شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

درس بیست و ششم: نماز مقبول و آثار آن

( یا ابْنَ جُنْدَب قال اللّهُ جلّ و عزّ فى بَعضِ ما اَوْحى: اِنَّما اَقْبَلُ الصَّلاةَ مِمَّنْ یتَواضَعُ لِعَظَمَتى و یكُفُّ نَفْسَهُ عَنِ الشَّهَواتِ مِنْ اَجْلى و یقْطَعُ نَهارَهُ بِذِكْرى و لایتَعَظَّمُ عَلى خَلْقى و یطْعِمُ الْجائِعَ و یكْسوُ الْعارِىَ وَ یرْحَمُ المُصابَ و یؤْوِى الْغَریبَ فَذلِكَ یشْرِقُ نورُهُ مِثْلَ الشَّمسِ اَجْعَلُ لَهُ فى الظُّلْمَةِ نوراً و فِى الجَهالةِ حِلْماً اَكْلَأُهُ بِعِزَّتى وَ اَسْتَحْفِظُهُ ملائكتى یدْعُونى فَاُلَبّیهِ و یسْأَلُنى فَاُعْطیهِ فَمَثَلُ ذلك الْعَبدِ عندی كَمَثَلِ جَنّاتِ الفِردَوسِ لا یسْبَقُ اَثمارُها و لاتَتَغَیر عن حالِها ) .

شرط اول قبولى نماز

انسان براى پیمودن راه صحیح تكامل و سعادت باید از یك سو رابطه خود را با خدا و از سوى دیگر با خلق خدا تقویت نماید. بهترین راه تقویت رابطه با خدا، نماز است. البته مسأله عمل به تكالیف دینى و از جمله اقامه نماز و پرداخت زكات، بحثى است و رسیدن به مراتب عالى كمال بحثى دیگر. مرتبه اى از نماز و زكات كه همین نماز و زكات ظاهرى و معمولى است، تنها موجب اسقاط تكلیف مى شود؛ یعنى انسان با آن از عذاب الهى نجات مى یابد. اما این بدان معنا نیست كه لزوماً موجب كمال وى و نزدیكى اش به خداوند گردد. رسیدن به مقام قرب الهى از طریق گزاردن نماز، مستلزم رعایت نكات خاصى است كه با صِرف عمل به تكلیف، آن هم از روى عدم توجه به مفاهیم بلند آن، محقق نمى گردد.

امام صادق عليه‌السلام در این بخش از سخنان خود با بیان حدیثى قدسى، برخى از شرایط قبولى نماز را یادآور مى شوند. اولین شرط این است كه نمازگزار در هنگام نماز، عظمت خدا را به یاد آورد. انسان هرچه بیش تر موفق به درك عظمت خدا گردد، تواضعش در مقابل ذات اقدس احدیت بیش تر خواهد شد و به كوچكى و ناچیزى خود پى خواهد برد.

در این جا براى درك بهتر عظمت خدا، روایتى را از رسول خدا صلى‌الله‌عليه‌وآله نقل مى كنیم: در زمان پیامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله زنى زندگى مى كرد به نام زینب عطاره كه به شغل عطرفروشى اشتغال داشت. آن زن عطرهاى خوبى را كه تهیه مى كرد، ابتدا خدمت پیامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله مى آورد و حضرت نیز آنها را خریدارى مى كردند. آن زن روزى از پیامبر اكرم صلى‌الله‌عليه‌وآله خواست تا عظمت خدا را برایش تشریح نمایند. حضرت فرمودند: تو نمى توانى عظمت خدا را درك كنى، مگر این كه ابتدا به عظمت مخلوقات خدا پى ببرى. سپس پیامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله درباره عظمت آفرینش آسمان و زمین فرمودند: این زمین پهناور با تمام دریاها و كوه ها و شهرهاى بزرگى كه دارد، نسبت به آسمان اول به مانند حلقه اى است كه در یك بیابان بى كران افتاده باشد. همین طور نسبت آسمان اول به آسمان دوم تا برسد به آسمان هفتم، و آسمان هفتم نیز نسبت به عرش خدا، هم چون حلقه اى است در یك بیابان بسیار وسیع.

امروزه كیهان شناسان، كهكشان هایى را كشف كرده اند كه میلیاردها سال نورى با كهكشان ما فاصله دارند؛ یعنى كل منظومه شمسى با همه عظمتش در برابر كهكشان راه شیرى و نیز این كهكشان در برابر كهكشان هاى دیگر بسیار ناچیز هستند. حضرت به زینب عطاره فرمودند: وقتى به این مسایل خوب بیندیشى، متوجه مى شوى كه در برابر عظمت مخلوق خدا هیچ به حساب نمى آیى تا چه رسد به عظمت خدا. وقتى انسان به این مسایل توجه كند، خودش را در برابر عظمت بى نهایت خداوند بسیار كوچك مى شمارد و حالت تواضع براى او پیش مى آید.

شرط دوم

شرط دوم از شرایط قبولى نماز این است كه نمازگزار به خاطر خدا از هوا و هوس هاى باطل خود دست بردارد: ( وَ یكُفُّ نَفْسَهُ عَنِ الشَّهَواتِ مِنْ اَجْلى ) . بگوید: خدایا! به خاطر این كه تو را دوست دارم، دنبال شهوت رانى و گناه نمى روم. همان طور كه انسان به خاطر دوستان خود از برخى خواسته هایش صرف نظر مى كند، به خاطر خدا هم، باید از شهوات نامشروع خود چشم بپوشد. بین نمازِ خوب خواندن و دنبال شهوات نامشروع رفتن نسبت معكوس وجود دارد؛ به این معنا كه انسان هر قدر نمازش را بهتر بخواند، به همان میزان از شهوات نامشروع دور مى شود و به عكس، هر چه بیش تر شهوت رانى كند، از نماز دور مى شود. قرآن كریم درباره برخى اقوام گذشته این مطلب را به زیبایى بیان كرده است؛ پس از ذكر نام تعدادى از انبی عليهم‌السلام مى فرماید: ( إِذا تُتْلى عَلَیهِمْ آیاتُ الرَّحْمنِ خَرُّوا سُجَّداً وَ بُكِیا ) ؛ (210) هرگاه آیات [خداى] رحمان بر ایشان خوانده مى شد، سجده كنان و گریان به خاك مى افتادند. سپس در ادامه مى فرماید: ( فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضاعُوا الصَّلاةَ وَ اتَّبَعُوا الشَّهَواتِ ) ؛ (211) آن گاه پس از آنان جانشینانى به جاى ماندند كه نماز را تباه ساخته و از هوس ها پیروى مى كردند. انسان اگر بخواهد بداند چرا آن طور كه باید و شاید نمى تواند در نماز با خدا انس بگیرد، باید ببیند چقدر به شهوات نامشروع و افكار باطل دل بسته است.

شرط سوم

شرط سوم این است كه نمازگزار، روز خود را با یاد خدا سپرى كند. هستند كسانى كه همیشه و در همه حال به یاد خدا هستند و هرگز از یاد خدا غافل نمى شوند: ( رِجالٌ لا تُلْهِیهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَیعٌ عَنْ ذِكْرِ اللّهِ ) ؛ (212) پاك مردانى كه هیچ كسب و تجارت آنان را از یاد خدا غافل نگرداند. خداوند چنین مردانى دارد كه حتى اشتغالات مادى دنیا، آنان را از یاد خدا بازنمى دارد. مرحوم علامه طباطبایى رحمه‌الله در این باره كه چگونه انسان هم مى تواند به یاد خدا باشد و هم به امور زندگى خود بپردازد، مى فرمودند: مثل این است كه هیچ گاه از دست دادن عزیزى و یا محبت داشتن به دوستى، مانع از كار و فعالیت روزانه نمى شود و انسان على رغم این كه به امور دنیوى خود مشغول است، به یاد عزیز از دست رفته و یا دوست خود نیز هست. مردان الهى نیز به همین صورت همواره و در تمام حالات به یاد خدا هستند: ( وَ یقْطَعُ نَهارَهُ بِذِكْرى ) .

شرایط دیگر

انسان همان گونه كه در پیشگاه الهى متواضع است، باید به بندگان خدا هم بزرگى نفروشد و به آنها خدمت كند؛ مثلاً اگر گرسنه اى را دید كه توان سیر كردن شكم خود را ندارد، او را اطعام كند. این خود یكى از مصادیق زكات است. زكات در اصطلاح قرآن، فقط آن زكات واجبى كه به اموال خاصى تعلق مى گیرد نیست، بلكه مفهوم زكات در قرآن، انفاق در راه خدا است. در اسلام، هم زكات واجب داریم و هم زكات مستحب؛ زكات واجب، فقط به برخى اموال تعلق مى گیرد، اما زكات مستحب، شامل صدقات، انفاق ها و مواردى نظیر آن مى شود. زكات و نماز هیچ گاه از یكدیگر جدا نمى شوند؛ نماز كه هست، زكات هم باید باشد. قرآن از زبان حضرت عیسى عليهم‌السلام مى فرماید: ( وَ أَوْصانِی بِالصَّلاةِ وَ الزَّكاةِ ما دُمْتُ حَیا ) ؛ (213) و تا زنده ام مرا به نماز و زكات سفارش كرده است. بنابراین، پرهیز از فخرفروشى به خلق خدا و نیز انفاق به نیازمندان، از دیگر شروط قبولى نماز است: ( ولا یتَعَظَّمُ على خَلْقى و یطعِمُ الْجائِعَ ) .

شرط دیگر قبولى نماز این است كه انسان اگر برهنه اى را دید كه توان پوشاندن خود را ندارد، او را بپوشاند. البته این سخن بدین معنا نیست كه فرد حتماً باید برهنه باشد، یعنى ساتر عورت هم نداشته باشد، تا ما به او لباس بدهیم، بلكه منظور این است كه اگر كسى احتیاج به لباس داشت، براى او لباس تهیه كنیم و نیز اگر كسى به مصیبتى دچار شده است، به كمك او بشتابیم و اگر سرپناهى ندارد، تا آن جا كه برایمان مقدور است، براى وى مسكن تهیه كنیم: ( و یكْسوُ الْعارِىَ و یرْحَمُ المُصابَ و یؤْوى الْغَریبَ ) .

آثار نماز مقبول

كسى كه شرایط قبولى نماز را رعایت كند، چهره اش در عالم معنا و ملكوت هم چون خورشید مى درخشد و این درخشش را كسانى كه چشم باطن بین داشته باشند، در همین دنیا مى بینند. ممكن است امثال من و شما این درخشش را نبینیم، اما هستند كسانى كه چشم دلشان به آن عالم باز است و به محض نگاه كردن به چهره كسى متوجه مى شوند كه وى اهل معصیت است یا اهل عبادت. نورانیت دل و روح، یكى از آثار تكوینى عبادت است: ( فذلك یشْرِقُ نورُهُ مِثْلَ الشَّمْسِ ) . خداوند ظلمت هاى زندگى را براى بنده اى كه نمازش را قبول كرده است، روشن مى سازد: ( اَجْعَلُ لَهُ فى الظُّلْمَةِ نوراً. خداوند در قرآن مى فرماید: یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ آمِنُوا بِرَسُولِهِ یