شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

(قرائت)

٩٨٧ - در ركعت اول و دوم نمازهاى واجب يوميه، انسان بايد اول حمد و بعد از آن - بنابر احتياط - يك سوره تمام بخواند و سوره والضحى و الم نشرح و همچنين سوره فيل و لايلاف در نماز بنابر احتياط يك سوره حساب مى شود.

٩٨٨ - اگر وقت نماز تنگ باشد يا انسان ناچار شود كه سوره را نخواند، مثلا بترسد كه اگر سوره را بخواند، دزد يا درنده يا چيز ديگرى به او صدمه بزند يا آنكه كار ضرورى داشته باشد مى تواند سوره را نخواند بلكه در صورت تنگى وقت و در بعض از موارد ترس نبايد سوره را بخواند.

٩٨٩ - اگر عمدا سوره را پيش از حمد بخواند نمازش باطل است و اگر اشتباها سوره را پيش از حمد بخواند و در بين آن يادش بيايد، بايد سوره را رها كند و بعد از حمد، سوره را از اول بخواند.

٩٩٠ - اگر حمد و سوره يا يكى از آنها را فراموش كند و بعد از رسيدن به ركوع بفهمد، نمازش صحيح است.

٩٩١ - اگر پيش از آنكه براى ركوع خم شود، بفهمد كه حمد و سوره را نخوانده، بايد بخواند.

و اگر بفهمد سوره را نخوانده، بايد فقط سوره را بخواند، ولى اگر بفهمد حمد تنها را نخوانده بايد اول حمد و بعد از آن دوباره سوره را بخواند، و نيز اگر خم شود و پيش از آنكه به ركوع برسد، بفهمد حمد و سوره يا سوره تنها يا حمد تنها را نخوانده بايد بايستد و به همين دستور عمل نمايد.

٩٩٢ - اگر در نماز فريضه يكى از چهار سوره اى را كه آيه سجده دارد و در مساله (٣٦١) گفته شد عمدا بخواند واجب است كه پس از خواندن آيه سجده، سجده نمايد، ولى اگر سجده را به جا آورد نمازش بنابر اختياط باطل مى شود و لازم است كه آن را دوباره بخواند، و اگر سجده را بجا نياورد مى تواند نماز را ادامه دهد اگر چه در ترك سجده گناه كرده است.

٩٩٣ - اگر اشتباها مشغول خواندن سوره اى شود كه سجده واجب دارد، چنانچه پيش از رسيدن به آيه سجده بفهمد، بايد آن سوره را رها كند و سوره ديگر بخواند، و اگر بعد از خواندن آيه سجده بفهمد بايد آن طورى كه در مساله پيش گفته شد عمل كند.

٩٩٤ - اگر در نماز آيه سجده را گوش دهد نمازش صحيح است و بنابر احتياط به سجده اشاره نمايد و بعد از نماز سجده آن را بجا آورد.

٩٩٥ - در نماز مستحبى خواندن سوره لازم نيست، اگر چه آن نماز به واسطه نذر كردن واجب شده باشد، ولى در بعضى از نمازهاى مستحبى مثل نماز وحشت كه سوره مخصوصى دارد، اگر بخواهد به دستور آن نماز رفتار كرده باشد، بايد همان سوره را بخواند.

٩٩٦ - در نماز جمعه و در نماز ظهر روز جمعه مستحب است در ركعت اول بعد از حمد، سوره جمعه و در ركعت دوم بعد از حمد، سوره منافقون بخواند و اگر مشغول يكى از اينها شود، بنابر احتياط واجب نمى تواند آن را رها كند و سوره ديگر بخواند.

٩٩٧ - اگر بعد از حمد مشغول خواندن سوره (قل هو اللّه احد) يا سوره (قل يا ايها الكافرون) شود نمى تواند آن را رها كند و سوره ديگر بخواند ولى در نماز جمعه و نماز ظهر روز جمعه اگر از روى فراموشى به جاى سوره جمعه و منافقون، يكى از آن دو سوره را بخواند مى تواند آن را رها كند و سوره جمعه و منافقون را بخواند و احتياط آن است كه بعد از رسيدن به نصف رها ننمايد.

٩٩٨ - اگر در نماز جمعه يا نماز ظهر روز جمعه عمدا سوره قل هو اللّه احد يا سوره قل يا ايها الكافرون بخواند، اگر چه به نصف نرسيده باشد، بنابر احتياط واجب نمى تواند رها كند و سوره جمعه و منافقون را بخواند.

٩٩٩ - اگر در نماز، غير سوره قل هو اللّه احد و قل يا ايها الكافرون سوره ديگرى بخواند، تا به نصف نرسيده مى تواند رها كند و سوره ديگر بخواند و پس از رسيدن به نصف بنابر احتياط مطلقا رها كردن آن و عدول به سوره ديگر جايز نيست.

١٠٠٠ - اگر مقدارى از سوره را فراموش كند يا از روى ناچارى مثلا به واسطه تنگى وقت يا جهت ديگر نشود آن را تمام نمايد مى تواند آن سوره را رها كند و سوره ديگر بخواند، اگر چه به نصف هم رسيده باشد يا سوره اى كه مى خوانده قل هو اللّه احد يا قل يا ايها الكافرون باشد.

١٠٠١ - بر مرد بنابر احتياط، واجب است حمد و سوره نماز صبح و مغرب و عشا را بلند بخواند و بر مرد و زن بنابر احتياط، واجب است حمد و سوره نماز ظهر و عصر را آهسته بخواند.

١٠٠٢ - مرد بنابر احتياط بايد در نماز صبح و مغرب و عشا مواظب باشد كه تمام كلمات حمد و سوره حتى حرف آخر آنها را بلند بخواند.

١٠٠٣ - زن مى تواند حمد و سوره نماز صبح و مغرب و عشا را بلند يا آهسته بخواند، ولى اگر نامحرم صدايش را بشنود و در صورتى كه اسماع به او حرام باشد بنابر احتياط آهسته بخواند.

١٠٠٤ - اگر در جايى كه بايد نماز را بلند بخواند عمدا آهسته بخواند يا در جايى كه بايد آهسته بخواند عمدا بلند بخواند بنابر احتياط، نمازش باطل است، ولى اگر از روى فراموشى يا ندانستن مساله باشد صحيح است و اگر در بين خواندن حمد و سوره هم بفهمد اشتباه كرده، لازم نيست مقدارى را كه خوانده دوباره بخواند.

١٠٠٥ - اگر كسى در خواندن حمد و سوره بيشتر از معمول صدايش را بلند كند، مثل آنكه آنها را با فرياد بخواند، نمازش باطل است.

١٠٠٦ - انسان بايد قرائت نماز را ياد بگيرد كه غلط نخواند، و كسى كه به هيچ قسم نمى تواند همه سوره حمد را ياد بگيرد بايد آن مقدار كه مى تواند ياد بگيرد و بخواند ولى اگر آن مقدار ناچيز باشد بايد بنابر احتياط واجب مقدارى از بقيه قرآن كه ميتواند ياد بگيرد به آن ضميمه كند، و اگر نمى تواند بايد تسبيح به آن ضميمه كند، و اما كسى كه نمى تواند به كلى سوره را ياد بگيرد لازم نيست چيزى عوض آن بخواند، و در هر صورت احتياط مستحب آن است كه نماز را به جماعت بجا آورد.

١٠٠٧ - كسى كه حمد را به خوبى نمى داند و مى تواند ياد بگيرد چنانچه وقت نماز وسعتى دارد بايد ياد بگيرد و اگر وقت تنگ شده است چنانچه نماز را به طورى كه در مساله پيش گفته شد بخواند نمازش صحيح است ولى در صورتى كه ممكن باشد بايد براى فرار از عقوبت نمازش را به جماعت بخواند.

١٠٠٨ - مزد گرفتن براى ياد دادن واجبات نماز بنابر احتياط حرام است ولى مزد گرفتن براى ياد دادن مستحبات آن جايز است.

١٠٠٩ - اگر يكى از كلمات حمد يا سوره را نداند يا عمدا آن را نگويد يا به جاى حرفى حرف ديگر بگويد، مثلا به جاى (ض) (ظ) بگويد يا جايى كه بايد بدون زير و زبر خوانده شود، زير و زبر بدهد يا تشديد را نگويد نماز او باطل است.

١٠١٠ - اگر انسان كلمه اى را كه ياد گرفته صحيح بداند و در نماز همان طور بخواند و بعد بفهمد غلط خوانده لازم نيست دوباره نماز را بخواند.

١٠١١ - اگر زير و زبر كلمه اى را نداند يا نداند مثلا كلمه اى به (ه) است يا به (ح) بايد ياد بگيرد و چنانچه دو جور يا بيشتر بخواند اگر به واسطه غلط خواندن نه قرآن و نه ذكر خدا حساب شود نمازش باطل است و در صورتى كه هر دو جور خواندن صحيح باشد مثل اهدنا الصراط المستقيم كه مى شود با سين و با صاد قرائت كرد تكرار آن به دو جور ضرر ندارد.

١٠١٢ - علماى تجويد گفته اند اگر در كلمه اى واو باشد و حرف قبل از واو در آن كلمه پيش داشته باشد و حرف بعد از واو در آن كلمه همزه باشد، مثل كلمه سوء بايد آن واو را مد بدهد يعنى آن را بكشد، و همچنين اگر در كلمه اى الف باشد و حرف قبل از الف در آن كلمه زبر داشته باشد و حرف بعد از الف در آن كلمه همزه باشد مثل جاء بايد الف آن را بكشد، و نيز اگر در كلمه اى ى باشد و حرف پيش از ى در آن كلمه زير داشته باشد و حرف بعد از ى در آن كلمه همزه باشد مثل جئ بايد ى را با مد بخواند و اگر بعد از اين حروف واو و الف و يا به جاى همزه حرفى باشد كه ساكن است يعنى زير و زبر و پيش ندارد باز هم بايد اين سه حرف را با مد بخواند، ولى ظاهرا صحت قرائت در اين چنين موارد توقف بر مد ندارد پس چنانچه به دستورى كه گفته شد رفتار نكند باز هم نماز صحيح است.

بلى در مثل (ولا الضالين) كه تحفظ بر تشديد و الف توقف بر مقدارى مد دارد بايد به همان مقدار الف را مد دهد.

١٠١٣ - احتياط مستحب آن است كه در نماز، وقف به حركت و وصل به سكون ننمايد، و معناى وقف به حركت آن است كه زير يا زبر يا پيش آخر كلمه اى را بگويد و بين آن كلمه و كلمه بعدش فاصله دهد، مثلا بگويد: الرحمن الرحيم و ميم الرحيم را زير بدهد و بعد قدرى فاصله دهد و بگويد مالك يوم الدين، و معناى وصل به سكون آن است كه زير يا زبر يا پيش كلمه اى را نگويد و آن كلمه بعد بچسپاند، مثل آن كه بگويد: الرحمن الرحيم و ميم الرحيم را زير ندهد و فورا مالك اليوم الدين را بگويد.

١٠١٤ - در ركعت سوم و چهارم نماز مى تواند فقط يك حمد بخواند يا يك مرتبه تسبيحات اربعه بگويد يعنى يك مرتبه بگويد: سبحان اللّه والحمد للّه ولا اله الا اللّه واللّه اكبر و بهتر آن است كه سه مرتبه بگويد و مى تواند در يك ركعت حمد و در ركعت ديگر تسبيحات بگويد، و بهتر است، در هر دو ركعت تسبيحات بخواند.

١٠١٥ - در تنگى وقت بايد تسبيحات اربعه را يك مرتبه بگويد، و اگر به مقدار آن هم وقت ندارد بعيد نيست كه لازم باشد يك مرتبه سبحان اللّه بگويد.

١٠١٦ - بر مرد و زن بنابر احتياط، واجب است كه در ركعت سوم و چهارم نماز، حمد يا تسبيحات را آهسته بخوانند.

١٠١٧ - اگر در ركعت سوم و چهارم حمد بخوانند، واجب نيست بسم اللّه آن را هم آهسته بگويد مگر آنكه ماموم باشد كه در اين صورت احتياط واجب آن است كه بسم اللّه را هم آهسته بگويد.

١٠١٨ - كسى كه نمى تواند تسبيحيات را ياد بگيرد يا درست بخواند بايد در ركعت سوم و چهارم حمد بخواند.

١٠١٩ - اگر در دو ركعت اول نماز به خيال اينكه دو ركعت آخر است تسبيحات بگويد، چنانچه پيش از ركوع بفهمد، بايد حمد و سوره را بخواند و اگر در ركوع يا بعد از ركوع بفهمد، نمازش صحيح است.

١٠٢٠ - اگر در دو ركعت آخر نماز به خيال اينكه در دو ركعت اول است حمد بخواند يا در دو ركعت اول نماز با اينكه گمان مى كرده در دو ركعت آخر است حمد بخواند، چه بيش از ركوع بفهمد چه بعد از آن نمازش صحيح است.

١٠٢١ - اگر در ركعت سوم يا چهارم مى خواست حمد بخواند تبسيحات به زبانش آمد، يا مى خواست تسبيحات بخواند حمد به زبانش آمد، چنانچه به كلى خالى از قصد بوده بايد آن را رها كند و دوباره حمد يا تسبيحات را بخواند.

ولى اگر خالى از قصد نبوده مثل اينكه عادتش خواندن چيزى بوده كه به زبانش آمده، مى تواند همان را تمام كند و نمازش صحيح است.

١٠٢٢ - كسى كه عادت دارد در ركعت سوم و چهارم تسبيحات بخواند، اگر از عادت خود غفلت نمايد و به قصد اداء وظيفه مشغول خواندن حمد شود كفايت مى كند و لازم نيست دوباره حمد يا تسبيحات را بخواند.

١٠٢٣ - در ركعت سوم و چهارم مستحب است بعد از تسبيحات استغفار كند، مثلا بگويد: استغفر اللّه ربى واتوب اليه يا بگويد: اللهم اغفر لي و اگر نمازگزار پيش از خم شدن براى ركوع اگر چه مشغول گفتن استغفار يا بعد از فراغ از آن باشد، شك كند كه حمد يا تسبيحات را خوانده يا نه، بايد حمد يا تسبيحات را بخواند.

١٠٢٤ - اگر در ركوع ركعت سوم يا چهارم يا در حال رفتن به ركوع شك كند كه حمد يا تسبيحات را خوانده يا نه، به شك خود اعتنا نكند.

١٠٢٥ - هرگاه شك كند كه آيه يا كلمه اى را درست گفته يا نه، مثلا شك كند كه قل هو اللّه احد را درست گفته يا نه، مى تواند به شك خود اعتنا نكند، ولى اگر احتياطا آن آيه يا كلمه را دوباره به طور صحيح بگويد اشكال ندارد، و اگر چند مرتبه هم شك كند، مى تواند چند بار بگويد اما اگر به وسواس برسد و باز هم بگويد، بنابر احتياط مستحب نمازش را دوباره بخواند.

١٠٢٦ - مستحب است كه در ركعت اول، پيش از خواندن حمد بگويد: اعوذ باللّه من الشيطان الرجيم و در ركعت اول و دوم نماز ظهر و عصر بسم اللّه را بلند بگويد و حمد و سوره را شمرده بخواند و در آخر هر آيه وقف كند، يعنى آن را به آيه بعد نچسباند، و در حال خواندن حمد و سوره به معناى آيه توجه داشته باشد، و اگر نماز را به جماعت مى خواند بعد از تمام شدن حمد امام، و اگر فرادى مى خواند، بعد از آنكه حمد خودش تمام شد، بگويد: الحمد للّه رب العالمين.

و بعد از خواندن سوره قل هو اللّه احد، يك يا دو، يا سه مرتبه كذلك اللّه ربى يا سه مرتبه كذلك اللّه ربنا بگويد، و بعد از خواندن سوره كمى صبر كند، بعد تكبير پيش از ركوع را بگويد يا قنوت را بخواند.

١٠٢٧ - مستحب است در تمام نمازها در ركعت اول، سوره انا انزلناه و در ركعت دوم، سوره قل هو اللّه احد بخواند.

١٠٢٨ - مكروه است انسان در تمام نمازهاى يك شبانه روز سوره قل هو اللّه احد را نخواند.

١٠٢٩ - خواندن سوره قل هو اللّه احد به يك نفس مكروه است.

١٠٣٠ - سوره اى را كه در ركعت اول خوانده مكروه است در ركعت دوم بخواند.

ولى اگر سوره قل هو اللّه احد را در هر دو ركعت بخواند مكروه نيست.

(ركوع)

١٠٣١ - در هر ركعت بعد از قرائت بايد به اندازه اى خم شود كه بتواند سر انگشت هايش را به زانو بگذارد، و اين عمل را ركوع مى گويند.

١٠٣٢ - اگر به اندازه ركوع خم شود، ولى سر انگشتان را به زانو نگذارد اشكال ندارد.

١٠٣٣ - هرگاه ركوع را به طور غير معمول بجا آورد، مثلا به چپ يا راست خم شود، اگر چه دست هاى او به زانو برسد، صحيح نيست.

١٠٣٤ - خم شدن بايد به قصد ركوع باشد، پس اگر به قصد كار ديگر مثلا براى كشتن جانورى خم شود، نمى تواند آن را ركوع حساب كند، بلكه بايد بايستد و دوباره براى ركوع خم شود و به واسطه اين عمل، ركن زياد نشده و نماز باطل نمى شود.

١٠٣٥ - كسى كه دست يا زانوى او با دست يا زانوى ديگران فرق دارد، مثلا دستش خيلى بلند است كه اگر كمى خم شود به زانو مى رسد يا زانوى او پايين تر از مردم ديگر است كه بايد خيلى خم شود تا دستش به زانو برسد، بايد به اندازه معمول خم شود.

١٠٣٦ - كسى كه نشسته ركوع مى كند، بايد به قدرى خم شود كه صورتش مقابل زانوها برسد، و بهتر است به قدرى خم شود كه صورت نزديك جاى سجده برسد.

١٠٣٧ - بهتر آن است كه در حال اختيار در ركوع، سه مرتبه سبحان اللّه يا يك مرتبه سبحان ربى العظيم وبحمده بگويد و ظاهر اين است كه گفتن هر ذكرى كه به اين مقدار باشد كفايت مى كند ولى در تنگى وقت و در حال ناچارى گفتن يك سبحان اللّه كافى است.

١٠٣٨ - ذكر ركوع بايد دنبال هم و به عربى صحيح گفته شود.

و مستحب است آن را سه يا پنج يا هفت مرتبه بلكه بيشتر بگويند.

١٠٣٩ - در حال ركوع بايد بدن نمازگزار آرام باشد، او نبايد بدن خود را به اختيار به طورى حركت دهد كه از حال آرام بودن خارج شود حتى - بنابر احتياط - اگر مشغول به ذكر واجب هم نباشد.

١٠٤٠ - اگر موقعى كه ذكر واجب ركوع را مى گويد، بى اختيار به قدرى حركت كند كه از حال آرام بودن بدن خارج شود، بهتر اين است كه بعد از آرام گرفتن بدن، دوباره ذكر را بگويد، ولى اگر كمى حركت كند كه از حال آرام بودن بدن خارج نشود يا انگشتان را حركت دهد، ضررى ندارد.

١٠٤١ - اگر پيش از آنكه به مقدار ركوع خم شود و بدن آرام گيرد، عمدا ذكر ركوع را بگويد، نمازش باطل است.

١٠٤٢ - اگر پيش از تمام شدن ذكر واجب، عمدا سر از ركوع بردارد نمازش باطل است و اگر سهوا سر بردارد، چنانچه پيش از آنكه از حال ركوع خارج شود، يادش بيايد كه ذكر ركوع را تمام نكرده، بايد آرام بگيرد و ذكر را بگويد و اگر بعد از آنكه از حال ركوع خارج شد يادش بيايد نمازش صحيح است.

١٠٤٣ - اگر نتواند به مقدار ذكر در ركوع بماند، احتياط مستحب آن است كه بقيه آن را در حال برخاستن بگويد.

١٠٤٤ - اگر به واسطه مرض و مانند آن در ركوع آرام نگيرد، نمازش صحيح است، ولى بايد پيش از آنكه از حال ركوع خارج شود، ذكر واجب را به نحوى كه گذشت بگويد.

١٠٤٥ - هرگاه نتواند به اندازه ركوع خم شود بايد به چيزى تكيه دهد و ركوع كند و اگر موقعى هم كه تكيه داده نتواند به طور معمول ركوع كند، بايد به اندازه اى كه مى تواند خم شود چنانچه عرفا به آن ركوع گفته شود خم شود و اگر به اين مقدار نتواند خم شود، بايد براى ركوع با سر اشاره نمايد.

١٠٤٦ - كسى كه براى ركوع بايد با سر اشاره كند اگر نتواند با سر اشاره كند، بايد به نيت ركوع چشمها را بر هم بگذارد و ذكر آن را بگويد و به نيت برخاستن از ركوع، چشمها را باز كند، و اگر از اين هم عاجز است بنابر احتياط در قلب خود نيت ركوع كند و با دست خود براى ركوع اشاره كند و ذكر آن را بگويد.

١٠٤٧ - كسى كه نمى تواند ايستاده ركوع كند، ولى براى ركوع مى تواند در حالى كه نشسته است خم شود، بايد ايستاده نماز بخواند و براى ركوع با سر اشاره نمايد، و احتياط مستحب آن است كه نماز ديگرى هم بخواند و موقع ركوع آن بنشيند و براى ركوع خم شود.

١٠٤٨ - اگر بعد از رسيدن به حد ركوع سر بردارد و دو مرتبه به اندازه ركوع خم شود، نمازش باطل است.

١٠٤٩ - بعد از تمام شدن ذكر ركوع، بايد راست بايستد و بعد از آنكه بدن آرام گرفت به سجده رود و اگر عمدا پيش از ايستادن يا پيش از آرام گرفتن بدن به سجده رود نمازش باطل است.

١٠٥٠ - اگر ركوع را فراموش كند و پيش از آنكه به سجده برسد يادش بيايد بايد بايستد بعد به ركوع رود، و كفايت نمى كند به حالت خميدگى به ركوع برگردد.

١٠٥١ - اگر بعد از آنكه پيشانى به زمين رسيد، يادش بيايد كه ركوع نكرده، لازم است برگردد و ركوع را بعد از ايستادن بجا آورد، و در صورتى كه در سجده دوم يادش بيايد نمازش بنابر احتياط لازم باطل است.

١٠٥٢ - مستحب است پيش از رفتن به ركوع در حالى كه راست ايستاده تكبير بگويد، و در ركوع زانوها را به عقب دهد و پشت را صاف نگهدارد و گردن را بكشد و مساوى پشت نگهدارد و بين دو قدم را نگاه كند، و پيش از ذكر يا بعد از آن صلوات بفرستد، و بعد از آنكه از ركوع برخاست و راست ايستاد، در حال آرامى بدن بگويد: سمع اللّه لمن حمده.

١٠٥٣ - مستحب است در ركوع زنها دست را از زانو بالاتر بگذارند و زانوها را به عقب ندهند.

(سجود)

١٠٥٤ - نمازگزار بايد در هر ركعت از نمازهاى واجب و مستحب بعد از ركوع دو سجده كند، و سجده آن است كه به هيات مخصوص پيشانى را به قصد خضوع به زمين بگذارد.

و در حال سجده در نماز واجب است كه كف دو دست و دو زانو و دو انگشت بزرگ پاها را بر زمين بگذارد.

١٠٥٥ - دو سجده روى هم يك ركن است، و اگر كسى در نماز واجب - هر چند از روى فراموشى - در يك ركعت هر دو را ترك كند نمازش باطل است، و همچنين است بنابر احتياط لازم اگر دو سجده در يك ركعت از روى فراموشى اضافه كند.

١٠٥٦ - اگر عمدا يك سجده كم يا زياد كند، نمازش باطل مى شود و اگر سهوا يك سجده كم يا زياد كند حكم آن بعدا گفته خواهد شد.

١٠٥٧ - كسى كه مى تواند پيشانى را به زمين بگذارد اگر آن را عمدا يا سهوا به زمين نگذارد، سجده نكرده است، اگر چه جاهاى ديگر به زمين برسد، ولى اگر پيشانى را به زمين بگذارد و سهوا جاهاى ديگر را به زمين نرساند يا سهوا ذكر نگويد سجده صحيح است.

١٠٥٨ - بهتر آن است كه در حال اختيار در سجده سه مرتبه سبحان اللّه يا يك مرتبه سبحان ربى الاعلى وبحمده بگويد، و بايد اين كلمات دنبال هم و به عربى صحيح گفته شود، و ظاهر اين است كه گفتن هر ذكرى كفايت مى كند ولى بنابر احتياط لازم بايد به اين مقدار باشد و مستحب است سبحان ربى الاعلى و بحمده را سه يا پنج يا هفت مرتبه يا بيشتر بگويد.

١٠٥٩ - در حال سجود بايد بدن نمازگزار آرام باشد او نبايد بدن خود را به اختيار طورى حركت دهد كه از حال آرام بودن خارج شود حتى - بنابر احتياط - اگر مشغول به ذكر واجب هم نباشد.

١٠٦٠ - اگر پيش از آنكه پيشانى به زمين برسد و بدن آرام بگيرد عمدا ذكر سجده را بگويد يا پيش از تمام شدن ذكر عمدا سر از سجده بردارد نماز باطل است. ١٠٦١ - اگر پيش از آنكه پيشانى به زمين برسد سهوا ذكر سجده را بگويد، و پيش از آنكه سر از سجده بردارد، بفهمد اشتباه كرده است، بايد آرام بگيرد و دوباره ذكر را بگويد.

١٠٦٢ - اگر بعد از آنكه سر از سجده برداشت، بفهمد پيش از آنكه ذكر سجده تمام شود سر برداشته، نمازش صحيح است.

١٠٦٣ - اگر موقعى كه ذكر سجده را مى گويد، يكى از هفت عضو را عمدا از زمين بردارد، نماز باطل مى شود، ولى موقعى كه مشغول گفتن ذكر نيست اگر غير پيشانى جاهاى ديگر را از زمين بردارد و دوباره بگذارد اشكال ندارد مگر آنكه با آرام بودن بدنش منافات داشته باشد كه در اين صورت نمازش بنابر احتياط باطل مى شود.

