شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

درس بیست و پنجم: خدا و آخرت، غایت افعال مؤمن

( یا ابْنَ جُنْدَب لا تَتَصَدَّقْ على اَعینِ النّاسِ لِیزَكّوْكَ فَأِنَّكَ اِنْ فَعَلْتَ ذلكَ فَقَدِ اسْتَوْفَیتَ اَجْرَكَ و لكن اذا أَعطَیتَ بِیمینِكَ فَلا تَطَّلِعْ عَلیها شِمالَكَ فَاِنَّ الّذى تَتَصَدَّقُ لَهُ سِرّاً یجْزیكَ عَلانیةً عَلى رُؤوسِ الاَشهادِ فِى الْیوم الّذى لا یضُرُّكَ اَنْ لا یطَّلِعَ النّاسُ على صَدَقَتِك... یا ابْنَ جُنْدَب اَلْخَیرُ كُلُّهُ اَمامَكَ و اِنَّ الشَّرَّ كُلَّهُ اَمامَكَ و لَنْ تَرَى الْخَیرَ و الشَّرَّ اِلاّ بَعْد الاخِرَةِ لاَِنَّ اللّهَ جَلّ و عَزَّ جَعَلَ الخیرَ كُلَّهُ فى الجَنَّةِ و الشَّرَّ كُلَّهُ فى النّارِ لاَِنَّهُما الْباقیانِ وَ الواجِبُ عَلى مَنْ وَهَبَ اللّهُ لَهُ الهُدى و اَكْرَمَهُ بِالایمانِ و اَلْهَمَهُ رُشْدَهُ و رَكَّبَ فیه عقْلا یتَعَرَّفُ بِهِ نِعَمَهُ و آتاهُ عِلماً و حُكْماً یدَبِّرُ بِهِ اَمْرَ دینِهِ و دنیاهُ اَنْ یوجِبَ عَلى نَفْسِهِ اَنْ یشْكُرَ اللّهَ وَ لایكْفُرَهُ و اَنْ یذْكُرَ اللّهَ و لاینْساهُ وَ اَنْ یطیعَ اللَّهَ و لایعْصیهُ لِلقدیمِ الّذى تَفَرَّدَ لَهُ بِحُسْنِ النَّظَرِ و لِلحدیثِ الّذى اَنْعمَ علیهِ بعد اِذْ اَنْشَأَهُ مخلوقاً و لِلْجَزیلِ الّذى وَعَدَهُ وَ الفَضلِ الّذى لَمْ یكَلِّفْهُ مِنْ طاعتِهِ فَوقَ طاعَتِهِ و ما یعْجُزُ عَنِ القیام بِهِ و ضَمِنَ لَهُ الْعَونَ عَلى تَیسیرِ ما حَمَلَهُ مِنْ ذلِكَ و نَدَبَهُ اِلَى الاستعانَةِ عَلى قلیلِ ما كَلَّفَهُ و هُوَ مُعْرِضٌ عمّا اَمَرَهُ و عاجزٌ عَنْهُ قَدْ لَبِسَ ثَوبَ الاسْتِهانَةِ فیما بَینَهُ وَبْین رَبَّهِ مُتَقَلِّداً لِهَواهُ ماضیاً فى شَهَواتِهِ مُؤْثِراً لِدُنیاهُ عَلى آخرتِهِ و هُوَ فى ذلكَ یتَمَنّى جِنانَ الْفِردَوسِ وَ ما ینْبَغى لاَِحَد اَنْ یطْمَعَ اَنْ ینْزِّلَ بِعملِ الفُجّارِ مَنازِلَ الابرارِ اَما اَنَّهُ لَوْ وَقَعَتِ الواقعةُ و قامتِ القیامةُ و جاءتِ الطّامَّةُ و نَصَبَ الجَبّارُ الموازینَ لِفَصْلِ القَضاءِ وَ بَرَزَ الخلائِقُ لیوم الحسابِ اَیقَنْتَ عِنْدَ ذلكَ لِمَنْ تكونُ الرَّفْعَةُ و الكرامَةُ و بِمَنْ تَحُلُّ الحَسْرةُ و النَّدامَةُ فاعْمَلِ الْیومَ فى الدُّنیا بما تَرْجوا بِهِ الفَوْزَ فى الاخِرَةِ ) .

نقش نیت در عبادات

در فرهنگ اسلامى، نیت نقشى تعیین كننده در ارزش اعمال انسان ایفا مى كند. اما این كه سرّ این مطلب چیست، بخشى به فلسفه اخلاق و بخشى به حوزه هاى دیگر مربوط مى شود. از آن جا كه طرح بحث هاى گسترده و فنى در این مقال نمى گنجد، به اجمال به برخى آثار نیت اشاره مى شود.

شیعه و سنى حدیث شریفى از پیامبراكرم صلى‌الله‌عليه‌وآله نقل كرده اند كه آن حضرت فرمودند: ( اِنَّما الاَعمالُ بِالنّیات وَ لِكُلِّ امْرِىء ما نَوى ) ؛ (183) ارزش كارها به نیت است و هر كس متناسب با نیت خود بهره خواهد برد. البته، منظور از نیت این نیست كه انسان انگیزه خود را از انجام اعمال به زبان یا ذهن بیاورد و مثلاً بگوید: من این كار را براى خدا انجام مى دهم، بلكه منظور این است كه انگیزه واقعى انسان از انجام عمل، رضاى خدا و یا رسیدن به پاداش هاى اخروى و یا دست كم، نجات از عذاب الهى باشد. براساس این حدیث اگر انسان كارى را به نیتى غیرالهى انجام دهد پاداشش همان خواهد بود و نزد خدا مزدى نخواهد داشت. مثلاً شخص میلیاردرى كه تمام ثروتش و یا بخش عمده اى از آن را صرف امور عام المنفعه از قبیل: ساختن مدرسه، بیمارستان، پل و مانند آن كرده است، اگر نیتش از انجام این كارها صرفاً این باشد كه مورد تشویق و تمجید مردم قرار گیرد، طبق حدیث شریفى كه بیان شد، مزدش را دریافت كرده است و در نزد خدا پاداشى ندارد.

بر اساس فلسفه اخلاق اسلامى، ارزش عملى كه در آن نیت خدایى وجود نداشته باشد، در حد صفر است و اگر چنان چه عبادتى واجب با انگیزه خودنمایى انجام شود، ارزش آن زیر صفر است؛ زیرا علاوه بر این كه اصل عبادت باطل است، عذاب اخروى هم به دنبال دارد. این مسأله با فرهنگ عمومى مردم دنیا، به ویژه غیرمسلمانان، تناسب و سازگارى ندارد. آنها نمى توانند این مطلب را بپذیرند كه خدمات فراوان یك شخص به مردم و جامعه، به صرف این كه انگیزه الهى در كار نبوده است، هیچ و پوچ انگاشته شود. اما از نظر آموزه هاى دینى اگر فردى براى كسب محبوبیت در اجتماع، خدمتى انجام دهد؛ مثلاً براى پیروزى در انتخابات وكسب رأى بیش تر، مبالغ هنگفتى راصرف امور عام المنفعه نماید و مردم نیز به این واسطه به او رأى بدهند، در واقع، پاداش خود را دریافت نموده و طلبى از خدا نخواهد داشت.

در نظام ارزشى اسلام، چیزى داراى ارزش است كه اثر خوبى در روح انسان برجاى بگذارد. ظهور این حالت در آخرت به صورت نعمت هاى بهشتى و یا سایر نعمت هاى اخروى خواهد بود. به عبارت دیگر، رابطه بین انسان و خدا و یا رابطه انسان با نعمت هاى بهشتى، همان اثرى است كه در روح انسان باقى مى ماند. بهشت و نعمت هاى آن، در حقیقت نتیجه اعمالى است كه انسان در دنیا انجام داده است. پیامبر گرامى اسلام صلى‌الله‌عليه‌وآله فرمودند: وقتى شما جمله «سبحان اللّه و الحمدللّه و لا اله الا اللّه و اللّه اكبر» را بر زبان جارى مى سازید، در واقع، با این كار درختى را براى خود در بهشت مى كارید (184) و یا كسانى كه مبادرت به خوردن مال یتیم مى كنند، در واقع آتش تناول مى كنند: ( إِنَّ الَّذِینَ یأْكُلُونَ أَمْوالَ الْیتامى ظُلْماً إِنَّما یأْكُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ نار ) . (185)

بنابراین آنچه به عمل ما ارزش مى بخشد و آن را به خدا و عالم آخرت مرتبط مى سازد، نیت قلبى ما است. كوچكى، بزرگى و ظاهر اعمال، نشان دهنده بى ارزشى و یا ارزش آنها نیست؛ به بیان دیگر، ارزش كارها به كمیت آنها نیست. در ظاهر قضیه، هیچ تفاوتى، مثلاً، بین خرج كردن پول در راه حلال و مصرف آن در راه حرام وجود ندارد، آنچه كه موجب جدایى آنها از یكدیگر مى شود، نیت انسان است. انگیزه و نیت است كه ارزش اعمال انسان را مشخص مى كند.

نكته دیگر این كه، عبادات از لحاظ میزان نفوذ و تأثیر انگیزه هاى غیر الهى در آنها در یك حد نیستند و میان آنها تفاوت وجود دارد. براى مثال، شخصى كه براى خودنمایى نماز مى خواند، فقط ممكن است مورد تشویق افراد مؤمن و نمازخوان قرار گیرد و كسانى كه به نماز اهمیت نمى دهند به كار او توجهى نمى كنند. اما در امور عام المنفعه مثل، ساختن مدرسه و بیمارستان و مانند آنها، هم مسلمان و هم غیر مسلمان، هم نمازخوان و هم غیر نمازخوان از آن استقبال مى كند. بنابراین زمینه خودنمایى و ریا در پول خرج كردن بیش تر است تا در نماز خواندن. كم تر كسى است كه براى نماز خواندن به شخصى رأى بدهد، اما اگر كسى پول خرج كند، احتمال این كه افراد بیش ترى به او رأى بدهند وجود دارد. از این رو، انگیزه افراد در عبادات فردى با عبادت هایى كه نفعى براى مردم دارد، متفاوت است.

ریا آفت انفاق

«انفاق» از جمله عبادت هایى است كه احتمال خودنمایى و ریا در آن بسیار است. در مسأله انفاق، انسان علاوه بر این كه باید ثواب عمل را در نظر داشته باشد، باید به گونه اى عمل كند كه به آبروى شخصى كه قرار است به او انفاق شود لطمه اى وارد نگردد. انسان هاى داراى عزت نفس، از این كه در جلوى چشم دیگران به آنها انفاق شود، ناراحت مى شوند. اگر انسان بتواند به گونه اى انفاق كند كه فرد نیازمند حتى الامكان او را نشناسد بسیار بهتر است. هر قدر انسان در این كار مراقب حفظ آبروى افراد باشد، اجرش به مراتب بیش تر خواهد بود. گاهى یك عبادت بسیار كوچك، آن قدر ثواب پیدا مى كند كه انس و جن از شمردن آن عاجز مى مانند. این به دلیل رعایت آداب و جهات حُسن عبادت و نیز اخلاصى است كه در آن به كار رفته است. یك عمل فیزیكى و یا حركت مادى به خودى خود نمى تواند ارزش بیافریند، بلكه غیر از حُسن فعلى، حسن فاعلى هم باید در كار باشد؛ یعنى نه تنها خودِ كار باید خوب باشد، بلكه فاعل و كننده كار نیز باید نیت خوبى براى انجام آن داشته باشد. قرآن كریم در این باره مى فرماید: ( مَثَلُ الَّذِینَ ینْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ كَمَثَلِ حَبَّة أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ فِی كُلِّ سُنْبُلَة مِائَةُ حَبَّة ) ؛ (186) مَثَل آنان كه مالشان را در راه خدا انفاق مى كنند، به مانند دانه اى است كه از یك دانه هفت خوشه بروید، در هر خوشه صد دانه باشد ـ كه یك دانه هفت صد شود. البته، این ارزش و ثواب به شرطى است كه انقاق فقط براى خدا، و به تعبیر قرآن ( یرِیدُونَ وَجْهَ اللّهِ ) (187) و ( ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللّهِ ) (188) باشد.

انسان ممكن است عملى را به درستى انجام دهد، اما با انجام كار نادرستى، ارزش آن را از بین ببرد؛ مانند آتشى كه محصولى را بسوزاند: ( إِعْصارٌ فِیهِ نارٌ ) (189) . از جمله كارهایى كه موجب از بین رفتن اعمال خوب انسان مى گردد، منّت گذارى است. قرآن كریم در این باره مى فرماید: ( لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَ الاَْذى ) ؛ (190) صدقه هاى خود را با منّت و آزار تباه نسازید.

تأكید قرآن نسبت به خلوص در انفاق، به مراتب بیش تر از تأكید بر اخلاص در نماز است. البته تردیدى نیست كه ریا در نماز موجب بطلان آن خواهد شد، اما كم تر آیه اى در قرآن وجود دارد كه به اخلاص در نماز سفارش كرده باشد. این بدان سبب است كه شائبه بروز ریا در انفاق بسیار بیش تر از نماز است.

امام صادق عليه‌السلام در این فراز از سفارش هاى خود به عبداللّه بن جندب مى فرمایند: جلوى چشم مردم انفاق مكن تا ایشان تو را ستایش كنند؛ اگر چنین كنى، در واقع، اجر خودت را دریافت كرده اى (یعنى دیگر اجرى نزد خدا نخواهى داشت)، چنان باش كه وقتى با دست راستت انفاق مى كنى دست چپت آگاه نشود. براى صدقه پنهانى (كه عدم اطلاع مردم از آن در دنیا هیچ ضررى به تو نمى رساند) بهترین پاداش را در روز قیامت پیش چشم همه خلایق به تو خواهند داد.

البته انسان نباید به این دلیل كه شاید عملش آمیخته با ریا باشد به طور كلى سراغ كارهاى خیر و از جمله انفاق نرود. این كار ممكن است از دسایس شیطان باشد تا ما را از انجام اعمال نیك باز دارد. به هر حال، انسان با بخشیدن چیزهاى مورد علاقه خود به دیگران مرتبه اى از مبارزه با نفس را، كه موجب پاك شدن از برخى آلودگى ها مى شود، پشت سر مى گذارد و شاید هیچ چیزى به اندازه بخل ورزیدن، براى مؤمن ناشایست نباشد. خداوند در قرآن مى فرماید: ( وَ مَنْ یوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ) ؛ (191) و هر كس خود را از خوى بخل و حرص دنیا نگاه دارد، آنان به حقیقت رستگاران عالمند. سخاوت مندان، هرچند كه ثروت خود را در راه خدا مصرف نكرده باشند، نسبت به بخیلان به بهشت نزدیك ترند.

نكته دیگر این كه، گاهى انجام كار خیر به شكل علنى، البته در صورتى كه انسان بتواند بر نفس خود مسلط باشد، بركات و ثواب فراوانى دارد. وقتى انسان كار خیرى را به صورت علنى انجام مى دهد، دیگران هم انگیزه و رغبت پیدا مى كنند كه مشابه آن را انجام دهند. اگر بنا باشد كه هیچ كار خیرى در پیش چشم دیگران انجام نشود، مردم جامعه، به خصوص كودكان و نوجوان ها، به اهمیت كار خیر پى نمى برند. قرآن كریم مى فرماید: ( الَّذِینَ ینْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّیلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِیةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَیهِمْ وَ لا هُمْ یحْزَنُونَ ) ؛ (192) كسانى كه مال خود را انفاق كنند در شب و روز، نهان و آشكار، آنان را پاداش نیكو نزد پروردگارشان خواهد بود، هرگز [از حادثه آینده] بیمناك و [از امور گذشته] اندوهگین نخواهند گشت. در این آیه و برخى آیات دیگر، هم انفاق پنهانى و هم انفاق علنى تأیید و تأكید شده است.

اثر دیگرى كه انجام علنى اعمال نیك خواهد داشت این است كه جلوى بسیارى از سوءظن ها را مى گیرد؛ مثلاً اگر كسى مخفیانه خمس و زكات بپردازد، ممكن است موجب بدگمانى مردم شود و فكر كنند كه آن شخص واجبات دینى اش را انجام نمى دهد.

تأثیر بینش صحیح بر رفتار انسان

جهان بینى و نوع تلقى انسان از زندگى و هستى، به زندگى انسان جهت مى دهد و موجب مى شود انسان نوع خاصى از رفتار فردى و اجتماعى را برگزیند. اگر جهان بینى بر پایه بینشى صحیح استوار باشد، رفتارهاى انسان شكل و جهتى درست به خود مى گیرد. اما اگر انسان تلقى درستى از عالم هستى نداشته باشد و با شك و تردید به آن و آغاز و انجامش بنگرد، خواه ناخواه، بر اعمال و رفتارش تأثیرى نامطلوب خواهد گذاشت، كه حداقل اثر آن، سستى در انجام وظایف و تكالیف است. انسان براى فهم یك سلسله مفاهیم و حل مسایلى كه براى او سؤال برانگیز است دست كم باید جهان هستى را درست بشناسد و نسبت به موقعیت خود در آن، و این كه نهایتاً به كجا خواهد رفت، بینش صحیح داشته باشد. اگر انسان نتواند این مسایل را براى خود حل كند، تلاش وى براى انتخاب یك نظام ارزشى و اخلاقى صحیح بى فایده خواهد بود؛ زیرا اخلاق منهاى دین، و نظام ارزشى منهاى جهان بینى صحیح ره به جایى نمى برد.

در قرون اخیر، به خصوص در كشورهاى غربى، به دلیل سست شدن پایه هاى جهان بینى و اعتقادى مردم، پایه هاى اخلاقى آنان نیز رو به ضعف نهاده است. از آن جا كه مفاهیمى هم چون خدا، وحى و قیامت، اساس اعتقادات انسان را تشكیل مى دهند و با ابزارهاى حسّى و تجربى قابل اثبات نیستند، طبعاً انسان هایى كه مبناى كارشان را بر تجربه حسى گذاشته اند، این مسایل را انكار مى كنند و دست كم با شك و تردید به آنها مى نگرند.

این نوع تلقى و بینش با دین سازگار نیست؛ چرا كه اساس دین بر یقین است: ( ... وَ بِالاْخِرَةِ هُمْ یوقِنُونَ ) . (193)

اما در مغرب زمین چون به فلسفه هاى مادى و ماتریالیستى بها داده مى شود، از یك سو پایه هاى اعتقادى بسیارى از مردم سست شده است و از سوى دیگر، از آن جا كه زندگى انسان بدون نظام اخلاقى امكان پذیر نیست، یك نظام اخلاقى غیر دینى و سكولار پایه ریزى كرده اند كه اعتقاد به خدا و قیامت و وحى در آن وجود ندارد. این كار نه تنها نتیجه نداده، كه امروزه بسیارى از فیلسوفان غربى تصریح مى كنند اخلاق منهاى دین مساوى است با بى اخلاقى. اگر دین از عرصه اجتماع كنار رود، جایى براى ارزش هاى اخلاقى و پاى بندى به آنها باقى نخواهد ماند؛ زیرا در این صورت نظام ارزشى از پایه فكرى و منطقى برخوردار نخواهد بود و براى خوب یا بد بودن یك كار نمى توان دلیل عقلانى آورد.

بنابراین، در صورتى ما مى توانیم یك نظام ارزشى صحیح داشته باشیم كه مبتنى بر بینش هاى صحیحى باشد. این بینش ها بر پایه هایى استوار است كه باید براى ما ثابت و قابل درك گردند. اگر سه اصل توحید، نبوت و معاد، كه جزو اصول دین است، به درستى براى انسان تبیین گردد، آن گاه مى توان یك نظام ارزشى صحیح را بر پایه این اصول پى ریزى كرد.

جهت دادن به زندگى در پرتو اعتقاد به معاد

یكى از اصول دین ما، اعتقاد به معاد و جهان آخرت است. این اصل كه روح تعالیم انبیا را شكل مى دهد، به صورت هاى مختلف در قرآن و احادیث بیان شده است. بخشى از آیات قرآن در زمینه مقایسه بین زندگى دنیا و زندگى آخرت است.

در باب معاد و زندگى پس از مرگ، دو نوع جهان بینى وجود دارد؛ یك تلقى مى گوید، پس از مرگ همه چیز تمام مى شود؛ تلقى دیگر قایل است انسان پس از مرگ براى همیشه باقى خواهد ماند. در این میان، یكى از اركان «جهان بینى دینى» اعتقاد به معاد و جهان پس از مرگ است. حتى بعضى از ادیانى كه قایل به نبوت نیستند، به معاد اعتقاد دارند. كاوش هاى باستان شناسى نشان مى دهد كه انسان هایى كه هزاران سال پیش مى زیسته اند نیز بعضاً اعتقاد به معاد داشته اند؛ زیرا كشف اشیایى كه در كنار آنها در قبر دفن شده، نشان مى دهد كه آنان مى خواسته اند مردگانشان پس از زنده شدن، از این ابزار استفاده نمایند.

فلسفه دین و ارسال رسل بر این اصل استوار است كه انسان را متقاعد كند كه زندگى دنیا زندگى اصلى نیست، بلكه مقدمه اى است براى سراى دیگر. زندگى در دنیا، شبیه دورانى است كه انسان در رَحِم مادر به سر مى برد؛ یعنى همان گونه كه انسان دوران جنینى را جزو عمر خود به حساب نمى آورد، نباید زندگى دنیایى خود را نیز به حساب آورد، زندگى واقعى و ابدى هنگامى شروع مى شود كه انسان از این دنیا به سراى دیگر قدم بگذارد.

قرآن به ما مى آموزد كه باید برخى از مطالب را مرتب تكرار نماییم تا نسبت به آنها توجه بیش ترى پیدا كنیم. خواندن نمازهاى یومیه، كه مرتب تكرار مى شود، نمونه اى از این توجه و تذكار است. در مورد آخرت و جهان پس از مرگ نیز یكى از چیزهایى كه قرآن زیاد بر آن تأكید ورزیده این است كه زندگى واقعى پس از مرگ است؛ از جمله مى فرماید: ( وَ ما هذِهِ الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلاّ لَهْوٌ وَ لَعِبٌ وَ إِنَّ الدّارَ الْآخِرَةَ لَهِی الْحَیوانُ ) ؛ (194) این زندگانى دنیا سرگرمى و بازیچه اى بیش نیست و زندگى حقیقى همانا سراى آخرت است. این آیه بر این مطلب تأكید مى كند كه حیات منحصراً در زندگى آخرت است، و زندگى دنیا بازیچه اى بیش نیست. در جاى دیگر مى فرماید: در روز قیامت وقتى كافر مى بیند چیزى ندارد كه به كارش بیاید، مى گوید كاش خاك بودم تا چنین به آتش كفر نمى سوختم. (195)

آخرت، محل سعادت و شقاوت واقعى انسان

آموزه دیگرى كه قرآن در این زمینه مطرح مى كند این است كه مى فرماید: جاى خیر و سعادت و متقابلا جاى شرّ و شقاوت، هر دو، در آخرت است: ( فَأَمَّا الَّذِینَ شَقُوا فَفِی النّارِ لَهُمْ فِیها زَفِیرٌ وَ شَهِیقٌ ) ؛ (196) ( وَ أَمَّا الَّذِینَ سُعِدُوا فَفِی الْجَنَّةِ خالِدِینَ فِیها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الاَْرْضُ إِلاّ ما شاءَ رَبُّكَ عَطاءً غَیرَ مَجْذُوذ ) . (197)

هركسى از هر قوم و ملیتى، به گونه اى، دركى نسبت به مفهوم خوشبختى و بدبختى دارد. همه فیلسوفان از گذشته هاى دور تاكنون در این باره بحث كرده اند. اكثر قریب به اتفاق اندیشمندانى كه در مورد سعادت و شقاوت بحث كرده اند، صرفاً به این مسأله پرداخته اند كه انسان براى خوشبختى در این دنیا چه كارهایى را باید انجام دهد. اما قرآن مى گوید: سعادت مختص كسانى است كه در بهشت اند و شقاوت از آن كسانى است كه در جهنم اند.

قرآن ناراحتى ها و گرفتارى ها و نیز خوشى ها و راحتى هاى مردم در این دنیا را انكار نمى كند، ولى از آنها به عنوان وسیله و ابزار آزمایش یاد مى كند: ( أَنَّما أَمْوالُكُمْ وَ أَوْلادُكُمْ فِتْنَةٌ ) ؛ (198) اموال و فرزندانتان وسیله آزمایش هستند. ( وَ نَبْلوكُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَیرِ فِتْنَةً ) ؛ (199) و شما را به بد و خوب خواهیم آزمود.

برخى از مردم چنین مى پندارند كه خوش بودن در دنیا به معناى عزیزبودن نزد خدا است و به عكس، محرومیت از نعمت هاى دنیا نشانه غضب خداوند است. قرآن مى فرماید هر دوى اینها براى آزمایش انسان است: ( فَأَمَّا الْإِنْسانُ إِذا مَا ابْتَلاهُ رَبُّهُ فَأَكْرَمَهُ وَ نَعَّمَهُ فَیقُولُ رَبِّی أَكْرَمَنِ وَ أَمّا إِذا مَا ابْتَلاهُ فَقَدَرَ عَلَیهِ رِزْقَهُ فَیقُولُ رَبِّی أَهانَنِ ) ؛ (200) اما انسان، هنگامى كه پروردگارش وى را مى آزماید و عزیزش مى دارد و نعمت فراوان به او مى دهد، مى گوید: «پروردگارم مرا گرامى داشته است. » و اما چون وى را مى آزماید و روزى اش را بر او تنگ مى گرداند، مى گوید: «پروردگارم مرا خوار كرده است. »

انسان باید نه از خوشى هاى دنیا سرمست و مغرور شود و نه از ناخوشى هاى آن چندان غمگین و ناراحت. قرآن مى فرماید: ( لِكَیلا تَأْسَوْا عَلى ما فاتَكُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاكُمْ ) ؛ (201) هرگز بر آن چه از دست شما رود دلتنگ نشوید و به آنچه به شما رسد دلشاد نگردید.

یكى از تعالیم اصلى همه انبیا، كه در كتاب هاى آسمانى و به ویژه در قرآن آمده، این است كه زندگى واقعى در سراى دیگر است و حتى عمرهاى طولانى انسان در این دنیا، در مقایسه با آخرت، به اندازه یك چشم برهم زدن هم نیست.

قرآن مى فرماید: ( قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَكّى وَ ذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلّى بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَیاةَ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةُ خَیرٌ وَ أَبْقى ) ؛ (202) حقّاً كه فلاح و رستگارى یافت آن كس كه تزكیه نفس كرد و با ذكر نام خدا به نماز پرداخت. [اما مردم از جهل به سوى سعادت نروند] بلكه زندگانى دنیا را بگزینند و عزیز دارند. در صورتى كه منزل آخرت بسى بهتر و پاینده تر است. آخرت در مقابل دنیا اساساً قابل مقایسه نیست؛ آن بقاى حتمى دارد و این فناى حتمى. اگر انسان بخواهد جهان بینى صحیحى داشته باشد، باید این پایه فكرى اش را محكم كند كه دنیا محل عبور و گذر و مقدمه اى است براى جهانِ باقى.

خوشى ها و ناخوشى هاى دنیا، خیر و شر مطلق و واقعى نیستند و هرچند قرآن نسبت به برخى از امور مربوط به دنیا عنوان «خیر» اطلاق مى كند، اما این خیر، نسبى است. از جمله این كه مى فرماید: ( وَ إِنَّهُ لِحُبِّ الْخَیرِ لَشَدِیدٌ ) ؛ (203) و راستى او [انسان] سخت شیفته مال است؛ و یا: ( إِنْ تَرَكَ خَیراً الْوَصِیةُ لِلْوالِدَینِ وَ الاَْقْرَبِینَ ) ؛ (204) اگر مالى بر جاى گذارد، براى پدر و مادر و خویشاوندان وصیت كند. این كه چرا قرآن در مورد مال تعبیر خیر به كار برده، نكته هاى تفصیلى فراوانى دارد كه فعلا مجال طرح آنها نیست. اجمالا این كه مال باید حلال باشد تا انسان آن را براى فرزندان خود باقى گذارد.

انسان مادامى كه جهان آخرت را ندیده، مى پندارد كه زندگى این دنیا حیات است و پس از آن فنا و نیستى است، اما وقتى جهان آخرت را دید، مى بیند كه حیات واقعى آن جا است. همان طور كه اشاره شد، قرآن در موارد متعدد بر این مسأله تأكید كرده است. تأكید فراوانى كه به خواندن سوره اعلى در نماز شده است به دلیل وجود معانى و تعابیر بلندى است كه در آن به كار رفته است. اگر انسان با توجه كامل آن را بخواند، قطعاً تأثیر شگرفى بر او خواهد گذاشت. صرف تركیب حروف عربى تأثیرى در روح ما ندارد، بلكه دقت در معانى واژه ها و توجه به مفاهیم آن اثربخش است. این را كه ( وَ الاْخِرَةُ خَیرٌ وَ أَبْقى ) ؛ (205) آخرت نیكوتر و پایدارتر است» همواره باید در ذهن خود تكرار كنیم تا زمینه اى براى همه كارهاى خیر فراهم شود؛ زیرا در نظام ارزشى اسلام همه چیز بر این اساس است.

امام صادق عليه‌السلام نیز به عبداللّه بن جندب مى فرمایند: ( اَلْخَیرُ كُلُّهُ اَمامَكَ و اِنَّ الشَّرَّ كُلَّهُ اَمامَكَ و لَنْ تَرَى الْخَیرَ و الشَّرَّ اِلاّ بعد الاخِرَةِ ) ؛ همه خوبى ها پیش روى تو است و همه بدى ها در آینده است، هرگز خوبى و بدى نخواهى دید جز در آخرت. این فراز از سخن حضرت به این معنا است كه خیر و شرّى كه انسان دراین دنیا دارد، خیر و شرّ نسبى است، خیر و شرّ حقیقى در آخرت است. خوبى ها و بدى هاى این دنیا آن قدر ضعیف اند كه اصلا قابل توجه نیستند. البته درك این واقعیت براى بسیارى از مردم مشكل است. انسانى كه 60، 70 سال زحمت مى كشد تا زندگى راحتى را براى سال هاى آخر عمر خود فراهم سازد، ممكن است به آسانى نتواند از آن چشم پوشى نماید. انسان بر اساس فطرت خود به دنبال چیزى است كه دوام داشته باشد. دلبستگى ما به بعضى از ظواهر دنیا به این دلیل است كه آنها دوام نسبى دارند. اما آیا واقعاً اینها فناناپذیر و دایمى اند؟ وقتى در قرآن داستان فریب خوردن حضرت آدم و حوّا را مى خوانیم، متوجه مى شویم كه ابلیس از همین نكته، یعنى میل انسان به ابدى بودن، استفاده كرد و به نتیجه رسید: ( هَلْ أَدُلُّكَ عَلى شَجَرَةِ الْخُلْدِ وَ مُلْك لا یبْلى ) ؛ (206) آیا [میل دارى] تو را بر درخت ابدیت و ملك جاودانى دلالت كنم؟ امام صادق عليه‌السلام در ادامه مى فرمایند: ( لاَِنَّ اللّهَ جلّ و عزّ جَعَلَ الخیرَ كُلَّهُ فى الْجَنَّةِ و الشَّرَّ كُلَّهُ فى النّارِ لاَِنَّهُمَا الباقیانِ ) ؛ یعنى خیر و شر واقعى در بهشت و جهنم خواهد بود كه دایمى و همیشگى هستند.

بنابراین از خیر دنیا باید براى آبادى آخرتمان استفاده كنیم و از شرّ آن دور شویم تا مانع تكامل ما و سعادت ابدى مان نشود.

تفكر پیرامون نعمت هاى الهى

انسان بیش تر اوقات به ارزش و اهمیت بسیارى از فضایل اخلاقى واقف است، اما براى رسیدن به آنها انگیزه و همت لازم را ندارد. به بیان دیگر، انسان مى خواهد به مواعظ اخلاقى انبیا و اولیاى الهى عليهم‌السلام عمل كند، اما چون از انگیزه و همت قوى در این زمینه برخوردار نیست، امور مربوط به زندگى دنیا را بر آنها مقدم مى دارد. این جا است كه این سؤال مطرح مى شود كه چگونه مى توان به مقامات عالیه نایل شد و نسبت به این مهم تصمیمى جدّى اتخاذ نمود؟

براى پاسخ به این سؤال ابتدا باید بدانیم كه هر تصمیمى نیاز به زمینه ها و مقدماتى دارد؛ یعنى یك سلسله شناخت هایى كه انسان باید آنها را مدنظر قرار دهد تا زمینه ساز ایجاد اراده و تصمیم قوى در او باشد. یكى از مسایلى كه انسان باید نسبت به آن شناخت داشته باشد، نعمت هاى خدا است؛ یعنى این كه بداند خداوند چه نعمت هاى فراوانى به او عطا كرده است. این امر منوط به این است كه انسان درباره نعمت هایى كه خداوند به او ارزانى داشته تفكر كند و آنها را در نظر آورد.

براى نمونه، برخوردارى از ایمان و مذهب صحیح، از نعمت هاى بسیار بزرگى است كه خدا به ما ارزانى داشته است. به علاوه، نعمت هاى خداوند محدود به دوران حیات ما نیست بلكه دوران پیش از تولد ما را نیز شامل مى شود؛ مثلاً، اگر زندگى پدر و مادر ما براساس مسایل معقول و مشروع نبود، قطعاً ما این گونه نمى شدیم و چه بسا از نظر عقلى و جسمى نیز در سلامت كامل نبودیم.

علاوه بر دو نوع نعمت قبل و بعد از آفرینش انسان در این دنیا، خداوند وعده نعمت هاى دیگرى را هم داده است كه در آخرت به ما عطا خواهد فرمود. این نعمت ها قابل وصف و احصا نیستند و ما نمى توانیم به درستى عظمت و ارزش آنها را درك كنیم. شرط رسیدن به نعمت هاى آخرت، عمل به تكالیفى است كه خداوند براى ما در دنیا مقرر فرموده است. البته خداوند انجام تكالیف سخت و طاقت فرسا را شرط رسیدن به نعمت هاى ابدى قرار نداده است: ( یرِیدُ اللّهُ بِكُمُ الْیسْرَ وَ لا یرِیدُ بِكُمُ الْعُسْرَ ) ؛ (207) خدا براى شما آسان مى خواهد و براى شما دشوارى نمى خواهد. سهل و آسان قراردادن تكالیف نیز خود نعمتى بزرگ براى ما است؛ زیرا اگر بنا بود براى رسیدن به نعمت هاى اخروى تكالیف شاقّ و طاقت فرسایى انجام دهیم، چه بسا از عهده آنها برنمى آمدیم و از آن نعمت ها محروم مى شدیم. حتى در مورد انجام همین تكالیف آسان هم خداوند فرموده اگر از من كمك بخواهید شما را یارى خواهم كرد.

وظیفه انسان در قبال نعمت هاى الهى

وظیفه ما در قبال نعمت هاى خدادادى چیست؟ انسان هایى كه از فطرت پاك برخوردارند، حتى خدمت بسیار كوچك دیگران را هرگز فراموش نمى كنند و همیشه خود را شرمنده آنان مى دانند. حالْ فطرت انسان چگونه قبول مى كند كه در برابر نعمت هاى بى شمار خداوندى در مقام شكر و حق شناسى برنیاید؟ اگر انسان همواره به نعمت هایى كه خداوند به او عطا كرده است توجه داشته باشد، هیچ گاه از یاد خدا غافل نمى شود. انسان اگر بداند كه حتى انجام همین تكالیف آسان نیز براى به كمال رسیدن و سعادت ابدى او است، همواره شكرگزار و مطیع اوامر و دستورات الهى خواهد بود. هر قدر انسان نسبت به این مسایل بیش تر بیندیشد، انگیزه بیش ترى براى عمل به دستورات اخلاقى پیدا مى كند.

