شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

شكر و ذكر اهل تقوا

شكر و ذكر اهل تقوا

يمسى و همه الشكر و يصبح و همه الذكر
واژه ها
صباح و مساء: بامداد و شبانگاه، صبح و عصر.
هم: آنچه بدان قصد كنند، بستن دل به انجام كارى قبل از انجام آن چه نيك باشد و چه بد.
شكر: ثناى جميل بر محسن و سپاس و در عرف علما: اظهار نعمت منعم است به واسطه دل و زبان، توصيف شى ء به نيكى بر وجه تعظيم و بزرگداشت براى نعمتى به وسيله زبان و اركان.
برخى گفته اند شكر بر سه قسم است: شكر قلبى و آن تصور نعمت است، شكر زبانى و آن سپاس و ثناى بر منعم است و شكر جوارح كه آن سپاس نعمت در حد استحقاق است. اگر خداوند را شكور و رحيم گويند، به اين معناست كه انعام و احسان او، بر بندگان در برابر عبادات آنها
ذكر: ياد كردن، تذكار، گفتن، بيان كردن، بر زبان راندن، در مقابل صمت. بدانكه ذكر را معانى بسيار است، ١. ذكر به معناى تلفظ به شى ء ٢. حاضر ساختن چيزى در ذهن، ٣. ذكر معناى مصدرى، ٤. مواظبت بر عمل، خواه واجب و خواه مستحب، ٥. ذكر زبان و جز اينها.
ذكر در آيات قرآن به سيزده معنا آمده است و نيز، گفته اند: ذكر نشستن بر بساط استقبال است، پس از اختيار جدايى از مردم و ذكر بر ساير اعمال افضل است، چه در حديث است از حضرت پيغمبر صلوات الله و سلامه عليه پرسيدند: اى الاعمال افضل؟: چه عملى برتر از ساير اعمال است؟ فرمود: اينكه بميرى و زبانت به ذكر حق گويا باشد.
ترجمه:
پرواپيشه در شامگاه و بامداد در حال شكرگزارى و ذكر و ياد خدا به سر مى برد و در اين دو وقت به اين دو عمل دل بسته است به اين معنا كه در مقابل نعمتهايى كه خداوند به او بخشيده است شبها به شكرگزارى نعمت مى گمارد و به اين اميد كه خداوند متعال كمالات نفسانى و بدنى را به او عنايت فرمايد از بامداد تا شبانگاه به ذكر او مشغول است ممكن است مراد شكر و ذكر در مجموع شبانه روز، بدون اختصاص به اين دو وقت باشد، با اين تفاوت كه شب هنگام براى شكرگزارى مناسبتر و بامدادان به ذكر خدا مشغول بودن اولى تر است.
شرح:
خوئى گويد: بر حسب رواياتى كه وارد شده است علت اهتمام به ذكر، در بامداد و طول روز، به خاطر تاكيد استحباب در اين وقت است.
عمير بن ميمون گويد: رايت الحسن بن على عليهماالسلام يقعد فى مجلسه، حين يصلى الفجر حتى تطلع الشمس و سمعت، يقول: سمتعت رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم يقول: من صلى الفجر ثم جلس فى مجلسه يذكر الله حتى تطلع الشمس، ستره الله عز و جل من النار ستره الله عز و جل من النار، ستره الله عز و جل من النار.:
حسن بن على عليهماالسلام را در جايگاه نماز ديدم در حالى كه تا طلوع به ذكر گفتن مشغول بود شنيدم كه مى فرمود: پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: آن كس كه فريضه ى صبح را به جا آورد و در مصلاى خود بنشيند و تا طلوع آفتاب ذكر خدا گويد، خداوند او را از آتش دوزخ نگه مى دارد "و سه مرتبه اين جمله را تكرار نمود".
علت ديگر آنكه خداوند، روزها را به كسب معاش اختصاص داده و مى فرمايد: و جعلنا النهار معاشا. ذكر خدا در صبحگاه موجب جلب رزق است. امام صادق عليه السلام فرمود: الجلوس، بعد صلاه الغداه فى التعقيب و الدعاء، ابلغ فى طلب الرزق من الضرب فى الارض نشستن در مصلا بعد از نماز صبح، با اشتغال به تعقيب نماز و دعا كردن تا طلوع آفتاب، از حركت و تلاش به رزق نزديكتر است.
اما اهتمام يك فرد پرواپيشه به شكر در شب، به اين علت است كه شب هنگام جهت شكرگزارى به قلب و زبان و به جوارح انسب است، به اين دليل كه شبانگاه، زمان خوبى براى اداى اين واجب خواهد بود و اگر مراد از ذكر، تذكر دادن و ياد گرفتن باشد، باز با روزها تناسب دارد، زيرا در بازار كسب و كار، تذكر دادن و ياد گرفتن و به ياد خدا بودن لازم است، تا در اين مسير به معاملات حرام گرفتار نگردد.
و شبانگاه كه از كيد و مكر شياطين، به هر دو معنا درامان است، به شكرانه ى نعمت اطاعت از پروردگار، پيشانى را به آستانه ى نياز رب الارباب مى سايد.

پرواپيشگان شبانگاه خائف و بامداد خرسندند

يبيت حذرا و يصبح فرحا حذرا لما حذر من الغفله و فرحا بما اصاب من الفضل و الرحمه
واژه ها
بات، يبيت فى مكان اقام ليلا فيه نام ام لا و عن الفراء: بات الرجل اذا سهر الليل كله فى طاعه الله او معصيته و قال الليث: و من قال: بات فلان اذا نام فقد اخطا الا ترى انك تقول: بت اراعى النجوم.:
بات يعنى شب در جايى ماندن چه خواب و چه بيدار. فراء گويد: بيدار بودن، خواه در طاعت و خواه در معصيت. ليث گويد: آن كس كه گويد: فلانى بيتوته كرد، يعنى: خوابيد، اشتباه گفته، چرا كه مى گويى، شب در حالى كه ستارگان را مى پاييدم به صبح رساندم "و بيتوته يعنى شب ماندن در جايى و شب زنده دارى كردن است".
حذرا: پرهيزكننده، پرهيزنده، ترسنده، احتراز، استعداد، نزع و اضطراب فرح: شادمانى، شادى، سرور و آن كيفيت نفسانى خاصى است كه منشاء وصول به مطلوب لذت بخش است.
غفلت: بى خبرى، ناآگاهى، بيخردى، غافل، بى خبر، ناآگاه و بى خرد
فضل: افزونى، برترى، احسان، بخشش، رحمت، مهربانى، شفقت، بخشايش و عفو
ترجمه:
با توجه به معانى لغات، مفهوم كلام مولا اين است كه: يك پرواپيشه، در شب ترسان و بيمناك و بامداد خوشحال و مسرور است. علت ترس او در شب، خوف از ناآگاهى و غفلت زدگى است، اما در سپيده دم، شادمان و مسرور است به اين معنا كه در غفلت زدگى قرار نگرفته است و رحمت و بخشايش پروردگار، شامل حال او گرديده است نكته ى شايان توجه در اينجا اين است كه بيمناكى در شب و شادمانى در روز، از باب مثال است، نه اينكه، منظور خوف به شب اختصاص يافته و خوشحالى و شادمانى به روز ارتباط دارد، بلكه در مجموع شب و روز، از خوف و خشيت و شادمانى و سرور بيرون نيست و اين همان معناى تعديل خوف و رجا، در وجود مومن است كه از بيمناكى، به حذر و از رجا، به فرح و شادمانى تعبير شده است. به هر حال تناسب دارد به برخى از آيات در مورد غفلت توجه نموده، تا بدانيم كه هر خاكى كه بر سر انسان ريخته مى شود از ناآگاهى و بى خردى او است.
شرح:
سخنى درباره ى غفلت.
اولا بايد توجه نمود كه علت بى خبرى و غفلت زدگى چيست؟ و چرا انسان از خود بى خبر، مى شود و اين علت در كجاست و درمان اين ناآگاهى چيست؟ اما علت از خود بى خبر شدن و خود را فراموش نمودن همانا از ياد بيرون رفتن و به جاى ديگر توجه كردن مى باشد و عللى كه آدمى را به نسيان مى اندازد و بالمال خدا را فراموش مى كند، عبارتند از: حب دنيا، حب رياست، جمع ثروت، غرور سلطنت و مانند اينها .
قرآن كريم، در توبيخ و سرزنش افراد ناآگاه و غافل به علت غفلت آنها و بى خرديشان اشاره نموده و مى فرمايد: يعلمون ظاهرا من الحياه الدنيا و هم عن الاخره هم غافلون.:
مردم تنها به امور ظاهرى زندگانى دنيا آگاهند و از عالم آخرت و ثواب و عقاب آن، بى خبرند.
در اين آيه، توجه به دنيا و وابستگى به آن را، علت ناآگاهى از عالم آخرت و ثواب و عقاب و بالملازمه، تمرد از فرمان پروردگار، مى داند.
و من اضل ممن يدعوا من دون الله من لا يستجيب له الى يوم القيمه و هم عن دعائهم غافلون.: و كيست گمراه تر از آن كس كه مى خواند غير از خدا را، كسى كه دعاى او اجابت نمى كند "قادر بر اجابت نيست" و حال آنكه از دعاى خود غافل اند
در اين آيه، نكوهش متوجه خواندن غير از خداست و علت بى خبرى از خود نيز، خواستن حاجت از بتهاست "يعنى از خدا بريدن و به غير پيوند شدن" به اين معنا كه آدمى بر اثر بى خردى، فعل ربوبى را از غير بخواهد و روى نياز را به سوى موجودى مانند خود، نشان دهد در حالى كه اين نياز را وى تا روز قيامت نمى تواند برآورده سازد:
فاليوم ننجيك ببدنك لتكون لمن خلفك آيه و ان كثيرا من الناس عن آياتنا لغافلون.
پس امروز "تو را در درياى هلاكت غرق نماييم" و بدنت را براى عبرت خلق و بازماندگانت، به ساحل مى رسانيم. و قطعا بسيارى از مردم، از آيات قدرت ما سخت غافل و ناآگاه اند.
در آيه ى نخست، از قدرت قاهره ى الهى بحث نموده و آيتى از آيات قدرت خود را كه غرق فرعون و يارانش و نجات بدنهاى آنهاست، در ديد عبرت نگر خلق، قرار داده است و پس از آن از غفلت و بى خردى برخى مزدور، سخن مى گويد كه با بى خردى و نادانى، قدرت موهوم بنده اى عاجز و ذليل را، در برابر توانايى الهى قدرت پنداشته اند.
به هر حال، در اين آيات و آيات ديگر، لبه ى تيز اعتراض متوجه مردمى است كه از فطرت الهى كه با جان آنها آميخته شده بى خبرند، با اينكه علائم و نشانه هاى اين فطرت پاك از درون آنها جوشش مى زند و آنها را به سير الى الله مى خواند و از برون، نداى پيامبران، به هميارى عقل آنها را متوجه اين فطرت لطيف مى سازد ولى آنان گوش فرانمى دهند. آن بى چارگان دل از حق بريده، به منادى درون و برون توجه نكرده و به پيروى از نفس اماره، آمال شيطانى را دنبال مى كنند.
از اينجا امتياز پارسايان و سالكان راه حق و پرواپيشگان مدهوش عالم غيب و شهود، پيداست كه چگونه از ماسوى الله، دل بريده اند و تمام توجه خود را به سوى خداوند معطوف ساخته اند.
آنان با اينكه خدانگرى و خداجويى در سراسر وجودشان عميقا مشهود است، از يكسو در اضطراب اند كه نكند در اثر يك لحظه از خود بى خبر بودن، از بساط قرب به دور بمانند و از سوى ديگر، با نظر توجه به فضل و رحمت الهى، شادمانند، چرا كه رحمت پروردگار، بر غضب و قهرش سبقت گرفته است.
مسعده بن صدقه از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه آن حضرت فرمود: من سرته حسنته سائته سيئته فهو مومن. هر كس حسناتش او را شادمان نمايد و گناهانش وى را غمگين سازد، بدون ترديد مومن است. آنها با نظر به حسنات شادمانى ساز، به شكرگزارى مى پردازند و زمانى كه تاريكى گناه آنها را منقبض كند، به فكر استغفار و توبه مى افتند و در هر دو حال از طريق شهادت به لقاى پروردگار آرزومندند. سعد بن ربيع بن عمرو بن ابى زهير انصارى خزرجى، عقبى، بدرى، نقيب و يكى از نقباى انصار كه سيره نويسان گفته اند: او و عبدالله بن رواحه، نقيب بنى حارث خزرج بوده اند.
نقباى دوازده گانه "اثنى عشر" عبارتند از: سعد بن عباده، اسعد بن زراره، اسيد بن خضير، عبدالله بن عمرو بن حزام، سعد بن ربيع، سعد بن خيثمه، منذر بن عمرو، عبدالله بن رواحه، براء بن معرور، ابوهيثم بن تيهان، عبدالله بن صامت و رافع بن مالك.
وى در عقبه ى اول و دوم، به حضور رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم رسيد و در جنگ احد، به فيض شهادت نائل گرديد.

داستان سعد بن ربيع به هنگام شهادت

يحيى بن سعيد گويد: روز احد پيامبر فرمود: كيست كه از سعد، اطلاع آورد؟ مردى گفت: من براى شما خبر مى آورم آنگاه خود را به خط مقدم رساند و در ميان كشتگان به جستجو پرداخت تا از وى اطلاع يابد، پس از جستجو، سعد را در ميان شهيدان يافت، سعد گفت: از جنگ چه خبر و در اينجا براى چه كارى آمده اى؟ گفت: جنگ با تعدادى شهيد و زخمى از ما و كشته و زخمى افزونتر از دشمن، پايان يافت و اكنون پيامبر به من ماموريت داده است تا از شما خبرى بگيرم. سعد گفت: سلام مرا به رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم ابلاغ كن و بگو: دوازده ضربه ى نيزه ى به من اصابت نموده و به لقاء الله مى شتابم سپس گفت: سلام مرا به قبيله ات برسان و بگو: عذرى در پيشگاه خدا نداريد، اگر پيامبر كشته شود و شما زنده بمانيد در آن حال نفسى عميق كشيد و خون از چشمه هاى زره وى فوران زد و به لقاء الله پيوست. ابوسعيد خدرى گويد: حامل پيام، ابى بن كعب بود كه پس از انجام ماموريت به حضور رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم تشرف يافت و سلام سعد را به حضرتش ابلاغ نمود، پيامبر فرمود: خداوند سعد را رحمت كند، او براى رضاى خدا مردم را به يارى ما سفارش نمود و از نصيحت كردن درباره ى پيامبر، چه در حال حيات و چه در وقت مرگ، دريغ نكرد.
پيامبر به هنگام بستن عقد اخوت ميان مسلمانان، بين او و عبدالرحمن بن عوف، اخوت بست و از آن پس سعد وى را به منزل خود آورد و گفت: خانه و دارائيم را با شما نصف مى كنم و يكى از دو همسرم را طلاق مى دهم، تا پس از انقضاى عده با او ازدواج كنى و عبدالرحمن از او تشكر نمود و گفت: بارك الله لك فى اهلك و مالك، دلونى على السوق.: خداوند، خانه و دارايى و خانواده ات را بر تو مبارك گرداند. سپس گفت: مرا به بازار راهنمايى كن تا به كارى مشغول شوم.

پرواپيشگان تسليم هواى نفس نيستند

'ان استصعبت عليه نفسه فيما تكره لم يعطها سولها فيما تحب'
واژه ها
استصعاب: سركشى و نفورى كردن ستور، صعب شدن و صعب آمدن، سختى و دشوارى است.
السول: الحاجه التى تحرص النفس عليها، 'قال: قد اوتيت سولك يا موسى.':
سوال حاجتى است كه نفس آدمى را بر آن آزمند نمايد "چنانكه خداوند درباره ى حضرت موسى عليه السلام" مى فرمايد: حقيقتا كه موسى به حاجتش رسيد.
ترجمه:
يعنى: اگر نفس سركش، در كارى كه كراهت دارد، بر وى سخت بگيرد و تنفر نشان دهد و او را به اجبار به فعل مكروهى بكشاند، هرگز خواسته ى آن را در آنچه دوست دارد برنياورد.
شرح:
شخص پرواپيشه با تمام وجود، از گناهان به دور و متوجه حسنات است و بر عكس نفس طغيانگر و سركش خواهان گناه و لذتهاى نفسانى است و از خوبيها نفرت دارد و متمايل گناهان است، در اين ميان نيروى ايمان و تقواى اوست كه نفس را به فعل خير كه برخلاف ميل اوست وادار مى كند، ولى در برابر حاجت نفس، هرگز خوش رويى نشان نمى دهد، زيرا روح لطيف و پاك پرواپيشگان، با استفاده از قدرت ايمان، در انجام كارهاى نيكو گام برمى دارد و ميل و اشتياق به اطاعت و فرمانبرى خداى متعال دارد، اما نفس سركش، هميشه تمايل به طغيان دارد و تمرد از فرمان خدا را خواهان است و به گونه اى بين اين دو قدرت، نيروى رحمانى و روح پرواپيشگان و قدرت شيطانى نفس اماره، هميشه جنگ و ستيز است و نيروى ايمان اهل تقوا با، قدرت شيطانى نفس، معاهده اى نبسته اند، تا در برابر خواسته يكديگر، تشريك مساعى نمايند. بلكه برعكس عمل يك طرفه انجام مى گيرد و آن هم خواسته ى ايمان خواهد بود. بنابراين پرواپيشگان، نفس را مهار نموده و اعمال خوب را از آن بازستانده، بدون اينكه به خواسته ى آن توجهى نمايند. يكى از ويژه گيهاى بدين جهت پرواپيشگان اين است كه هميشه با اين دشمن درونى، در جنگ و ستيز است: 'ان اعدى عدوك نفسك التى بين جنبيك.': دشمن ترين دشمن تو، نفس توست كه در نهاد و بين دو پهلوى تو قرار دارد و از همين جاست كه در روايت آمده است: 'افضل الجهاد من جاهد نفسه التى بين جنبيه.': برترين جهاد و نبرد انسان اين است كه با نفس سركش، مبارزه ى بى امان و پيكار بى وقفه داشته باشد.
اين حركت درست نقطه ى مقابل پيروان نفس است كه از خواسته ى نارواى آن پيروى نموده و اگر بخواهند به رفتار پسنديده وادارش كنند، با مخالفت آن مواجه شده و با شكست روبه رو مى شوند، به همين جهت است كه پرواپيشگان در جاذبه ى عقل قرار گرفته و بر فرشتگان فزونى رتبه دارند و اما هواپرستان در جاذبه ى نفس، از حيوانات فرومايه ترند.
در حديثى از امام صادق عليه السلام نسبت به شخصى كه از آن جناب تقاضاى موعظه نمود، آمده است كه فرمود:
'اجعل قلبك قرينا برا او ولدا واصلا و اجعل علمك والدا تتبعه و اجعل نفسك عدوا تجاهدها و اجعل مالك عاريه تردها.': جان و روانت را به منزله ى دوستى مهربان و نيكوكار يا فرزندى خدمتگزار "به پدر" قرار ده و تصور نما و علمت را همانند پدرى مخدوم كه از او پيروى لازم است بنگر و نفست را دشمن مهاجمى بدان كه جنگ و ستيز با او را نبايد از ياد برد و دارايى خود را امانتى به شمار آور كه بايد به اهل آن بازگردانى.
يعنى چيزهايى كه انسان با آنها در ارتباط است عبارتند از: پدر به عنوان راهنما، فرزند به عنوان خدمتگزار، دوست نيكوكار براى مشاوره، نفس به عنوان دشمن در جنگ و ستيز و دارايى به عنوان قدرت و نيروى مادى.
مى توان به جاى مجموع اينها، در جهت كسب سعادت، چيزهاى ديگرى را جايگزين آنها ساخت و تعويض نمود، مثلا قلب را در جاى دوست و فرزند نشاند و در راه سعادت، از آن استمداد نمود و علم را در جاى پدر قرار داد و از آن پيروى كرد و نفس را دشمن نيرومند، پنداشت و با او نبرد كرد و مال را مانند عاريه دانست كه باقى ماندنى نيست، امروز در دست تو و فردا در دست ديگرى است كه از آن بهره مند مى گردد.

چشم روشنى پرواپيشگان

'قره عينه فيما لا يزول'
واژه ها
قره العين: آنچه كه موجب خنكى و روشنايى چشم گردد و نور ديده.
راغب گويد: قرت عينه، قيل: بردت فصحت. و قيل: بل لان للسرور دمعه بارده قاره و للحزن دمعه حاره و لذلك يقال فيمن يدعى عليه: اسخن الله عينه.'
قرت عينه: يعنى خنك باد چشم او و به سلامت باد و گفته اند: در شادمانى اشك چشم، خنك و در اندوه اشك ديده، گرم است و بدين جهت در مورد نفرين، گويند: خداوند ديده ات را گرم سازد
ترجمه:
يعنى چشم روشنى پرواپيشه، واقعى و شادمانى او، در آن چيزى است كه زوال ندارد و نابود نمى شود.
شرح:
يكى از ويژگيهاى آدمى، آينده نگرى و دورانديشى است كه به اتكاى آن در امروز به عملى اقدام مى كند كه فردا نتيجه كارش را ببيند، مثلا كشاورزى كه به كاويدن زمين و بذرافشانى مى پردازد و از آن پس با تحمل سرما و گرما و رنج بردن، زراعت را در مراقبت قرار داده و در طول سال زراعى، مرتبا درباره ى سلامت كشاورزيش، جديت مى كند و به اميد گنج فردا است و اگر غواصى، تن را بيمه ى امواج خروشان دريا نموده و تا عمق دريا فرومى رود، به آرزوى جواهرى ارزشمند است كه خود را به مخاطره مى اندازد.
يا شاگردى كه در آغاز سال تحصيلى، مرتبا درس مى خواند و حتى يك روز بدون عذر موجه، مدرسه را ترك نمى كند، به آرزوى ارتقاء به كلاس بالاتر است.
در اينكه آدميان عموما آينده نگرند، ترديدى نيست، اما در تشخيص و كيفيت نگرش با هم تفاوت دارند.
آنكه سعادت را در محدوده ى امور دنيوى مى داند و در اين جهت تلاش مى كند در آينده همان را خواهد ديد كه براى آن جديت نموده است و در پايان عمر، جز اندوه بهره اى به دست نياورده است، زيرا آن امور زائل و ناپايدار بود، اما اگر از محدوده ى دنيا گام فراتر نهند و عقبى را بنگرند، بى گمان به چيزهايى كه زوال ندارد، دل خواهد بست، اين دو گروه هر دو طالب سعادتند، اما اهميت در تشخيص وجود دارد كه دنيا طلبان چه مى خواهند و عقبى خواهان چه مى طلبند.
اهل عقبى، جلوه ى ابديت را تماشا مى كنند و به وعده ى الهى، چشم دوخته و در آن جهت كار مى كنند و در نتيجه، قريرالعين خواهند بود. آنها به علم و حكمت و كمالات نفسانى و مكارم اخلاق، دل بسته اند كه جز سعادت دائم چيزى، در ازاى آن نتوان تصور كرد و اهل دنيا به مال، ثروت، پست، مقام، رياست و قدرت دل نهاده اند كه جز خسران، چيزى در پى نخواهد داشت:
'مثل الجنه التى وعد المتقون تجرى من تحتها الانهار اكلها دائم و ظلها تلك عقبى الذين اتقوا و عقبى الكافرين النار.':
بهشتى كه به پرواپيشگان وعده داده شده اين است، كه از زير "درختانش" نهرها جارى است. خوردنيها و سايه ى آن پايدار است. اين "بهشت" سرانجام اهل تقواست و دوزخ سرانجام كافران خواهد بود.

سعيد بن عامر بن خذيم و نگرش او به عقبى

مادر او اروى، دختر ابى معيط خواهر عقبه بن ابى معيط و اهل مكه است. وى پيش از جنگ خيبر، اسلام آورد و به مدينه هجرت نمود. وى در اين جنگ و غزوات بعد شركت داشت و از زهاد صحابه ى پيغمبر است. عمر حكومت 'حمص' را به او سپرد و آنگاه كه عمر به شام سفر نمود و از آنجا به حمص رفت به او گزارش دادند كه سعيد، گاه بى گاه بدون هيچ علت ظاهرى، مدتى نه چندان كوتاه، بيهوش مى شود و سپس به هوش مى آيد. گزارشگران اضافه كردند كه چنين شخصى، صلاحيت فرمانروايى ندارد. عمر پس از پايان مسافرتش او را به مدينه احضار نمود، سعيد به قصد مدينه حمص را ترك كرد و پس از ورود به مدينه، به نزد عمر رفت وى كه او را بدون وسائل و تجهيزات سفر، تنها يك عصا و كاسه اى كه در دست داشت، ديد با تعجب گفت: از وسايل سفر چه با خود دارى؟ گفت: مگر بايد چه داشته باشم؟ من با اين عصا آنچه دارم حمل مى كنم و در اين كاسه آب و غذا مى خورم و همين مرا بس است! عمر گفت: به من خبر داده اند كه غشوه بر تو عارض مى شود؟ آيا اين عارضه علت خاصى دارد؟ سعيد گفت: نه، عمر پرسيد پس سبب آن چيست؟ سعيد گفت: آن زمان قريش، خبيب بن عدى را، به دار آويخته و او بر آنها نفرين مى كرد، حالم دگرگون شد و هر وقت آن حادثه ى دلخراش، به يادم مى آيد، بى هوش مى شوم. خليفه، او را دوباره، به خدمت مامور نمود، سعيد، از قبول خدمت امتناع ورزيد و بار ديگر خليفه، اصرار نمود و سعيد بر استعفا اصرار مى ورزيد و آنگاه كه خليفه او را سوگند داد و سعيد بر گفته ى خود همچنان باقى ماند، ناچار خليفه، استعفاى او را پذيرفت.
برخى گفته اند كه خليفه، با اصرار زياد او را دوباره، به خدمت، اعزام نمود و در همان محل امارت بود تا از دنيا رفت. نكته ى شايان توجه، در اين داستان اين است كه در سفر خليفه به شام و عبورش به حمص و طى اقامت چند روزه در آنجا، به كاتب سعيد دستور داد، تا اسامى فقراى شهر را ثبت نمايد و به وى عرضه كند، وقتى كاتب ليست نادارايان شهر را به دست او داد خليفه ناگهان چشمش به نام سعيد افتاد! پرسيد اين سعيد كيست؟ كاتب گفت: او حاكم و فرماندار شهر است! عمر با تعجب گفت: فرماندار فقير است؟ كاتب گفت: آرى، خليفه گفت: مگر زمامدار حقوق و اضافه حقوق "تشريفات استقبال و خرج سفره" ندارد؟ كاتب گفت: او چيزى براى خود نگه نمى دارد و از تشريفات هم خبرى نيست.
خليفه به شدت گريست و دستور داد، هزار اشرفى را در كيسه اى ريخته براى وى ببرند و بگويند: خليفه سلام ابلاغ نموده و مى گويد: اين مال را در احتياجات شخصى خود مصرف نماييد ولى وقتى چشم سعيد به آن مال افتاد گفت: 'انا لله و انا اليه راجعون' و مرتبا اين آيه را تكرار مى كرد، همسر سعيد پرسيد، چه شده است كه كلمه ى استرجاع را بر زبان دارى؟ مگر خليفه مرده است؟ سعيد گفت: خير، ولى موضوع از اين مهمتر است!! همسر گفت: حادثه ى مهمتر چيست؟ سعيد: از هر چه حادثه بزرگتر است!!
همسر وى پرسيد آن حادثه چيست كه تا اين اندازه تو را ناراحت و پريشان نموده است؟
سعيد گفت: دنيا آزمايش و امتحانى بزرگ برايم به وجود آورده و آن اينكه، خليفه هزار اشرفى برايم ارسال نموده است، همسر او گفت: پس چرا معطلى؟ هر كارى در نظر دارى انجام بده.
سعيد، پولها را در كاسه ريخت و از آغاز شب تا صبح به نماز، دعا و گريه مشغول گرديد و بامداد، پولها را برداشته و به اقامتگاه لشكر رفت و همه را بين سربازان تقسيم نمود و به منزل بازگشت.
همسرش گفت: چه مى شد، اگر مقدارى از آن مال را، نگه مى داشتى، تا در پيش آمدهاى غير منتظره، مصرف مى كرديم.
سعيد گفت: از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم شنيدم، كه در وصف بهشت و حوران بهشتى فرمود: اگر يكى از آن زنان به زمين فرود آيد، بوى مشك او صفحه گيتى را عطرآگين مى كند، من هرگز دنيا را بر آنها ترجيح نمى دهم.
سعيد به سال ١٩ يا ٢٠ يا ٢١ هجرى در يكى از توابع شام رقه و يا حمص از دنيا رفت.
'روى ابويعلى و الحسين بن سفيان عن سعيد بن عامر، قال: سمعت رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم يقول: 'يجى ء فقراء المسلمين يزفون فيقال: لهم: قفوا للحساب، فيقولون: ما كان لنا شى ء نحاسب عليه، فيقول الله: صدق عبادى، فيدخلون الجنه قبل الناس بسبعين عاما'
ابويعلى و حسين بن سفيان از سعيد بن عامر، روايت كرده اند، كه گفت: شنيدم رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: 'مسلمانان فقير با سرعت و شتاب به بهشت مى شتابند و پيش از ورود، به آنها گفته مى شود: براى حساب آماده شويد، آنها گويند، چيزى را نداشتيم تا محاسبه شويم، آنگاه خداوند فرمايد: بندگانم راستگويند و بدينسان آنان هفتاد سال پيش از مردم وارد بهشت مى شوند.
يعنى آنها هفتاد سال پيش از ورود مالداران به بهشت گام مى نهند، زيرا مالداران در معرض حساب قرار مى گيرند اما نادارايان بدون هيچگونه حسابى، در بهشت متنعم و خرسند مى شوند.

پرهيزگارى پرواپيشگان

'و زهادته فيما لا يبقى'
واژه ها
واژه ى 'زهد' اگر به 'فى' متعدى شود، به معناى اعراض و بى ميلى است و اگر به 'عن' متعدى شود، به معناى تمايل است، عكس 'رغب' كه اگر به 'فى' متعدى شود به معناى ميل و اگر به 'عن' متعدى گردد براى اعراض و بى ميلى است.
ترجمه:
بنابراين معناى عبارت اين است كه: پرواپيشه، از هر چه ناپايدار است اعراض دارد و تمايل نشان نمى دهد:
شرح:
'طوبى للزاهدين فى الدنيا، الراغبين فى الاخره.' على عليه السلام فرمود: سعادتمند و شادمان كسانى كه به دنيا بى ميل و به آخرت اشتياق دارند.
اين معنا همان است كه از دو جمله 'قره عينه فيما لا يزول' و 'و زهادته فيما لا يبقى' فهميده مى شود. در بحثهاى گذشته، يادآور شديم كه معناى اعراض از دنيا، دل نبستن و وارستگى است و اين مطلب با مكنت و دارايى منافات ندارد، زيرا دارايى و ثروت داشتن، چيزى است و دل نبستن به آن چيز ديگر.
خداوند متعال، در قرآن كريم، تقاضاى سليمان بن داود را بازگو نموده و مى فرمايد: قال رب اغفرلى وهب لى ملكا لا ينبغى لاحد من بعدى انك انت الوهاب. گفت: پروردگارا، مرا ببخش و ملكى به من ارزانى دار كه هيچ كس را پس از من سزاوار نباشد، در حقيقت، تويى كه خود بسيار بخشنده اى.
حسن گويد: حقوق و عطاى سليمان از بيت المال پنجهزار بود و بر سى هزار نفر مسلمان امارت داشت، اما بهنگام سخنرانى، عبائى داشت كه نيمه آن را پهن نموده و بر آن مى نشست و نصف ديگر به شانه مى انداخت، مقررى خود را تصدق مى نمود و از دستمزد خود زندگى مى كرد.
على هذا تفسير زهد به نادارائى، درست نيست، وانگهى با چنين فرضى، زاهدان را فضيلت و منقبتى نيست بدين جهت كه فرد نادارا جز با زهد و نادارائى زندگى كردن چاره اى ندارد، تنها افتخار او در اين است كه با تمكن و قدرت، زاهدانه زندگى نموده، راهى وطن سعادت گردد.

مولا رهبر زاهدان

على عليه السلام در طى خطبه شقشقيه كه سير خلافت را بعد از پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم در آن بررسى نمود و دست اندركاران امر خلافت را به گونه اى توبيخ نموده، سرزنش مى كرد، به زندگى تلخ خود اشاره مى كند و مى فرمايد:
و ما اخذ الله على العلماء ان لا يقاروا على كضه ظالم و لا سغب مظلوم، لا لقيت حبلها على

غاربها و لسقيت آخرها بكاس اولها

اگر نبود عهد و مسئوليتى كه خداوند از علما و دانشمندان "هر جامعه" گرفته كه برابر شكمخوارى ستمگران و گرسنگى ستمديدگان خاموش نباشند، من مهار خلافت را به كوهانش انداخته و آن را رها مى كردم و آخر آن را با جام آغازش سيراب مى كردم.
يعنى آن را به همان حال مى گذاشتم، تا هر كه خواهد آن را تصدى نمايد.
اگر تصور شما مردم اين باشد كه على مى خواهد همانند خلفاى پيشين، قدرت را به دست بگيرد، تا خود و اطرافيان به نوايى برسند و از زندگى سخت نجات يابند "همانگونه كه ديگر متصديان به ويژه عثمان بودند" در اشتباهيد چرا كه اين دنياى شما نزد من از عطسه ى ناچيز بزى "عفطه غنز" ناچيزتر و بى ارزش تر است.
تنها چيزى كه براى تحقق آن، خلافت را پذيرفتم، همانا، حق را در مكان خود جاى دادن و از بين بردن باطل است، تا محرومان به حقشان برسند و ظالمان چپاولگر، دستشان از دارايى و اموال مظلومان كوتاه گردد. على عليه السلام كه زاهدى بى مانند و پارسايى بى نظير و بحق امام الزاهدين است، آيا خلافت را مى پذيرد براى اينكه از اين پست استفاده ى مال و يا كسب شهرت نمايد؟ هرگز، آنچه كه على عليه السلام را به قبول خلافت وادار نمود، جلب رضاى حق و كمك به مظلومان و شكست شوكت ظالمان بود كه اين خود، هميشه باقى و مصداق واقعى قره عينه فيما لايزول است.
خود آن بزرگوار در جاى ديگرى مى فرمايد:
ان علامه الراغب فى ثواب الاخره زهده فى عاجل زهره الدنيا، اما ان زهد الزاهد فى هذه الدنيا، لا ينقصه مما قسم الله عز و جل فيها و ان زهد و ان حرص الحريص على عاجل زهره "الحياه" الدنيا لا يزيده فيها و ان حرص، فالمغبون من حرم حظه من الاخره.
بى گمان، نشانه ى آن كس كه به آخرت رغبت و تمايل دارد، زهد و اعراض او از شكوفه ى فريبنده ى دنياست و عدم تمايل وى از روزى او نمى كاهد و موجب حرمان او از دنيا نخواهد بود، چرا كه مقدرات الهى، درباره ى هر كس پياده مى شود و روزى مقسوم به او خواهد رسيد، گرچه به آن زهد ورزد و از سويى آزمندى آزمند بر دنياى زودگذر، روزى وى را افزون نمى كند، گرچه حرص ورزد. با توجه به اين دو امر، مغبون كسى است كه خود را با اشتغال به دنيا، از بهره ى آخرت محروم نمايد.
كوتاه سخن آنكه تلاش و جديت در امر آخرت، با بهره بردن از دنيا منافات ندارد، زيرا روزى مقدر و مقسوم، خواهد رسيد، اما توجه آدمى به دنيا و دلبستگى به آن، علاوه بر اينكه از رزق مقسوم، گامى فراتر نخواهد گذاشت، از آخرت نيز محروم مى گردد. نكته ى لطيفى كه در حديث وجود دارد، كلمه ى زهره كه به معناى شكوفه ى گل و درخت است مى باشد، به اين معنا كه شكوفايى اين و زيبايى كه نظر دنياخواهان را به خود جلب مى كند با شتاب از بين مى رود و اثرى از آن باقى نمى ماند.

علم و عمل نزد پرواپيشگان

يمزج الحلم بالعلم و القول بالعمل
واژه ها
مزج: آميختن، در هم آميختن، مخلوط كردن.
ترجمه:
پرواپيشگان بردبارى را با دانش و گفتار را با كردار مى آميزند، به عبارت ديگر پرواپيشگان تند خود نيستند، تا اعمالشان ضايع گردد و گفتار آنان از عملشان افزون نيست، تا عالم بى عمل باشند. اگر به معروف امر مى كنند خود اول عامل هستند و اگر از منكر نهى كنند. خود اول تارك مى باشند.
شرح:
با اينكه در سخنان گذشته ى مولا از علم "علم نافع" و از حلم: و اما النهار فحلماء، ياد شد، تكرار اين دو به اضافه ى كلمه ى مزج چه معنا دارد؟ و با توجه به اينكه سخنان مولا همانند قصص قرآن، تكرار محض نيست، بلكه در يك جا به مطلبى اشاره دارد و در جاى ديگر به مطلب ديگر شايد مراد از اين جمله، اين باشد كه در گذشته، بحث تعلم و حلم، در مورد آموختن بود، اما در اينجا به تعليم و ياد دادن، نظر دارد كه باز هم حلم در جهت ياد دادن لازم است. در آنجا به جنبه ى: يلى النفسى و در اينجا به جانب: يلى الخلقى كه كلمه ى مزج به آن اشاره دارد ناظر است.
نشر دادن علم در جامعه ى به پشتوانه نيازمند است و آن پشتوانه، حلم و بردبارى است.
از پيامبر بزرگوار اسلام صلى الله عليه و آله و سلم نقل است كه فرمود: اللهم ارزقنى العلم و زينى بالحلم.: خدايا علم را روزيم فرما و مرا به بردبارى زينت ده.
آن جناب در انجام ماموريت الهى، از خداوند، علم آميخته به حلم را، تقاضا مى كند و در دعاى ديگرى عرض مى كند: اللهم ارنى الاشياء كما هى.: پروردگارا، حقيقت اشياء را به من بنمايان.
اگر آدمى به حقيقت اشيا آگاه باشد، از آن دور نمى گردد و بيراهه را به جاى راه انتخاب نمى كند. دانشمندى كه در پوشش تقوا و پارسايى، در اجتماع گام مى نهد و رفتار و گفتار او، مورد تاييد جامعه است و حقيقت اشياء را با نور علم شناسايى نموده، هرگز با تندى، خشونت و بلندپروازى، به امور نزديك نمى شود و مى داند كه تندى خشونت، دردى را درمان نمى كند، بلكه برعكس حلم و بردبارى "كه نشانه ى وقار و شخصيت است" مقام او را در قلب اجتماع تثبيت نموده و ارزش والايى را كسب مى كند.
على عليه السلام فرمود: لا يكون السفه و الغره فى قلب العام.: بى خردى و ثناجويى در دل عالم راه ندارد.
در مثل علم به تنهايى به منزله ى قوه ى مقننه است، قانونى خشك و عاطفه ناپذير، اما حلم همانند قوه ى مجريه، جامعه را به سعادت رهبرى مى نمايد. در حقيقت حلم مجرى نيروى علم است كه اجتماع را آراسته و زينت مى بخشد.

مالك اشتر نخعى

مالك، مجاهد فى سبيل الله و شمشير برنده، عليه كفار و دشمنان اسلام و تشيع و يار باوفا و صاحب سر امير مومنان عليه السلام است. او در آسمان فضيلت، تقوا، ورع، شجاعت و علم، ستاره ى درخشانى است كه نظير و همتا ندارد و در علو رتبه و مقام او همين بس كه استاد عالى قدرش اميرالمومنين عليه السلام او را به اوصافى ستوده كه در آنها مانندى ندارد:
لله در مالك و ما مالك! و الله لو كان من جبل لكان فندا و لو كان من حجر لكان صلدا لا يرتقيه الحافر و لا يوفى عليه الطائر. مالك در گذشت وه چه مالكى بود؟! اگر كوهى به حساب آيد، يكتا كوهى بود كه نه چهارپايى توان برآمدن بر آن را داشت و نه پرنده اى را نيروى پرواز بر قله ى آن بود و اگر سنگى مى بود، سخت هر آينه سنگى محكم و صيقلى بود كه چيزى بر آن نمى روييد. سپس فرمود:
اللهم انى احتسبه عندك، فان موته من مصائب الدهر فرحم الله مالكا.: پروردگارا، من او را در پناه تو به حساب تو مى آورم، چرا كه مرگ او از مصائب فراگير عالم بود. خداوند مالك را رحمت كند.
ابن ابى الحديد، در شرح يكى از سخنان مولا در وصف مالك گويد:
كان فارسا شجاعا رئيسا من اكابر الشيعه و عظمائها، شديد التحقق بولاء اميرالمومنين عليه السلام و نصره.: او مردى شجاع و سردارى از بزرگان شيعه بود كه در حراست و نگهدارى دين مى كوشيد و در يارى و محبت على عليه السلام سخت كوشا بود.
راويان، حديثى نقل كرده اند كه بر ايمان قاطع مالك، فضيلت و عظمت وى دلالت دارد و آن اينكه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم در پيشگويى وفات ابوذر فرمود: ليموتن احدكم بفلاه من الارض نشهده عصابه من المومنين.: در آينده يكى از شما در زمينى بى آب و علف بدرود جهان خواهد گفت و گروهى از مومنان بر جنازه ى او حضور مى يابند. در بين آن گروه، حجر بن عدى و مالك حضور داشتند. مالك مجمع فضائل و كمالات انسانى بود و بحق مى توان گفت، وى معلم اخلاق و مهذب نفوس در عصر خويش بوده است. روزى در حالى كه لباس زاهدانه، به تن داشت از بازار عبور مى كرد، يكى از بازاريان ناآگاه و سبك مغز، به قصد استهزا سنگ ريزه اى به سوى او انداخت و حاضران را به خنده انداخت اما مالك سر به زير انداخته و راه خود را ادامه داد. يكى از عابران كه منظره را از دور تماشا مى كرد، به آن مرد نزديك شد و گفت: آيا اين شخص را شناختى؟ گفت: نه، گفت: وى مالك اشتر يار با وفاى امير مومنان عليه السلام است. آن مرد با شنيدن اين سخن، رنگ از چهره اش پريد و از عمل خود سخت پشيمان گرديد و سپس با شتاب براى عذرخواهى به راهى كه مالك رفته بود روانه شد، در راه از مردم پرسيد مالك را نديديد؟ گفتند: به اين مسجد رفت. او به مسجد وارد شد و مالك را مشغول به نماز ديد، اندكى صبر كرد تا نماز مالك تمام شد پس از نماز، به قدمهاى مالك افتاده مى بوسيد! مالك گفت: اين عمل براى چيست گفت: از شما عذر مى خواهم، چرا كه ناآگاهانه به شما توهين نمودم! مالك گفت: بر تو گناهى نيست من بدين جهت به اين مسجد آمدم كه براى تو از خداوند طلب مغفرت كنم. آرى مالك، مصداق واقعى اين آيه ى شريفه است كه مى فرمايد:
و عباد الرحمن الذين يمشون على الارض هونا و اذا خاطبهم الجاهلون قالوا سلاما.: و بندگان خاص خداى مهربان آنان هستند كه بر روى زمين از روى فروتنى راه مى روند و هرگاه مردم نادان، به آنها خطاب و عتابى كنند، با سلامت نفس و زبان خوش جواب دهند.
آميختگى گفتار با رفتار، به گونه اى تفكيك ناپذير، در وجود مومن به اين صورت عجين شده كه هرگز سخنى از او سر نمى زند كه با رفتارش برابر نباشد.
عن ابى عبدالله عليه السلام عن رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم ثلاث من كن فيه كان منافقا و ان صام و صلى و زعم انه مسلم: من اذا ائتمن خان و اذا حدث كذب و اذا وعد اخلف.: امام صادق عليه السلام از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم روايت مى كند كه فرمود: سه خصلت در هر كس جمع شود، بى ترديد منافق است، گرچه روزه دار و نمازگزار باشد و گمان كند كه مسلمان است "اسلام به زبان و قلب": اگر امينش بشمارند در امانت خيانت كند و به هنگام سخن گفتن دروغ گويد و اگر با كسى پيمان بندد وفادار نباشد.
اما پرواپيشگان پاك نهاد كه اسلام راستين و ايمان واقعى، سراسر وجودشان را در بر گرفته، هرگز امانت را خيانت نكنند و دروغ نگويند و پيمان شكن نباشند، چرا كه اين سه: خيانت، دروغ و پيمان شكنى، با ايمان منافات دارند.

ابوالعاص بن ربيع

وى شوى زينب دخت رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم كه به بازرگانى اشتغال داشت و ساكن مكه بود. قريش اموال فراوانى در عقد مضاربه به او سپرده بودند، تا تجارت كند. در آن سال كه پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم به مدينه هجرت نمود، او به قصد تجارت به شام سفر كرد، در بازگشت با مسلمانان برخورد كرد و درگير جنگ شدند، بر اثر تهاجم شجاعانه ى مسلمانان وى شكست خورد و دستگير گرديد، مسلمانان او و مال التجاره اش را به مدينه آوردند. بامداد كه مسلمانان جهت اداى فريضه ى صبح، به مسجد آمده بودند، همسر او زينب، در مسجد ايستاده بود و در حالى كه با دست اشاره به ابوالعاص مى نمود، گفت: من ابوالعاص را و آنچه با اوست پناه دادم! پيامبر فرمود: من پناه تو را محترم مى شمارم سپس دستور داد، دارايى او را به وى تسليم نمايند و اسلام را به وى پيشنهاد كرد. اما او از قبول اسلام امتناع ورزيد و راهى مكه شد، پس از ورود به شهر، سران قريش را دعوت نمود و پس از پذيرايى و تعارفات معمول، تمام سپرده ها و مال التجاره را به آنها تسليم كرد و سپس گفت: آيا به عهدم وفا نمودم؟ گفتند آرى، گفت: آيا در اموال شما خيانت نمودم؟ گفتند: حاشا و از اين بالاتر اينكه تمام دارايى مردم را، بى كم و كاست به آنها برگرداندى، آنگاه گفت: شما شاهد باشيد كه من اسلام را اختيار نموده و مسلمان شدم و اگر تا به امروز، اظهار عقيده نكردم، به اين خاطر بود كه شما تصور نكنيد كه اسلام من، براى تصاحب اموال شما بوده است و در همان وقت با شتاب به مدينه آمد و اسلام خود را بر پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم عرضه داشت، رسول خدا زينب را به همان نكاح اول، به خانه ى او فرستاد. ابوالعاص در سال دوازده هجرى در مدينه، بدرود جهان گفت و به دار بقا پيوست.

پرواپيشگان آرزويشان كوتاه است

پرواپيشگان آرزويشان كوتاه است

تراه قريبا آمله
واژه ها
ترى: ديدن، رويت نمودن كه از افعال قلوب و متعدى به دو مفعول و به معناى رويت و ديد باطن، نزديك، امل و آرزو و جمع آمال است.
ترجمه:
يعنى با ديد باطن و چشم دل او را كوته آرزو، مى بينى و اين تجسم پارسايى و زهد اوست.
شرح:
پس از بيان اوصاف پرواپيشگان در مجموع و علامت و نشانه ها در يكايك آنها ، به عينيت صفات پرداخته، به اين معنا كه پس از شناخت علامتها، به ذى العلامه توجه نموده به سراغ آن بايد رفت، از اينرو مى فرمايد او را كوتاه آرزو مى بينى. از اين پس مقام، مقام تعريف و تمجيد نيست و از توصيف و علامت گذشته است، تا حال شناخت در تطبيق صفت بر موصوف و نشانه به صاحب نشانه بود كه با ديد چشم صورت مى گرفت، اما از اين به بعد در طى چند جمله، سر و كار با ديد قلب است. كه شناسايى را به عهده دارد.
اميرالمومنين عليه السلام در نخستين گامى كه به سوى زهد برمى دارد، از كوتاهى آرزو ياد نموده و مى فرمايد: الزهاده قصر الامل.: فروغ زهد و پارسايى در كوتهى آرزوست، به اين معنا كه واقعيت زهد، با آرزوى طولانى، هرگز قابل جمع نيست، از اينرو هر فرد متقى، به اين حقيقت رسيده كه سر سلسله ى فضائل زهد و پارسايى است و آنهم با آرزوى دراز تحقق پذير نيست، او درد را شناخته و درمان نيز مى داند، از آن پس با كوتاهى آرزو، نقطه ى تحيرى براى او وجود ندارد و در جمع فضائل حضور مى يابد. او مى داند كه آرزوهاى طولانى، حلقه ى محاصره را بر انسان تنگ گرفته، فعاليت و تلاشها را به امور دنيوى محدود مى كند كه جز شكست اين حلقه، راهى به مدارج كمال وجود نخواهد داشت. در اينجا يك سوال مطرح است و آن اينكه آيا مراد از قريبا امله اين است كه مومن آرزويى ندارد، چه كوتاه و چه طولانى؟ چرا كه آرزومند بودن كار خطرناكى است و اين معنا به اين تعبير "قريبا امله" درآمده است، اگر اين معنا مراد باشد، با واقعيت امر مخالف است، زيرا زندگى در گام اول، به آرزو نياز دارد و اگر آرزو نباشد، نشاط و تحرك وجود نخواهد داشت و اگر حركت و تلاش نباشد، سنگى بر سنگ ديگر قرار نمى گيرد.
و انسان منهاى آرزو، موجودى جامد بوده و كارآيى ندارد.
در حديث است كه پيامبر فرمود: الامل رحمه لامتى و لولا الامل ما رضعت والده ولدها و لاغرس غارس شجرا: آرزو براى امت من رحمت است. اگر آرزو نبود مادرى فرزند را شير نمى داد و نهال كارى نهالى را بر زمين نمى زد.
اگر آرزو براى آدمى ضرورت حياتى دارد، كوتاه و طويل آن چه فرقى دارد؟ جواب اين پرسش اين است كه نكوهش، در امل و آرزو نيست و در اينكه آرزو يك امر حياتى است، قابل انكار نخواهد بود، آنچه در اين بين خطرناك است، تعلق آرزو به امور دامنه دار است كه آدمى را در محاصره كشيده، انديشه ها و تفكرها را در اين راه محدود مى كند و از اين پس به فكر آينده "آخرت" نمى افتد و تدارك ما يحتاج را نخواهد نمود.
اميرالمومنين عليه السلام در خطبه ى ٤٢ از نهج البلاغه به همين معنا و خطر موجود در آن اشاره نموده و مى فرمايد:
ايها الناس، ان اخوف ما اخاف عليكم اثنان اتباع الهوى و طول الامل فاما اتباع الهوى فيصد عن الحق و اما طول الامل فينسى الاخره.: اى مردم، ترسناك ترين چيزى كه از آن بر شما بيمناكم دو چيز است، يكى پيروى هواى نفس و ديگرى آرزوى طولانى، اما پيروى از هواى نفسانى شما را از پذيرش حق بازمى دارد و طول آرزو، آخرت را از ياد شما مى برد.
يكى از دو چيزى كه اميرالمومنين عليه السلام از آن بر همه ى مردم خوف دارد، آرزوى طولانى است، به اين علت كه موجب فراموش كردن آخرت مى گردد، زيرا معناى آرزو امل تعلق نفس به امر محبوب در مستقبل است و با طمع و رجاء "اميد" در اصل معنا مشترك مى باشد، با اين تفاوت كه امل در بيشتر موارد، به امور بعيد الحصول، تعلق مى گيرد، ولى طمع به امور قريب الحصول اختصاص دارد و رجاء در امر مردد، بين اين دو معنا استعمال مى شود.
بنابراين آرزو امل توقع امور دنيوى است كه به زمان بيشتر، در آينده ى غير معين نياز دارد و اين توجه يك طرفه، مستلزم دورى و عدم تمايل به امور اخروى است، به اين معنا كه توجه يك جانبه، صور امور اخروى را از ذهن محو مى كند و اين همان مفهوم فراموشى است كه با خطرى عظيم روبروست و قيامت را از ياد مى برد.
بعضى دانشمندان، علت طول آرزو را محبت دنيا مى دانند، به اين بيان كه آدمى در تعلق به لذتهاى دنيوى و انس به آن، آنچنان است كه مفارقت آن لذتها برايش سنگين و در مداومت آن مى كوشد، بدين جهت از ياد مرگ كه سبب جدايى از آن لذتهاست، به دور افتاده و هميشه تمناى بقاى آنها را دارد و اين تمنا مستلزم تحصيل اموال، باغ، تفريحگاه و نظاير اينهاست، در اين ميان، تمام فكر خود را متوجه اين امور نموده و از ياد مرگ به صورت كلى دور مى افتد و اگر گهگاهى، به فكر مرگ و ياد آخرت بيفتد و در صدد تدارك مافات باشد، آن را به تاخير انداخته و از اين ماه به آن ماه و از اين سال به آن سال حواله مى نمايد، تا اينكه جوانى، از دست رفته و به پيرى و فرتوتى گام نهد و از آن پس نيز مى گويد: هنوز دير نشده بگذار اين پسر را داماد كنم و آن دختر را عروس و اين خانه را بنيان نمايم و از آن سفرى كه قصد دارم برگردم و همچنين از هر شغلى كه فراغت يافت، به كار ديگرى مشغول مى شود و ناگهان مرگ فرامى رسد و مهالت ها از دست مى رود، در حالى كه او نه زادى تهيه كرده و نه عملى صورت انجام داده است!
گفته اند: اسامه بن زيد، كنيزى را به صد دينار خريد و مهلت پرداخت ثمن را تا يك ماه قرار داد، پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم جريان اين معامله را شنيده و فرمود: شما مردم، از سامه تعجب نمى كنيد كه كنيزى را خريده و ثمن او را تا يك ماه به تاخير انداخته است، پسر زيد، آرزوى طولانى دارد.

ثروت از نظر پيامبر

روى ان النبى صلى الله عليه و آله و سلم قرا الهاكم التكاثر، حتى زرتم المقابر قال: يقول بن آدم مالى مالى و هل لك من مالك ما اكلت فافنيت و لبست فابليت و تصدقت فامضيت.:
پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم به هنگام قرائت: الهاكم التكاثر، حتى زرتم المقابر فرمود فرزند آدم مى گويد: دارائيم دارائيم! آيا ثروتت بيش از مصرف بهره برده اى؟ و آيا از لباس بيش از آنچه پوشيده اى استفاده نموده اى؟ و آيا از ثروتت چيزى را تصدق نموده اى تا از آن بهره مند گردى؟
يعنى دارايى مخصوص به آدمى، آن مقدار است كه در خوردن و پوشيدن استفاده شود و يا تصدق گردد، تا بهره ى روز قيامت باشد و بيش از آن ثروت تو نيست بلكه به ديگران "وراث" تعلق دارد كه پس از مرگ تو، از آن بهره مند مى گردند، بنابراين دل بستن به مال و ثروت، اشتباه بزرگى است كه آدمى ناخودآگاه مرتكب آن مى شود.
روى عن عروه بن زبير، عن عائشه، ان النبى صلوات الله و سلامه عليه قال: يا عايشه! ان اردت اللحوق بى، فليكفك من الدنيا كزاد الراكب و اياك و مجالسه الاغنياء و لا تستخلفنى ثوبا حتى ترقعيه.
عايشه از پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم نقل نموده كه آن جناب فرمود: اى عايشه! اگر خواهى در قيامت به من ملحق شوى، از دارايى دنيا، تنها در حد توشه ى يك مسافر استفاده كن و از مجالست ثروتمندان بپرهيز و لباس كهنه را به نو تبديل مكن، مگر آن زمانى كه بر اثر وصله خوردن قابل استفاده نباشد.
اين حديث از نظر سند، چندان ارزشى ندارد، تنها مضمون آن است كه مى تواند در جهت كوتهى آرزو و با تاييد روايات ديگر در اين مضمون، قابل اعتماد باشد.

لغزش پرواپيشه اندك است

قليلا زلله
واژه ها
زل، يزل: لغزيدن، لغزش مزله الاقدام لغزيدن گامها است و ضل، لغزيدن در فكر و انديشه است و گاهى زل در مطلق لغزيدن اعم از لغزش گام و فكر استعمال مى شود: هنا مزال الاقدام يعنى اينجا جايگاه لغزيدن گام فكر است. زلل، جمع زل است، يعنى لغزشها.
ترجمه:
قليلا زلله يعنى لغزش او اندك است.
شرح:
از اينرو لغزش پرواپيشه اندك است كه واجد ملكه ى عدالت بوده و وجود اين ملكه ى نفسانى، از لغزشهاى او مى كاهد.
آيا وجود ملكه ى عدالت، لغزش و خطا را اساسا از بين نمى برد؟ خير، چرا كه كارايى ملكه ى عدالت، تنها از تعمد جلوگيرى نمودن است و نه نابود كردن لغزش.
علامه ى مجلسى رحمه الله گويد: و قد عرفت ان زلل العارفين يكون من باب ترك الاولى، لان صدور الخيرات عنهم صار ملكه و الجواذب فيهم الى الزلل و الخطيئات نادره، تكون لضروره منهم او سهو و لا شك فى قلته.: اگر از عارفان و دانايان لغزش و خطايى سرزند، از باب ترك اولى ترك سزاوارتر است و اين با ملكه عدالت و حتى با عصمت نيز منافات ندارد، چرا كه شخصيت پيامبران با وجود عصمت آنها از اين اندك نقص خالى نبوده و گهگاهى از آنها سرزده است خداوند مى فرمايد: و عصى آدم ربه فغوى: آدم نافرمانى خدا كرد پس گمراه شد. عصيان به معناى تمرد و نافرمانى، از امر مولا نبوده، تا با مقام عصمت سازگار نباشد، بلكه مخالفت در امر ارشادى بوده كه كيفرى بر آن مترتب نيست و اگر خداوند آنها را از عملى نهى كند و آنها مرتكب شوند، نهى مولوى نبوده، تا بر مخالفتش كيفر گردند، بلكه نهى تنزيهى است، يعنى اگر مرتكب شوند، ترك اولى كرده اند كه با شان نبوت منافات ندارد زيرا پرواپيشگان نسبت به صدور خيرات، حائز ملكه ى عادت اند يعنى صفات نفسانى، آنها را به افعال پسنديده وادار مى كند و اگر گاهى جذب لغزشها و خطاها گردند، اين يا به جهت ضرورت و يا به خاطر سهو و فراموش كارى است و صدور اينگونه اعمال، نسبت به كل نادر است و جز به قلت توصيف نمى گردد، بنابراين لغزشهاى پرواپيشگان در مجموع عمر، اندك و انگشت شمار خواهد بود.

پرواپيشه و قناعت

قانعه نفسه
واژه ها
قنع. بكسر نون يقنع مصدر آن قناعه به معناى راضى بودن است و قنع بفتح نون و مصدر آن قنوعا، سوال كردن مى باشد. اصل اين كلمه به هر وزن كه باشد، از قناع به معناى پوشش و پوشيدنى است. بنابراين قنع به كسر در جهت پوشيدن فقر و نادارى است كه به چيز اندك اكتفا نموده و به ذلت سوال تن درنمى دهد و قنع به فتح از سر عفت به درآمدن و پرده از فقر برگرفتن و سوال نمودن مى باشد.
ترجمه:
با توجه به مفهوم قناعت از ديدگاه اهل ادب، واضح است كه پرواپيشه با مناعت طبع و همت بلند، پا از گليم خود فراتر ننهاده و با اكتفا به زندگى، آن هم در سطح پايين، ندارى خود را از چشم ديگران پنهان مى سازد و دست نياز به سوى كسى، دراز نمى كند و آنچنان وانمود مى كند كه گويا در قاموس زندگى او، واژه اى به نام نياز وجود ندارد.
شرح:
عن على عليه السلام ان استطعت ان لا يكون بينك و بين الله ذو نعمه فافعل فانك مدرك قسمك و اخذ سهمك و ان اليسير من الله اكرم و اعظم من الكثير من غيره و مراره الياس خير من الطلب الى الناس.: على عليه السلام فرمود: اگر بتوانى، هيچ صاحب نعمتى را بين خود و خدا قرار نداده و تنها از خدا روزى بخواهى، اين كار را بكن زيرا روزى مقدر و مقسوم به تو خواهد رسيد. و سهم خود را دريافت خواهى كرد و بى ترديد روزى اندك، از جانب خدا همراه با تفضل او، برتر و گرامى تر است از نعمت فراوانى كه از غير او به تو برسد و تلخى نوميدى بهتر و ارزنده تر است از اينكه از مردم چيزى درخواست كنى!.

قناعت داود طائى

روزگار بر داود طائى تنگ گرفت، حماد بن ابى حنيفه، چهار صد درهم در كيسه اى ريخت و نزد او آورد و گفت: اين مال از پدرم كه در زهد و ورع و كسب حلال همتا نداشت، به من رسيده، استدعا دارم قبول نماييد! داود گفت: اگر بنا بود چيزى را از كسى بستانم، قبول اين مال برايم گوارا بود، زيرا قبول آن، عظمت مرده و اجابت نيكى زنده را در بر داشت، با اين حال از پذيرفتن معذورم، زيرا عزت قناعت از هر چيز برايم ارزنده تر است و دوست دارم با قناعت زندگى كنم.
در حالات خليل بن احمد عروضى امامى گفته اند: در علم و ادب، افضل مردم زمان خود بود، اما بى نهايت فقير و با قناعت زندگى مى كرد، نضر بن شميل گويد: خليل با سختى در خانه اى كه از نى ساخته بود در بصره زندگى مى نمود، اما شاگردانش به بركت علمى كه از او آموخته بودند، اموال كلان را بين خودشان تقسيم مى كردند.
نمونه اى از مناعت طبع او اين است كه سليمان بن على، حاكم اهواز از او تقاضا كرد، تا جهت تربيت فرزندانش، به اهواز سفر كند و اين درخواست را طى نامه اى محترمانه به سوى وى فرستاد. نامه رسان وقتى به حضور خليل رسيد و نامه را تقديم نمود اضافه كرد كه در اين سفر خير فراوانى در انتظار تو است! خليل، در حالى كه قطعه نان خشكى در دست داشت و به وى تعارف مى نمود، گفت: جز اين نان خشك چيزى ندارم تا از تو پذيرايى كنم سپس به پيك سليمان گفت: به سليمان بگو، تا اين نان خشك را در اختيار دارم، به اهواز سفر نخواهم كرد! پيك گفت: نامه ى وى را جواب ده، زيرا وى در انتظار جواب است و لحظه شمارى مى كند.
خليل اين اشعار را به جاى نامه سرود و به پيغام آور خطاب نموده گفت:
ابلغ سليمان انى عنه فى سعه و فى غنى غير انى لست ذامال و الفقر فى النفس لا فى المال يعرفه و مثل ذاك الغنى فى النفس لا المال فالرزاق عن قدر لا العجز ينقصه و لا يزيدك فيه حول محتال از من به سليمان پيام رسان و بگو من در زندگى بى نيازم ولى بى نيازى به مفهوم مالدارى نيست، خليل، بى نيازى را در عزت نفس و قناعت مى داند و نه در مال و همچنين غنا و بى نيازى، در وصف روح آدمى است و نه در مال و جاى ديگر. پس رزق از جانب پروردگار همانند مرگ به قضاى حتم رسيده نه ناتوانى آن را كم مى كند و نه توانايى بر آن مى افزايد.
بعضى گفته اند: حاكم اهواز كه خليل را دعوت نمود، سليمان بن حبيب مهلبى بوده، نه سليمان بن على و وقتى نامه رسان، اشعار را برايش آورد، نامه ى ديگرى براى خليل نوشت و علت بى نيازى را از او خواست، خليل، در جواب وى اين دو بيت را نوشته و براى او فرستاد:
للناس مال ولى مالان ما لهما اذا تحارس اهل المال حراس مالى الرضا بالذى اصحبت املكه و مالى الياس عما حازه الناس مردم مال و ثروتى دارند و من دو نوع مال دارم كه به نگهبان نياز ندارد، در حالى كه مالداران براى نگهدارى ثروت خود، نگهبان مى گمارند.
يكى رضا به تقدير پروردگار است كه آن را تصاحب نموده ام و ديگرى ياس و نوميدى به آنچه مردم به دست آورده اند.

پرواپيشه و خشوع قلبى

خاشعا قلبه
ترجمه:
قلب پرواپيشه، خاشع است.
شرح:
پيش از اين ذيل، عبارت خشوعا فى عباده رابطه ى خشوع با عبادت شرح داده شد.
در اينجا بحث از خشوع قلب است كه به جوارح در روند فضيلت انسانى و هماهنگى با كل جهان هستى، در برابر ذات اقدس احديت از سويى و در ارتباط با جامعه از سوى ديگر، نيز سرايت مى نمايد. اين خشوع يك مفهوم و خشوع در عبادت معنايى ديگر دارد. اين خشوع در يلى الخلق است و آن در يلى الرب و هر دو در معنا متحد ولى در كارآيى با هم تفاوت دارند.
دانشمندان الهى و رهبران راستين جامعه، آنانند كه در مسير صفات حق حركت نموده، اجتماع را به اوصاف الهى رهبرى مى كنند، فلاسفه مى گويند:
شان الموجودات كلها ان تعقل و تحصل صورا لتلك الذات يعنى ذات النفس الناطقه.: شان همه موجودات اين است كه در گام اول، معقول آدمى و از آن پس در ذات نفس ناطقه ى انسانى نقش گرفته و صور آنها در اين گنجينه ى وسيع به حال جمع الجمع درآيند.
بنابراين، انسان مظهر تام: علم الاسماء كلها و كل شى ء احصيناه فى امام مبين و جانشينى خدا و پادشاه زمين است كه از او، تعبير به انسان كامل، امام الكون و صاحب ولايت تكوينيه، الهيه ى مطلقه، مى شود از اينرو، انسان را نوعى شانيت است كه عالم بر همه ى اشياء مى گردد و همه ى اشياء را نوعى شانيت ديگرى است كه معلوم انسانى بشوند، پس اگر انسان بذاته حائز حقايق همه ى اشياء شود، ممكن به نظر مى رسد.
پس همه ى اشياء معقول آدمى است و در گنجينه ى وجود او جاى مى گيرند و هر يك به نوبه ى خود، در برابر ذات اقدس الهى، خشوع تكوينى دارند و قلب انسان كه حاوى همه ى اشياء است، علاوه بر خشوع خود، خشوع اينها را نيز واجد است و اينكه مى گويند: قلب المومن عرش الله، تعبير لطيف و جالبى است به اين معنا كه قلب مومن مرآت و آئينه ى تمام موجودات است و آنچه در وجود موجودات، تبلور دارد، همان خشوع تكوينى است و قلب مومن نمايانگر آنها مى باشد و جمله ى اتقوا فراسه المومن فانه ينظر بنور الله.: مواظب هوشيارى مومن باشيد، زيرا او به نور الهى همه چيز را مى نگرد، گوياى همين معناست.
امام صادق عليه السلام فرمود: ان المومن يخشع له كل شى ء حتى هو ام الارض و سباعها و طير السماء. بى گمان هر چيز حتى حشرات زمين، درندگان و پرندگان آسمان، براى مومن خشوع و فروتنى دارند.
كوتاه سخن اينكه مومن، با اين مقام والايى كه دارد خشوع قلبى خود را در روند اجتماعى به كار مى گيرد و ديد او درباره ى خلق الله به گونه اى است كه جز صفات پسنديده مانند: رحم، دلسوزى، عاطفه، تواضع، امداد و ديگر صفات حميده، از او بروز نمى كند.

سيد محمد باقر قزوينى و خشوع قلبى

در حالات مرحوم سيد محمد باقر قزوينى رحمه الله عليه نقل كرده اند، كه قبل از دو سال، از وقوع طاعون در عراق، خبر داد و گفت: اين مرض در فلان وقت پيدا مى شود و شيوع آن به حدى است كه تمام عراق را در بر مى گيرد و اضافه نمود كه من آخرين كسى هستم كه به اين مرض، از دنيا مى روم! علت اين پيشگويى را از او پرسيدند فرمود: جدم اميرالمومنين عليه السلام در خواب، پيش از وقوع اين حادثه به من خبر داد و فرمود: بك يختم يا ولدى: فرزندم اين مرض به تو پايان مى يابد.
معظم له، داراى كرامات فراوان است. مادر اين عالم بزرگوار، خواهر سيد بحرالعلوم و يكى زنان فاضله ى مشهوره به تقواست وى گويد: آن زمانى كه سخت مريض بودم، برادرم "سيد بحرالعلوم" به عيادتم آمد و گفت: از اين كسالت ناراحت نباش كه به همين زودى بهبود خواهى يافت و به آن چيز كه من آرزوى آن دارم و به آن نمى رسم، نائل خواهى شد، گفتم: آن چيست؟ گفت: آرزو دارم شيخ حسين نجف، بر جنازه ام نماز بخواند، اما آرزويم برآورده نمى شود، ولى او بر جنازه ى شما نماز مى خواند و همين هم شد، زيرا اين بانو، در طاعون عراق از دنيا رفت و مردم جهت تجهيز و تشييع جنازه ى وى اجتماع كردند و صدا به گريه و شيون بلند نمودند و شيخ حسين كه بر اثر پيرى و كسالت نمى توانست از منزل بيرون رود، با شنيدن صداى شيون مردم كه سطح شهر را فراگرفته بود، با زحمت، تا درب منزل آمد و از عابرين علت گريه و شيون مردم را پرسيد، گفتند: مادر سيد محمد باقر، از دنيا رفته است، وى گفت: مرا به جنازه ى وى برسانيد، سقايان او را به محل اجتماع مردم رساندند و بر جنازه ى آن بانوى معظمه نماز خواند.
گفته اند: سيد محمد باقر رحمه الله عليه از اينكه كسى دست او را ببوسد، كراهت داشت و امتناع مى ورزيد، مردمى كه اين آرزو به دل داشتند، منتظر بودند چه وقتى سيد به زيارت مرقد مولا اميرالمومنين عليه السلام مشرف مى شود تا در آن زمان دست وى را ببوسند، چرا كه در آن وقت چنان خشوعى با ديدن مرقد آيت كبراى الهى به او دست مى داد كه از خود خبر نداشت و آنچنان در درياى نور الهى غرق مى شد كه هيچ چيز نمى توانست اين حالت را از او سلب كند از اينرو مردم به بوسيدن دست مبارك وى كه منتهاى آمال و آرزوى آنها بود، نايل مى شدند و تبرك مى جستند.

در كار پرواپيشه دشوارى نيست

سهلا امره
واژه ها
سهل: آسان، در مقابل دشوار، سخت و مشكل.
ترجمه:
يعنى در كارهاى پرواپيشه سختى و دشوارى وجود ندارد تكلف و خود به زحمت انداختن در امور معاش كه برانگيزنده ى دشواريهاست، در زندگى آنها راه ندارد.
شرح:
متقيان وسايل زندگانى را دور از هر نوع تشريفات و خالى از هر زرق و برق، تهيه نموده و به آن قناعت مى ورزند، چرا كه زندگى پر تشريفات جز سرمايه ى پر ارج عمر را به هدر دادن، چيزى در پى ندارد، بدين جهت با روحى سرشار از آرامش و دور از هر سردرگمى و بدون هيچگونه تكلف و در حد قناعت زندگى نموده، خود را به دنيا مشغول نمى كنند.
اين چنين افراد همانگونه كه در نزد خدا محبوبند، خلق الله نيز آنها را دوست دارند و مقدمشان را گرامى مى دارند و به تعبير ديگر، سبك بارند، به اين معنا كه نه براى كسى دشوارى ايجاد مى كنند و نه به خاطر فردى خود را به زحمت مى اندازند.
لا يتكلف لاحد و لا يكلف احدا.

پرواپيشگان و كم خورى

منزورا اكله
واژه ها
نزر نزرا و نزاره و نزوارا: التقليل من كل شى ء اندك و كم از هر چيز. منزور الكلام: كم سخن. منزور الاكل: كم خوراك اكل: تناول المطعم غذا خوردن. اكل: با دو ضمه، خوردنى. اكلها دائم: خوردنى آن، فراوان است.
يك فرد پرواپيشه در خوردن غذا، زياده روى نمى كند "طعام او اندك است و در حد سد جوع اكتفا مى نمايد و يا خوردنى او قليل است و كم مصرف، از دنيا در حد كفاف قناعت نموده، از زياده روى مواد مصرفى اجتناب دارد".
شرح:
پرواپيشگان به اين علت، از پرخورى، پرهيز دارند كه اين پرخورى جز قساوت قلب و كسالت در عمل و بى توجهى و محروم ماندن، از تحرك و كوشش در امور لازم، چيزى در پى ندارد و از سويى از فوايد گرسنگى و سيره ى حسنه ى پيامبران و صالحان بهره اى برده نمى شود.

فوايد ده گانه گرسنگى

غزالى در كتاب احياءالعلوم به فوايد ده گانه گرسنگى اشاره نموده و مى گويد:
١. گرسنگى، دل را صفا مى دهد، بينايى را در وجود انسان زنده نگه مى دارد، آفت سير بودن "نه پرخورى" اين است كه بينايى را از قلب گرفته، از سرعت ادراك مى كاهد.
قال لقمان لابنه: يا بنى اذا امتلات المعده، نامت الفكره و خرست الحكمه و قعدت الاعضاء عن العباده. لقمان به فرزندش گفت: فرزندم! زمانى كه معده از غذا انباشته گردد تفكر و انديشه به خواب رفته، دانش و حكمت، گنگ و اعضاء از قيام به عبادت، بازمى مانند.
٢. گرسنگى، قلب را رقت زا نموده و لذت مناجات را درك مى كند، چرا كه آدمى گاهى زبانش به ذكر مشغول ولكن از لذت ذكر و صفاى دل خبرى نيست، گو اينكه پرخورى، حجابى بين دل و زبان ايجاد مى كند.
٣. گرسنگى، انكسار و فروتنى را در قبال عظمت و قدرت قاهره ى پروردگار، در انسان به وجود آورده، آنچنان خود را ضعيف و ناتوان مى بيند كه جز تضرع به درگاه الهى، راهى در پيش خود نمى بيند از اينرو وقتى كه جبرئيل به حضور رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم آمد و خزائن دنيا را بر او عرضه كرد، فرمود:
دعنى اجوع يوما و اشبع يوما فاليوم الذى اجوع فيه، اتضرع الى ربى و اسئله و اليوم الذى اشبع فيه اشكر ربى و احمده فقال جبرئيل: وفقت لكل خير يا محمد.: مرا به حال خود واگذار، من به دنيا نياز ندارم، بگذار روزى گرسنه باشم و روز ديگر سير، در آن روزى كه گرسنه باشم، زبان تضرع، به سوى خدا گشوده و از سوز دل بنالم و از او مدد بگيرم و روزى كه سير باشم، خدا را حمد كنم و او را ستايش نمايم، مرا با خزاين دنيا چه كار؟
جبرئيل گفت: رمز موفقيتها در همين است، پس به هر خيرى موفق خواهيد بود.
٤. گرسنگى يادآور حال فقرا و ناداران است، چرا كه انسان خود را با ديگران مقايسه مى كند، حال خود را با غير لحاظ نموده و با گرسنه ماندن، حس مواسات، همدردى و مهربانى در انسان تقويت مى شود.
يوسف صديق در بيشتر اوقات، گرسنه بود به او گفتند: خزاين زمين در اختيار توست گرسنه بودن چرا؟ فرمود: اخاف ان اشبع فانسى الجائع.، مى ترسم سير بمانم و انسان گرسنه را فراموش كنم.
٥. گرسنگى يادآور تشنگى و گرسنگى روز قيامت است، سزاوار نيست كه آدمى از آينده ى خود بى خبر باشد.
در روايت آمده است، كه پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: اكثر الناس شبعا اكثرهم جوعا يوم القيامه مردمانى كه در دنيا از گرسنگى، بى خبر و هميشه سيرند، در روز قيامت گرسنه اند. شهوت شكنى است، زيرا انسان بر اثر گرسنگى، بر نفس سركش تسلط يافته و او را مهار مى كند و شهواتش را در هم مى كوبد.
٦. بزرگترين فايده ى گرسنگى پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: ان الشيطان ليجرى من آدم مجرى الدم فى العروق فضيقوا مجاريه بالجوع: شيطان نفس، مانند خون در عروق و رگهاى فرزند آدم، در حركت است اگر خواهيد از تسلط شيطان درامان بمانيد، راههاى ورودى آن را با گرسنگى ببنديد به اين معنا كه سير بودن موجب تهاجم شهوات است و گرسنگى نيروى تدافعى است كه اين هجوم را درهم مى شكند. ٧. گرسنگى، خواب را كاهش داده، بيدارى را مداومت مى دهد، گو اينكه سير بودن و از آن بدتر پرخورى آفتى است، خواب افزا و همين بس كه انسان از شب زنده دارى و تهجد، بازمانده گوهر گرانبهاى عمر كه چيزى جاى گزين آن نيست، به رايگان از دست داده و از تهيه ى وسايل روز قيامت بازمى ماند.
٨. گرسنگى، انسان را در راه عبادت قرار داده، از مشاغل دست و پاگير تهيه ى غذا مى كاهد، زيرا در تهيه ى و تدارك خوراكى و طعام، صرف مقدارى از عمر لازم است كه فراغت دل را از آدمى سلب مى كند.
٩. گرسنه بودن موجب صحت بدن و دورى از امراض خواهد بود.
امام صادق عليه السلام فرمود: تعدادى مردم بر اثر پرخورى از دنيا مى روند، اگر به آنها گفته شود علت مرگ شما چه بود؟ گويند بر اثر پرخورى، سريعا مرگ به سراغ ما آمد و از دنيا رخت بربستيم.
از سقراط حكيم، علت كم خوردنش را پرسيدند، گفت:
ان الاكل للحياه و ليس الحياه للاكل.: خوردن براى زندگى و ادامه ى حيات است و نه حيات و زندگى براى خوردن و تن پرورى.
١٠. كم خورى و كم مصرفى آدمى از اسباب موفقيت او به ارتزاق حلال است، چرا كه به اندك غذا و خوراكى اكتفا نموده از بازتاب تن پرورى و لذت جويى در طعام كه همانا چشم دوختن به دارايى مردم است محفوظ مانده و به حرام دست دراز نمى كند .
مومنان واقعى، رهنمودهاى پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم و جانشينان معصومش را در دنياى پرجنجال و زد و خورد، نصب العين قرار داده، دستورات حيات بخش آن بزرگواران را مو به مو اجرا مى كنند تا به سعادت دارين نيل يابند .

ترسيمى از زندگانى پيامبر

اميرالمومنين عليه السلام ترسيمى از زندگانى سراسر معنوى رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم را در ديد فرد فرد و خواهان سعادت گذارده، پيروى از آن را لازم مى داند:
فتاس بنبيك الاطيب الاطهر صلى الله عليه و آله و سلم فان فيه اسوه لمن تاسى و عزاء لمن تعزى و احب العباد الى الله المتاسى بنبيه و المقتص لاثره، قضم الدنيا قضما و ام يعرها طرفا، اهضم اهل الدنيا كشحا و اخمصهم من الدنيا بطنا عرضت عليه الدنيا فابى ان يقبلها: الى ان قال: و لقد فى رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم ما يدلك على مساوى الدنيا و عيوبها اذجاع فيها مع خاصته و زويت عنه زخارفها مع عظيم زلفته.:
به پيامبر اطهر و بزرگوارت اقتدا كن و رفتار او را سرمشق زندگى قرار ده وجود نازنين او بهترين مقتدا و رهبر است براى پويندگان راه خدا و شكيبايى است، براى هر مصيبت زده و سختى رسيده، محبوبترين بندگان خدا كسى است كه به پيامبرش اقتدا كند و سيره اش را پيروى نمايد، او به پاره اى نان خشك در دنيا قناعت كرد و به اندازه ى يك چشم به هم زدن به دنيا نگاه نكرد، لاغرترين مردم بود زيرا از لذايذ دنيا چشم بربسته بود و باريكترين مردم از نظر اندام بود، چرا كه شكمش به پشت چسبيده بود، كنايه از گرسنگى، دنيا بر او عرضه شد، اما به آن تقاضا توجه نكرده آن را نپذيرفت.
تا اينكه فرمود: بى گمان در سيره ى پيامبر، چيزى كه تو را بر بدى و عيوب دنيا راهنمايى كند، وجود دارد زيرا خود و نزديكانش در طول عمر، گرسنه به سر مى بردند و با مقام والايى كه داشتند، از دنيا كناره گرفته آن را ناچيز مى شمرد، هر انسان خردمند با تفكر عميق، خواهد فهميد كه در كناره گيرى از دنيا، بر پيامبر اهانت نشده، بلكه برعكس خداوند عظمت و بزرگى او را نشان داده است.
انس خادم پيامبر گويد: روزى فاطمه ى زهرا عليها سلام الله پاره نانى را نزد پدر بزرگوارش آورده عرض كرد: فدايت شوم، اين پاره نان را جهت فرزندانم تهيه كرده بودم. اما دلم آرام نگرفت كه آنها از اين نان بخورند و شما گرسنه باشيد، پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم فرمود:
اما انه اول طعام دخل فم ابيك منذ ثلاثه ايام.: آرى، دخترم! در مدت سه روز اين اول لقمه اى است كه به دهان پدرت مى رسد، يعنى سه روز است كه گرسنه ام اما از حالم كسى آگهى نداشت.
روند سخن تا به اينجا درباره ى "اكل" خوردن، معناى مصدرى بود، يعنى پرواپيشگان به غذاى كم اكتفا مى كنند كه با گرسنه ماندن چندان فاصله اى ندارد ، چرا كه منزور را قليل تافه يعنى بسيار اندك مى نامند و اگر اكل بضمتين مراد باشد، معنا اين است كه يك فرد پرواپيشه كم مصرف است و مازاد بر مصرف اندك را به بينوايان و مستمندان هزينه نموده، نوع دوستى را در حد بالا رعايت و به انفاق و تصدق مى پردازد.
سيره ى زاهدانه ى مولا المتقين، اميرالمومنين عليه السلام گواه زنده و ارزنده بر اين حقيقت است تا پويندگان اين راه به ايده ى انسانيت نيل يابند.

سخن هارون بن عنتره درباره مولا

هارون بن عنتره گفت: پدرم گويد على عليه السلام را در خورنق ديدار نمود در حالى كه پارچه ى كهنه اى به خود پيچيده بود، به او گفتم: يا اميرالمومنين، خداوند براى تو و اهل بيتت در اين مال "بيت المال" حقى در حد شان آنها قرار داده است، چرا اينگونه به خود سخت گرفته ايد؟ فرمود: از اموال شما مردم چيزى نيندوخته ام تا از آن استفاده كنم، اين قطيفه اى كه اكنون به تن دارم، از مدينه با خود آورده ام و جز اين چيزى در اختيار ندارم و خرج يوما و عليه ازار مرقوع فعوتب عليه، فقال: يخشع القلب بلبسه و يقتيدى به المومنون اذا رآه على: روزى على عليه السلام در جمع مردم در حالى كه لباس وصله دارى به تن داشت حضور يافت، با لحنى عتاب آميز به حضرتش گفته شد، پوشيدن اين نوع لباس، از شان شما والى مسلمانان به دور است، بايد لباس ارزنده اى بپوشيد. فرمود: پوشيدن اين لباس، علاوه بر اينكه قلبم خاشع مى شود، مومنان با ديدن اين لباس به من اقتدا خواهند كرد و فكر تجمل گرايى به خود راه نمى دهند.
اربلى صاحب كشف الغمه و ناقل اين دو حديث، مى گويد: فضايل و مناقب اين بزرگ مرد، از شماره بيرون و از ستارگان افزونتر و از روشنايى روز آشكارتر است، زهد واقعى و ورع بى نظير و عبادت بى مانند تنها در قاموس زندگى او بايد يافت. اين سيره ى زاهدانه نه تنها در او، بلكه در وجود اولاد و ذريه ى او نيز مشهود است، سپس شعرى از زبان يكى از علويان نقل نموده كه مى گويد:
عتبت على الدنيا و قلت الى متى اكابد عسرا ضره ليس ينجلى اكل شريف من على جدووه حرام عليه الرزق غير محلل فقالت نعم يابن الحسين رميتكم بسهم عنادا حين طلقنى على دنيا را سرزنش نموده گفتم: تا به كى با سختيهاى صعب العلاج دست به گريبان باشم.
آيا هر فرد شريفى كه اجداد و فرزندان على هستند، بايد از رزق حلال محروم بمانند؟
دنيا در جوابم گفت: آرى فرزند حسين، شما را به تير عناد و دشمنى در آن زمانى كه على مرا طلاق داده، نشانه گرفته ام و هرگز، دشمنى من با شما پايان ندارد و تمام نخواهد شد.