١٠٦٤ - اگر پيش از تمام شدن ذكر سجده، سهوا پيشانى را از زمين بردارد نمى تواند دوباره به زمين بگذارد، و بايد آن را يك سجده حساب كند.

ولى اگر جاهاى ديگر را سهوا از زمين بردارد، بايد دو مرتبه به زمين بگذارد و ذكر را بگويد.

١٠٦٥ - بعد از تمام شدن ذكر سجده اول، بايد بنشيند تا بدن آرام گيرد و دوباره به سجده رود.

١٠٦٦ - جاى پيشانى نمازگزار بايد از جاى زانوها و سر انگشتان پاى او بلندتر يا پست تر از چهار انگشت بسته نباشد بلكه احتياط واجب آن است كه جاى پيشانى او از جاى ايستادنش پست تر يا بلندتر از چهار انگشت بسته نيز نباشد.

١٠٦٧ - در زمين سراشيب - هر چند كه سراشيبى آن درست معلوم نباشد - اگر جاى پيشانى نمازگزار از جاى زانوها و انگشتهاى پاى او بيش از چهار انگشت بسته بلندتر يا پست تر باشد نماز او محل اشكال است.

١٠٦٨ - اگر پيشانى را اشتباها بر چيزى بگذارد كه از جاى زانوها و انگشتهاى پاى او بلندتر از چهار انگشت بسته است، چنانچه بلندى آن به قدرى است كه نمى گويند در حال سجده است، بايد سر را بردارد و به چيزى كه بلندى آن بيش از چهار انگشت بسته نيست بگذارد، و اگر بلندى آن به قدرى است كه مى گويند در حال سجده است، چنانچه پس از انجام ذكر واجب ملتفت شود مى تواند سر از سجده بردارد و نماز را تمام كند و اگر قبل از انجام ذكر واجب ملتفت شد، بايد پيشانى را از روى آن به روى چيزى كه بلندى آن به اندازه چهار انگشت بسته يا كمتر است بكشد و ذكر واجب را بجا آورد و اگر كشيدن پيشانى ممكن نباشد، مى تواند ذكر واجب را در همان حال بجا آورد و نماز را تمام كند، و لازم نيست نماز را دوباره بخواند.

١٠٦٩ - بايد بين پيشانى و آنچه بر آن سجده صحيح است چيز ديگرى فاصله نباشد پس اگر مهر به قدرى چرك باشد كه پيشانى به خود مهر نرسد، سجده باطل است ولى اگر مثلا رنگ مهر تغيير كرده باشد اشكال ندارد.

١٠٧٠ - در سجده بايد دو كف دست را به زمين بگذارند، ولى در حال ناچارى پشت دست هم مانعى ندارد و اگر پشت دست هم ممكن نباشد بنابر احتياط بايد مچ دست را به زمين بگذارد و چنانچه آن را هم نتواند، تا آرنج هر جا را كه مى تواند به زمين بگذارد، و اگر آن هم ممكن نيست گذاشتن بازو كافى است.

١٠٧١ - در سجده بايد دو انگشت بزرگ پاها را به زمين بگذارد ولى لازم نيست كه سر دو انگشت را به زمين بگذارد، بلكه گذاشتن ظاهر يا باطن آنها نيز كفايت مى كند و اگر انگشتهاى ديگر پا يا روى پا را به زمين بگذارد، يا به واسطه بلند بودن ناخن، شست به زمين نرسد نماز باطل است، و كسى كه از روى تقصير و ندانستن مساله نمازهاى خود را اين طور خوانده، بايد دوباره بخواند.

١٠٧٢ - كسى كه مقدارى از شست پايش بريده، بايد بقيه آن را به زمين بگذارد، و اگر چيزى از آن نمانده يا اگر مانده خيلى كوتاه است، بنابر احتياط بايد بقيه انگشتان را بگذارد، و اگر هيچ انگشت ندارد، هر مقدارى كه از پا باقى مانده به زمين بگذارد.

١٠٧٣ - اگر به طور غير معمول سجده كند، مثلا سينه و شكم را به زمين بچسباند، يا پاها را مقدارى دراز كند چنانچه بگويند سجده كرده نمازش صحيح است، ولى اگر بگويند دراز كشيده و سجده صدق ننمايد نماز او باطل است.

١٠٧٤ - مهر يا چيز ديگر كه بر آن سجده مى كند، بايد پاك باشد ولى اگر مثلا مهر را روى فرش نجس بگذارد يا يك طرف مهر نجس باشد و پيشانى را به طرف پاك آن بگذارد اشكال ندارد.

١٠٧٥ - اگر در پيشانى دمل يا زخم و مانند آن باشد كه نتواند آن را بر زمين بگذارد چنانچه آن دمل مثلا همه پيشانى را فرا نگرفته باشد بايد با جاى سالم پيشانى سجده كند و اگر سجده كردن با جاى سالم توقف بر آن داشته باشد كه زمين را گود كند و دمل را در گودال و جاى سالم را به مقدارى كه براى سجده كافى باشد بر زمين بگذارد بايد اين كار را انجام دهد.

١٠٧٦ - اگر دمل يا زخم تمام پيشانى را فرا گرفته باشد بايد به بعضى از اجزاء صورت خود سجده كند و احتياط لازم آن است كه اگر مى تواند به چانه سجده كند و اگر نمى تواند به يكى از دو طرف پيشانى سجده كند و اگر سجده كردن به صورت به هيچ وجه ممكن نبود بايد براى سجده اشاره كند.

