ ; بحارالأنوار ، ج ٩٠ ، ص ٣١٦

٤٦. بحارالأنوار ، ج ٩٠ ، ص ٣١٦

٤٧. بحارالأنوار ، ج ٩٠ ، ص ٣١٢ ; امالى طوسى ، ج ٢ ، ص ٢٧٥

٤٨. بحارالأنوار ، ج ٩١ ، ص ٦٣

گفتار هفتم : برترين اوقات استغفار

در طول ساعات شبانه روز ، ساعات خاصّى به عنوان بهترين ساعات استغفار ; و در طول هفته ، شب و روز خاصّى به عنوان برترين روزها براى طلب آمرزش از خداوند ; و در طول سال ، ماه هاى خاصّى به عنوان بهترين ماه براى استغفار و عذرخواهى از پروردگار ، ياد شده اند كه بايد غنيمت شمرده شوند

اگر اين اوقات را دوران طلايى عمر انسان بناميم ، با توجّه به آثار گرانبهايى كه اين ذكر مبارك دارد ، سخن گزافى نگفته ايم بلكه گفتار زيبايى است كه ريشه در قرآن و كلمات نورانى پيامبر و اهل بيتعليهم‌السلام دارد و كسى كه طالب كمال و معنويّت و در جستجوى كيمياى سعادت است بايد از اين فرصتهاى طلايى ، استفاده كند و دل و جان خويش را بدان مزيّن سازد.

سحر هر شب

يكى از اوقاتى كه استغفار در آن ، از ارزش والايى برخوردار است و آثار پر بارى را براى دين و دنياى انسان به ارمغان مى آورد ، وقت سحر است خداوند در تعريف از بندگان صالح خويش مى فرمايد:

( كانُوا قليلاً مِنَ اللَّيْلِ ما يَهْجَعُونَ * وَ بِالأَسْحارِ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ ) (١)

متّقين در دنيا چنين بودند كه كمى از شب را مى خوابيدند ، و در سحرگاهان استغفار مى كردند

روش همه انبيا ، اوصيا و اولياى خدا نيز بر اين بوده كه استغفار سحرگاه آنان ترك نگردد ; چون نيك در يافته بودند كه هر كس به جايى رسيده است از بيدارى ثلث آخر شب و استغفار در سحر بوده است

امام صادقعليه‌السلام ، در حديثى نورانى به جايگاه و تعداد استغفار در اين ساعت ، اشاره مى كنند ، تا شيعيان و دوستانشان از بركات اين ساعات محروم نگردند و از اين فيض بزرگ بى بهره نباشند حضرتش مى فرمايند :

إِسْتَغْفِرِاللهَ فِى الوِتْرِ سَبْعينَ مَرَّةً(٢)

در (قنوت) نماز وتر هفتاد مرتبه از خدا طلب آمرزش نما ، استغفار كـن

هنگامى كه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم براى مناجات با خدا در اين ساعت برمى خواستند در قنوت نماز وتر خود هفتاد مرتبه به خداوند عرض مى كردند:

« أَسْتَغْفِرُاللهَ رَبّى وَ أتُوبُ إِلَيْهِ »(٣)

از پروردگارم طلب آمرزش مى كنم و به سوى او باز مى گردم

امام رضاعليه‌السلام استغفار نماز وتر خويش را بدين صورت مى گفتند:

« أَسْتَغْفِرُ اللهَ وَ أَسْأَلُهُ التَّوْبَةِ »(٤)

از خدا طلب آمرزش مى نمايم و از او درخواست توبه دارم

و براى تشويق شيعيانشان ، در فضيلت استغفار سحرگاهان ، بخصوص در قنوت نماز وتر ، مى فرمودند:

بر شما باد به خواندن نماز شب ، هيچ بنده اى نيست كه آخر شب (در برابر خدا) بايستد ، هشت ركعت نماز شب بخواند ، سپس دو ركعت نماز شفع و يك ركعت نماز وتر به جا آورد و در قنوت وترش ، هفتاد بار از خدا آمرزش طلبد و استغفار كند ; مگر اين كه از عذاب قبر و عذاب آتش پناه داده مى شود ، عمرش طولانى مى گردد و روزيش گشايش مى يابد

سپس امام رضاعليه‌السلام فرمودند:

إِنَّ الْبُيوتَ الَّتى يُصَلّى فيهَا اللَّيْلُ يَزْهَرُ نُورُها لاَِهْلِ السَّماءِ كَما يَزْهَرُ الكَواكِبُ لاَِهْلِ الاَْرْضِ

خانه هايى كه در آن نماز شب خوانده مى شود (و در سحرگاهش استغفار مى گردد) نورش براى اهل آسمان مى درخشد ، همان گونه كه نور ستارگان براى اهل زمين مى درخشند(٥)

امام صادقعليه‌السلام در حديث زيبايى مقام استغفار كنندگان در سحرگاهان را چنين مى ستايند :

هر كس در قنوت نماز وترش در حالى كه ايستاده است ، هفتاد مرتبه بگويد: « أَسْتَغْفِرُاللهَ وَ أَتُوبُ إِلَيْهِ » و تا يك سال هر شب بر آن مداومت نمايد ، نامش جزو « استغفار كنندگان در سحرها » نوشته مى شود و بهشت بر او واجب مى گردد.(٦)

بعد از نافله فجر

دوّمين ساعتى كه در شبانه روز، براى استغفار و درخواست آمرزش از خداوند تعيين گشته است و از فضايل بالايى برخوردار است، بعد از نافله فجر و قبل از نماز صبح است

امام سجادعليه‌السلام مواظبت تامّى بر تلاوت استغفار بعد از دو ركعت نافله فجر داشتند.(٧)

پيامبر اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ، استغفارى را براى اين ساعت ذكر كرده و بركات فراوانى را براى آن بيان مى نمايند :

كسى كه در اين ساعت استغفار كند ، خداوند تمام گناهانش را مى آمرزد ، اگر چه گناهانش آسمان ها و زمين هاى هفتگانه را پر كرده باشد و به سنگينى كوه ها و تعداد قطرات باران و به عدد آنچه در دشت و دريا است ، باشد و به همين اندازه برايش حسنات نوشته مى شود.

و هر بنده اى كه در شب يا روزى كه اين استغفار را تلاوت مى كند بميرد ، داخل بهشت مى گردد ، و هيچ گاه فقير نمى شود.(٨)

سپس پيامبر اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ، استغفار خاصّى را براى اين ساعت ذكر مى كنند(٩)

اميرالمؤمنينعليه‌السلام در اين ساعت هفتاد مرتبه از خدا طلب آمرزش مى كردند ، و در هر بار استغفار خاصّى را با مضامينى عالى تلاوت مى فرمودند(١٠)

توجّه به متن عالى اين استغفار ابواب معرفت حق را به روى انسان مى گشايد و روشنگر اهميّت استغفار در اين ساعت است(١١)

بعد از نماز صبح

سوّمين ساعتى كه در طول شبانه روز به استغفار در آن سفارش اكيد شده است ، هر روز بعد از نماز صبح است براى استغفار در اين ساعت ، آثار پر بارى ذكر شده است

امام باقرعليه‌السلام در سخنى زيبا مى فرمايند :

هر كس بعد از نماز صبح هفتاد مرتبه از خدا آمرزش طلبيده و استغفار كند ، خداوند او را مى بخشد ; اگر چه در آن روز بيش از هفتاد هزار گناه كند!(١٢)

بعد از نماز عصر

چهارمين زمانى كه در طول شبانه روز ، براى استغفار و عذرخواهى از خداوند ، تعيين شده است و ثواب زيادى براى آن ذكر گرديده است ، بعد از نماز عصر است كه داراى بركات فراوانى است

امام صادقعليه‌السلام در فضيلت استغفار در اين ساعت مى فرمايند:

هر كس بعد از نماز عصر ، هفتاد مرتبه استغفار كند و از خدا آمرزش طلبد ، خدا در آن روز هفت صد گناه او را مى آمرزد ، و اگر خودش گناهى نداشته باشد ، گناه پدرش را مى آمرزد ، و اگر پدرش هم گناهى نكرده باشد ، گناه مادرش را مى آمرزد و چنانچه مادرش هم بى گناه باشد ، گناه برادرش را مى بخشد ; و اگر برادرش هم گناهى نداشته باشد ، خدا گناه خواهرش را مى بخشد ; و اگر براى خواهرش هم گناهى نباشد ، گناه ساير اقوام و بستگانش را ، هر كدام كه نزديكتر به او باشند و گناهى داشته باشند مى آمرزد(١٣)

هنگام خواب

پنجمين وقتى كه نسبت به استغفار در آن سفارش شده و از عوامل ريزش گناهان ، همچون افتادن برگ درختان ، شمرده شده است ; هنگام خواب است

امام صادقعليه‌السلام در اهميّت توجّه به خدا و طلب آمرزش از آن ذات مهربان در اين ساعت مى فرمايند:

اگر كسى هنگامى كه براى استراحت و خوابيدن ، به بستر مى رود صد مرتبه بگويد: « لاْ إِلـهَ إِلاَّ اللهَ » خدا خانه اى در بهشت برايش بنا مى كند و اگر صد مرتبه از خدا آمرزش طلبيده و استغفار كند ، گناهانش مى ريزد همان گونه كه برگ هاى درخت مى ريزد(١٤)

بعد از گفتن تسبيح حضرت زهراعليها‌السلام

ششمين ساعتى كه در شبانه روز ، براى استغفار مطلوب دانسته شده و بدان تأكيد شده است ، بعد از گفتن تسبيح حضرت زهراعليها‌السلام است كه مايه ريزش گناه و دست يافتن به بركات استغفار است

محمّد بن مسلم گويد: امام باقرعليه‌السلام فرمودند:

هر كس تسبيح حضرت فاطمهعليها‌السلام را گويد و سپس استغفار كند ، تمام گناهانش آمرزيده مى شود اين تسبيح در زبان صد تسبيح ، و در ميزان هزار تسبيح به حساب مى آيد ، شيطان را دور مى سازد و خداى رحمان را خشنود مى كند (١٥)

بعد از نماز واجب

هفتمين موردى كه به استغفار در آن سفارش شده است و عامل ريزش همه گناهان به حساب آمده ، بعد از هر نماز واجب است.

امام باقرعليه‌السلام مى فرمايند:

هر كس بعد از نماز واجب ، قبل از آن كه از حال نماز خارج شده و پايش را تكان دهد ; سه مرتبه بگويد:

« أَسْتَغْفِرُاللهَ الَّذى لا إِلـهَ إِلاّ هُو الْحَىُّ الْقَيُّومُ ذُوالجَلالِ وَ الإِكْرامِ وَ أَتُوبُ إِلَيْهِ ».(١٦)

خداوند همه گناهانش را مى بخشد ، اگر چه به اندازه كف دريا باشد.

سحر شب جمعه

علاوه بر ساعات شبانه روز ، در طول هفته نيز به استغفار در شب و روز خاصّى سفارش و تأكيد شده است كه شايسته دقّت و بهره جستن هستند.

مهمترين شبى كه در طول هفته به استغفار در آن سفارش شده است ، شب جمعه و مخصوصاً سحر آن است

صرف نظر از آيات و رواياتى كه براى بيدارى در ثلث آخر شب و استغفار در سحر آثار پر بارى نقل مى كند و بيانگر مواظبت تامِّ انبيا ، اوصيا و اولياى خدا ، نسبت به استغفار در سحرگاهان است ; در روايات براى شب جمعه و بيدارى در سحر آن ، ارزش و بهاى مضاعفى ذكر شده است و تأكيد بيش از حدّى ، نسبت به بيدارى و مناجات با حقّ و طلب آمرزش از خداوند ، در اين شب ديده مى شود.(١٧)

انبياى عظام الهىعليهم‌السلام با اين كه داراى مقام استجابت دعا بودند ولى اگر از آن ها تقاضاى دعايى مى شد به شب جمعه و سحر آن موكول مى كردند

برادران يوسف ، وقتى براى عذرخواهى از ظلمى كه به يوسف روا داشتند ، خدمت پدرشان حضرت يعقوبعليه‌السلام رسيدند و از او خواستند كه براى آنان استغفار كند ; يعقوب در جواب گفت:

( سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبِّى ) .

بزودى برايتان به سوى پروردگارم استغفار مى كنم

امام صادقعليه‌السلام در تفسير اين آيه مى فرمايند:

يعقوبعليه‌السلام ، استغفار براى فرزندانش را به خاطر درك سحر جمعه به تأخير انداخت(١٨)

صبح جمعه ، قبل از نماز صبح

دوّمين زمانى كه در طول هفته ، براى استغفار در آن ثواب خاصّى در نظر گرفته شده است و بركاتى را متوجّه انسان مى سازد ، روز جمعه بعد از دو ركعت نافله فجر و قبل از نماز صبح است

ابى حمزه گويد: از امام صادقعليه‌السلام شنيدم مى فرمودند:

هر كس بعد از دو ركعت نافله اى كه قبل از نماز صبح در روز جمعه مى خواند ، صد مرتبه بگويد:

سُبْحانَ رَبّى وَ بِحَمْدِهِ وَ أَسْتَغْفِرُ رَبّى وَ أتُوبُ إِلَيْهِ

خداوند منزلى در بهشت ، براى او بنا مى كند.(١٩)