پرواپيشه و ديندارى

حريزا دينه
واژه ها
حرز: جاى استوار، پناهگاه، بهره، حظ و نصيب، دعايى كه بر كاغذى نويسند و با خود دارند، بازوبند، چشم آويز. الحرز بالكسر، الموضع الحصين و سمى التعويذ حرزا. الحريز: الشى ء المحرز و المحرز، ما لا يعد صاحبه مضيعا.
حريز به وصف فاعل: نگهدار و به وصف مال نگهدارى شده، درآيد و المحرز به گونه اى است كه نگويند صاحب مال آن را ضايع كرد.
ترجمه:
پرواپيشه دين خود را در جاى استوار و پناهگاه محكم قرار داده، تا از دستبرد تشكيك كنندگان محفوظ بماند، خواه در عقيده باشد و يا در عمل.
شرح:
پرواپيشگان در عقيده باشد و يا در عمل.
شرح:
پرواپيشگان در عقيده چنان استوارند كه شبهه ها و وسوسه ها "هر اندازه كه باشند" در آنان كمتر اثرى نخواهند گذارد، چرا كه ايمان او به حد يقين كامل رسيده است و شبهه پذير نخواهد بود و اگر زمانى شيطان صفتان بى ايمان، با القاى شبهات، ايمان او را تهديد كنند به مقابله برخاسته و با سلاح برهان، شبهات خصم را دفع نموده همچنان در پايگاه عقيده، ثابت قدم و استوار خواهد ماند.
اما در مورد عمل، نيز با تمام توان مى كوشد، تا حركت منافى ايمان از او سر نزند. دروغ، سخن چينى، غيبت، شهادت زور، كتمان شهادت، ظلم، تندخويى و جز اينها در قاموس حيات پرواپيشگان واژه اى ندارد، تعهد به انجام واجبات و مستحبات و ترك محرمات و مكروهات، ويژه برنامه ى آنان مى باشد و اساسا در نظام تشريع خللى ايجاد نمى كنند، زحمات پيامبران و مشعلداران هدايت، در گسترش نظم شريعت را ارج نهاده و حتى يك چشم به هم زدن، فرمانهاى الهى را تمرد نكرده و به مناهى دين نزديك نمى شوند، چرا كه سنت الهى در تشريع و احكام شريعت، همان سنت در تكوين است. همبستگى و تطابق اين دو خواست پروردگار مى باشد، مثلا ترتيب عليت و معلوليت در نظام تكوين، به گونه اى كه اختلاف بين اين دو موجب به هم خوردن نظم تكوين خواهد بود و عين همين مطلب، در تشريع نيز وجود دارد. از باب مثال، قطع رحم، علت كوتاهى عمر است در نظام تكوين و همين مبغوض خداوند است كه به آن نهى نموده و وصل، علت وفور رزق و طول عمر است كه خداوند به آن امر فرموده است، بنابراين، احكام تشريعى به دنبال نظام تكوين، روانه است و آن را تاييد مى كند و سرپيچى از نظام شريعت، در حقيقت مبارزه با نظم تكوين است كه به گونه اى برخورد خصمانه، با سلطنت مطلقه ى الهى، در مجموع نظام هستى خواهد داشت و اگر حريز به صفت مفعولى "محرز" باشد، به اين معناست كه مومن با اتكا به هدايت خاصه ى الهى، دينش محفوظ مانده، از هدايت عامه، به هدايت خاصه راه يافته و با اين موفقيت، خطرى متوجه ايمان او نمى شود، چرا كه رهبرى مقام امامت همان هدايت خاصه است و تا وصول به مقصد، انسان را همراهى مى كند.

سفارش امام كاظم به صفوان جمال

صفوان بن مهران اسدى كوفى، مكنى به ابومحمد، مشهور به جمال و موثق در حديث و گفتار، احاديثى را از امام صادق عليه السلام نقل نموده است. وى ايمانش را بر امام صادق عليه السلام عرضه نمود، امام به نشانه ى صحت ايمان وى، برايش دعا كرد، از محضر آن جناب در سفرهايى كه در خدمت او بود فراوان استفاده كرد و به همراه آن حضرت، به زيارت مرقد مولا اميرالمومنين عليه السلام مشرف گرديد و زيارت معروفه ى اميرالمومنين عليه السلام كه بزرگان، در كتابهاى زيارتى خود آن را نقل كرده، از آن حضرت آموخت. وى زيارت اربعين سيدالشهداء عليه السلام و زيارت وارث را نيز از امام صادق عليه السلام نقل كرده است.
گويد: روزى به حضور ابوالحسن موسى بن جعفر، باب الحوائج عليه السلام الى الله شرفياب شدم، به من فرمود: صفوان هر چيزى از تو نيكو و پسنديده است، غير از يك عمل، عرض كردم آن كدام است؟ فرمود: شترانت را به اين مرد "هارون الرشيد" كرايه دادن، گفتم: فدايت شوم، به خدا قسم، اين عمل در جهت فساد و تبهكارى، لهو، صيد و تفريح حرام نبوده بلكه براى رفتن به مكه، شترانم را به او كرايه مى دهم. فرمود: آيا هارون قبل از حركت، تمام كرايه را به تو مى پردازد؟ گفتم: نه، مبلغى نزد او مى ماند و پس از بازگشت به من مى دهد. فرمود: آيا دوست ندارى او زنده بماند، تا پس از بازگشت كرايه ات را بدهد؟ گفتم: آرى دوست دارم، فرمود: هر كس بقاى او را دوست داشته باشد، بى ترديد در رديف اوست و هر كس با او باشد، جايش در آتش است، صفوان گويد: پس از شنيدن اين سخن تمام شترانم را فروختم و خود را از اين خطر نجات دادم، گزارشگران، ماجرا را به هارون گزارش كردند هارون مرا طلبيده گفت: شنيده ام شترانت را فروخته اى؟ گفتم: آرى، گفت: چرا؟ گفتم: من پير شده ام و غلامان كه سرپرستى شتران را به عهده دارند، درست به آنها رسيدگى نمى كنند، گفت: هيهات اين سخن براى من قابل قبول نيست، چرا كه مى دانم، اين عمل را به دستور اين مرد "موسى بن جعفر" انجام داده اى، گفتم، مرا با موسى بن جعفر چه كار؟ گفت: اين سخن را واگذار، اگر نه اين بود كه در گذشته با ما خوشرفتار بودى هر آينه تو را مى كشتم.
صفوان به خاطر دين و ايمانش، از كار و كسبى گذشت كه نه تنها روند زندگيش به هم خورد بلكه خطر مرگ او را نيز در پى داشت بنابراين از هر چيزى كه در آن گمان به خطر افتادن دين وجود داشته باشد، بايد گذشت.
مثلا مجالست با گمراهان و گمراه كنندگان، يكى از آن نمونه خطرها مى توان برشمرد، گو اينكه، خلط آميزش با عاصيان گمراه و راه زنان ايمان، گرچه در كوتاه مدت هم كه باشد سرنوشت تاريك و زيان خيزى در پى دارد كه بايد از آن اجتناب نمود.

موعظه امام هادى به ابوهاشم جعفرى

عن الجعفرى قال: سمعت اباالحسن عليه السلام، يقول: مالى رايتك عند عبدالرحمن بن يعقوب؟ فقال: انه، خالى، فقال: انه يقول فى الله قولا عظيما، يصف الله و لا يوصف فاما جلست معه و تركتنا و اما جلست معنا و تركته؟ فقلت: هو يقول ماشاء، اى شى ء على منه اذا لم اقل ما يقول؟ فقال: ابوالحسن عليه السلام: اما تخاف ان تنزل به نقمه فتصيبكم جميعا اما علمت بالذى كان من اصحاب موسى عليه السلام و كان ابوه من اصحاب فرعون فلما لحقت خيل فرعون موسى، تخلف عنه ليعظ اباه فيلحقه بموسى، فمضى ابوه و هوير اغمه، حتى بلغا طرفا من البحر فغرقا جميعا فاتى موسى عليه السلام الخبر، فقال: هو فى رحمه الله و لكن النقمه اذا نزلت، لم يكن لها عمن قارب المذنب دفاع.:
ابوهاشم جعفرى گفت: شنيدم از امام هادى عليه السلام، كه فرمود: چرا من تو را در جلسه ى عبدالرحمن بن يعقوب مى نگرم، گفت: او دايى من است، فرمود: او درباره ى خداوند متعال گفتار، نا به جا و بزرگى قائل است. او خداوند را به وصف ناگفتنى توصيف مى نمايد "گويا شخص از مجسمه يا مشبهه بوده است" اكنون اختيار با توست، يا مجالست او را اختيار كن و از ما كناره بگير و يا با ما باش و رفت و آمد با او ترك نما. او گفت در گفتار او بر من چه ضررى وجود دارد؟ اگر من به عقيده و گفتار او را قائل نباشم امام عليه السلام فرمود: آيا نمى ترسى، اگر عذابى كه بر او نازل شود شما را نيز فرابگيرد؟ آنگاه فرمود: آيا سرگذشت يكى از ياران حضرت موسى عليه السلام و پدرش كه جزو ياران فرعون بود، نشنيده اى؟ كه وقتى لشكريان فرعون با ياران موسى عليه السلام تلاقى نمودند، او به قصد موعظه و تنبه پدرش از لشكر موسى به سوى پدرش، در لشكر فرعون رفت، تا او را به سوى حضرت موسى راهنمايى كند، اما پدرش سخنان او نشنيد و همچنان به راه خود ادامه مى داد، وى با پدر تندى نموده او را از سخط الهى برحذر مى كرد، ناگهان عذاب الهى نازل شد و هر دو را در بر گرفت، حضرت موسى عليه السلام از جريان اطلاع يافت، فرمود: اين مرد در رحمت الهى است اما عقوبت الهى اگر بر كسانى فرود آمد، دفاعى بر آن كسى كه گناهكار نيست، اما در آن جمع حضور دارد، نخواهد بود.
در اين روايت امام هادى عليه السلام، مجالست گمراهان را خطرى بزرگ دانسته و براى تنبه طرف خطاب سرگذشت صحابى حضرت موسى را با وى در ميان گذاشت، تا خود را در معرض عقوبت الهى قرار ندهد.
اميرالمومنين عليه السلام در رهنمودى فرمود:
فاذا حضرت بليه فاجعلوا اموالكم دون انفسكم و اذا نزلت نازله فاجعلوا انفسكم دون دينكم.: زمانى كه گرفتارى و سختى براى شما پيش آمد، دارائيتان را فداى خود كنيد و اگر مصيبتى بر شما نازل شود كه دينتان را در مخاطره قرار داده باشد، جان خود را فداى دينتان كنيد، چرا كه در بقاى دين بقاى آدمى است و در نابودى دين نابودى انسان است. كوتاه سخن اينكه حراست از ايمان و به حفاظت درآوردن آن، ضرورى حيات و از دست دادن ايمان، سرمايه ى عمر باختن است از اينرو در هر حال و در هر زمان و مكان و تحت هرگونه شرايط و به هر كيفيت بايد ايمان و دين را به وقايه كشيد، تا از هر خطر، چه قطعى و چه احتمالى محفوظ بماند.
از امام صادق عليه السلام روايت است كه فرمود: اتقوا الواوات از واوها بترسيد، يعنى از هر عملى كه نخستين حرف آن واو است، مثل وصايت و وكالت و غيره، اجتناب كنيد، زيرا تصدى در اين امور خواه ناخواه دين را به خطر مى كشاند.