١٠٧٧ - كسى كه مى تواند بنشيند ولى نمى تواند پيشانى را به زمين برساند، بايد به قدرى كه مى تواند خم شود و مهر يا چيز ديگرى را كه سجده بر آن صحيح است، روى چيز بلند گذاشته و طورى پيشانى را بر آن بگذارد كه بگويند سجده كرده است، ولى بايد كف دستها و زانوها و انگشتان پا را به طور معمول به زمين بگذارد.

١٠٧٨ - اگر چيز بلندى نباشد كه مهر يا چيز ديگرى كه سجده بر آن صحيح است بگذارد و كسى هم نباشد كه مثلا مهر را بلند كند و بگيرد تا آن شخص بر آن سجده كند احتياط آن است كه مهر يا چيز ديگر را با دست بلند كرده و بر آن سجده نمايد.

١٠٧٩ - كسى كه هيچ نمى تواند سجده نمايد بايد براى سجده با سر اشاره كند، و اگر نتواند بايد با چشمها اشاره نمايد و اگر با چشمها هم نمى تواند اشاره كند بنابر احتياط لازم بايد با دست و مانند آن براى سجده اشاره كند و در قلب نيز نيت سجده نمايد و ذكر واجب را بگويد.

١٠٨٠ - اگر پيشانى بى اختيار از جاى سجده بلند شود، چنانچه ممكن باشد بايد نگذارد دوباره به جاى سجده برسد و اين يك سجده حساب مى شود، چه ذكر سجده را گفته باشد يا نه.

و اگر نتواند سر را نگهدارد و بى اختيار دوباره به جاى سجده برسد، همان يك سجده حساب مى شود ولى اگر ذكر نگفته باشد احتياط مستحب آن است كه آن را به قصد قربت مطلقه بگويد.

١٠٨١ - جايى كه انسان بايد تقيه كند مى تواند بر فرش و مانند آن سجده نمايد، و لازم نيست براى نماز به جاى ديگر برود يا نماز را تاخير بيندازد تا در همان جا بعد از رفع سبب تقيه بجا آورد.

ولى اگر بتواند بر حصير يا چيزى كه سجده بر آن صحيح مى باشد، طورى سجده كند كه مخالفت تقيه نكرده باشد نبايد بر فرش و مانند آن سجده نمايد. ١٠٨٢ - اگر روى تشك پر و مانند آن سجده كند، در صورتى كه بدن روى آن آرام نگيرد باطل است.

١٠٨٣ - اگر انسان ناچار شود كه در زمين گل نماز بخواند، چنانچه آلوده شدن بدن و لباس براى مشقت ندارد، بايد سجده و تشهد را به طور معمول بجا آورد و اگر مشقت دارد، در حالى كه ايستاده، براى سجده با سر اشاره كند و تشهد را ايستاده بخواند و نمازش صحيح است.

١٠٨٤ - در ركعت اول و ركعت سومى كه تشهد ندارد، مثل ركعت سوم نماز ظهر و عصر و عشا احتياط واجب اين است كه بعد از سجده دوم قدرى بى حركت بنشيند و بعد برخيزد.

(چيزهايى كه سجده بر آنها صحيح است)

١٠٨٥ - بايد بر زمين و چيزهاى غير خوراكى و پوشاكى كه از زمين مى رويد مانند چوب و برگ درخت سجده كرد و سجده بر چيزهاى خوراكى و پوشاكى مانند گندم و جو و پنبه و آنچه كه از اجزاء زمين شمرده نشود مانند طلا و نقره و امثال اينها صحيح نيست، ولى قير و زفت در موقع ناچارى بر چيزهاى ديگرى كه سجود بر آنها صحيح نيست مقدم مى باشند.

١٠٨٦ - سجده كردن بر برگ مو در زمانى كه لطيف است و خوردن آن معمول مى باشد جايز نيست و در غير اين صورت سجده كردن بر آن ظاهرا اشكال ندارد.

١٠٨٧ - سجده بر چيزهايى كه از زمين مى رويد و خوراك حيوان است مثل علف و كاه صحيح است.

١٠٨٨ - سجده بر گل هايى كه خوراكى نيستند، صحيح است، بلكه سجده بر دواهاى خوراكى كه از زمين مى رويد و آن را دم كرده يا مى جوشانند و آبش را مى نوشند مانند گل بنفشه و گل گاو زبان نيز صحيح است.

١٠٨٩ - سجده بر گياهى كه خوردن آن در بعضى از شهرها معمول است و در شهرهاى ديگر معمول نيست هر چند در آنجاها هم خوردنى محسوب مى شود، و نيز سجده بر ميوه نارس صحيح نيست.

١٠٩٠ - سجده بر سنگ آهك و سنگ گچ صحيح است و احتياط مستحب آن است كه در حال اختيار به گچ و آهك پخته و آجر و كوزه گلى و مانند آن سجده نكنند.

١٠٩١ - اگر كاغذ را از چيزى كه سجده بر آن صحيح است - مانند چوب و كاه - ساخته باشند، مى شود بر آن سجده كرد و همچنين اگر از پنبه يا كتان ساخته شده باشد ولى اگر از حرير يا ابريشم و مانند اينها ساخته باشند سجده بر آن صحيح نيست.

١٠٩٢ - براى سجده بهتر از هر چيز تربت حضرت سيد الشهداءعليه‌السلام مى باشد، بعد از آن خاك، بعد از خاك سنگ و بعد از سنگ گياه است.

١٠٩٣ - اگر چيزى كه سجده بر آن صحيح است ندارد، يا اگر دارد به واسطه سرما يا گرماى زياد و مانند اينها نمى تواند بر آن سجده كند، سجده بر قير و زفت مقدم بر سجده بر غير آنها است ولى اگر سجده بر آنها ممكن نباشد بايد بر لباسش يا بر پشت دست يا چيز ديگر كه در حال اختيار سجده بر او جايز نيست سجده نمايد، ولى احتياط مستحب آن است كه تا سجده بر لباسش ممكن است، بر چيز ديگر سجده نكند.

١٠٩٤ - سجده بر گل و خاك سستى كه پيشانى روى آن آرام نمى گيرد باطل است.

١٠٩٥ - اگر در سجده اول، مهر به پيشانى بچسبد بايد براى سجده دوم مهر را بر دارد.

١٠٩٦ - اگر در بين نماز چيزى كه بر آن سجده مى كند گم شود و چيزى كه سجده بر آن صحيح است نداشته باشد، مى تواند به ترتيبى كه در مساله (١٠٩٣) گفته شد عمل نمايد خواه وقت تنگ باشد يا آنكه وسعت داشته باشد كه نماز را بشكند و آن را دوباره بخواند.

١٠٩٧ - هرگاه در حال سجده بفهمد پيشانى را بر چيزى گذاشته كه سجده بر آن باطل است، چنانچه پس از بجا آوردن ذكر واجب ملتفت شود مى تواند سر از سجده بردارد و نمازش را ادامه دهد و اگر قبل از بجا آوردن ذكر واجب ملتفت شود بايد پيشانى خود را به چيزى كه سجده بر آن صحيح است بكشد و ذكر واجب را انجام دهد ولى اگر كشيدن پيشانى ممكن نباشد مى تواند ذكر واجب را در همان حال بجا آورد و نمازش در هر دو صورت صحيح است.

١٠٩٨ - اگر بعد از سجده بفهمد پيشانى را روى چيزى گذاشته كه سجده بر آن باطل است اشكال ندارد.

١٠٩٩ - سجده كردن بر غير خداوند متعال حرام مى باشد، و بعضى از مردم عوام كه مقابل قبر امامانعليهم‌السلام پيشانى را به زمين مى گذارند اگر براى شكر خداوند متعال باشد، اشكال ندارد و گرنه حرام است.

(مستحبات و مكروهات سجده)

١١٠٠ - در سجده چند چيز مستحب است: ١ - كسى كه ايستاده نماز مى خواند بعد از آنكه سر از ركوع برداشت و كاملا ايستاد، و كسى كه نشسته نماز مى خواند بعد از آنكه كاملا نشست، براى رفتن به سجده تكبير بگويد.

٢ - موقعى كه مى خواهد به سجده برود، مرد اول دست ها را، و زن اول زانوها را به زمين بگذارد.

٣ - بينى را به مهر يا چيزى كه سجده بر آن صحيح است بگذارد.

٤ - در حال سجده انگشتان دست را به هم بچسباند و برابر گوش بگذارد به طورى كه سر آنها رو به قبله باشد.

٥ - در سجده دعا كند و از خدا حاجت بخواهد و اين دعا را بخواند: «يا خَيْرَ الْمَسْئُولينَ وَ يا خَيْرَ الْمُعْطينَ اُرْزُقْنى وَارْزُقْ عِيالى مِنْ فَضْلِكَ ف َاِنَّكَ ذُوالْفَضْلِ الْعَظيمِ »؛ يعنى اى بهترين كسى كه از او سؤال مى كنند و اى بهترين عطا كنندگان از فضل خودت روزى بده به من و عيال من، پس به درستى كه تو داراى فضل بزرگى.

٦ - بعد از سجده بر ران چپ بنشيند و روى پاى راست را بر كف پاى چپ بگذارد.

٧ - بعد از هر سجده وقتى نشست و بدنش آرام گرفت تكبير بگويد.

٨ - بعد از سجده اول بدنش كه آرام گرفت: استغفر اللّه ربي واتوب اليه بگويد.

٩ - سجده را طول بدهد و در موقع نشستن، دست ها را روى ران ها بگذارد.

١٠ - براى رفتن به سجده دوم، در حال آرامى بدن (اللّه اكبر) بگويد.

١١ - در سجده ها صلوات بفرستد.

١٢ - در موقع بلند شدن، دست ها را بعد از زانوها از زمين بردارد.

١٣ - مردها آرنج ها و شكم را به زمين نچسبانند و بازوها را از پهلو جدا نگاه دارند و زن ها آرنج ها و شكم را بر زمين بگذارند و اعضاء بدن را به يكديگر بچسبانند و مستحبات ديگر سجده در كتاب هاى مفصل گفته شده است.

١١٠١ - قرآن خواندن در سجده مكروه است.

و نيز مكروه است براى برطرف كردن گرد و غبار، جاى سجده را فوت كند، و اگر در اثر فوت كردن، دو حرف از دهان عمدا بيرون آيد، نماز بنابر احتياط باطل است و غير از اينها مكروهات ديگرى هم در كتابهاى مفصل گفته شده است.