بیاناتى كه حضرت امام جعفر صادق عليه‌السلام در این قسمت از این روایت شریف خطاب به عبداللّه بن جندب مى فرمایند، ناظر به همین مسایل است. آن حضرت در این فراز از سخنان خود با اشاره به این مطلب مى فرمایند، كسى كه خداوند دین حق را به او شناسانده و او را هدایت كرده و به رشد رسانیده و عقلى به او داده كه بتواند به وسیله آن نعمت هاى خدا را بشناسد و او را از علم و حكمت بهره مند ساخته تا بتواند كارهایش را با تدبیر انجام دهد؛ باید شكرگزار خدا باشد و درباره نعمت هاى خدا بیندیشد و كفران نعمت ننماید و همواره روح اطاعت از خدا و ترك گناه و معصیت در او وجود داشته باشد: ( وَالواجِبُ عَلى مَنْ وَهَبَ اللّهُ لَهُ الْهُدى و اَكْرَمَهُ بِالایمانِ و اَلْهَمَهُ رُشْدَهُ و رَكَّبَ فیهِ عقلا یتَعَرَّفُ بِهِ نِعَمَهُ و آتاهُ عِلماً و حُكْماً یدبِّرُ بِهِ اَمْرَ دینِهِ و دُنیاهُ اَنْ یوجِبَ عَلى نَفْسِهِ اَنْ یشْكُرَ اللّهَ و لا یكْفُرَهُ و اَنْ یذْكُرَ اللّهَ و لاینْساهُ و اَنْ یطیعَ اللّهَ و لایعْصیهُ ) .

امام صادق عليه‌السلام در این بیان، به سه فضیلت اخلاقى اشاره مى كنند كه براى نیل به كمالات انسانى جنبه كلیدى دارند؛ یعنى با انجام دادن آنها، انسان به فضایل اخلاقى دیگر نیز دست مى یابد. اول، تقویت روحیه شكرگزارى و حق شناسى است. كسى كه نسبت به خدمت كوچك انسان هاى عادى حق شناسى مى كند، چگونه حاضر است از كنار نعمت هاى بى نهایت الهى بى تفاوت بگذرد؟! دوم این است كه انسان همیشه و در همه حال یاد خدا باشد. خُلق سوم نیز این است كه انسان نسبت به ولى نعمت خود فرمان بردار و مطیع بوده، مرتكب عصیان و گناه نشود.

حضرت در ادامه به بیان چگونگى متخلّق شدن انسان به این سه خُلق كلیدى مى پردازند و مى فرمایند: ( لِلْقدیمِ الّذى تَفَرَّدَ لَهُ بِحُسْنِ النَّظَرِ و لِلحَدیثِ الّذى اَنْعَمَ علیهِ بعد اِذْ اَنْشَأَهُ مخلوقاً و لِلْجزیلِ الّذى وَعَدَهُ والْفَضْلِ الّذى لَمْ یكَلِّفْهُ مِنْ طاعَتِهِ فَوقَ طاعَتِهِ و ما یعْجُزُ عَنِ الْقیامِ بِهِ و ضَمِنَ لَهُ الْعَونَ على تَیسیرِ ما حَمَلَهُ مِنْ ذلكَ و نَدَبَهُ اِلَى الاستعانَةِ على قلیلِ ما كَلَّفَهُ و هُوَ مُعْرِضٌ عمّا اَمَرَهُ و عاجِزٌ عَنْه قَدْ لَبِسَ ثوبَ الاسْتِهانَةِ فیما بَینَهُ و بِینَ رَبِّهِ مُتَقَلِّداً لِهَواهُ ماضیاً فى شَهَواتِهِ مُؤْثِراً لِدُنیاهُ على آخرتِهِ و هُوَ فى ذلكَ یتَمَنّى جِنانَ الفِردَوسِ... ) مضمون سخنان حضرت امام صادق عليه‌السلام در این قسمت از حدیث شریف این است كه انسان باید درباره نعمت هایى كه خداوند به او عطا كرده است بیندیشد. نعمت هاى خداوند سه دسته اند: یك دسته، نعمت هایى است كه مربوط به پیش از تولد انسان مى شود. دسته دوم، نعمت هایى است كه خداوند در این دنیا به بندگان خود مرحمت مى كند و دسته سوم، نعمت هایى است كه خداوند وعده آنها را در روز قیامت داده است. شرط رسیدن به نعمت هاى اخروى، اطاعت از دستورات الهى است. البته این تكالیف، فوق طاقت و توان انسان نیست و تكالیفى كه دین اسلام بر عهده مسلمانان گذاشته، دستورات و اعمال ساده اى است كه همه مى توانند آنها را انجام دهند. علاوه بر این كه در صورت پیش آمدن عسر و حرج، همان تكلیف آسان نیز از گردن انسان ساقط مى شود: ( وَ ما جَعَلَ عَلَیكُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَج ) . (208)

خداوند حتى در انجام دادن همین تكالیف آسان نیز انسان را تنها نگذاشته و ضمانت فرموده كه در صورت كمك خواستن انسان، او را یارى رساند: ( و نَدَبَهُ اِلَى الاستعانَةِ على قلیلِ ما كَلَّفَهُ اما انسان با این كه غرق در نعمت هاى الهى است ناسپاسى مى كند: إِن الاِْنْسانَ لَظَلُومٌ كَفّارٌ ) . (209) انسان از امر و نهى هاى الهى غافل است و آنچه را كه مربوط به ارتباط او با خدا است سبك مى شمارد و آن قدر تابع هوا و هوس و نفس خود است كه از نعمت هاى خداوند و تكالیفى كه بر عهده او گذاشته شده غافل است. او مى خواهد به كمالات عالیه و مقام قرب الهى برسد، اما حاضر نیست به شرایط آن تن دهد و در پى آن است كه نعمت هاى اخروى را آسان و رایگان به دست بیاورد!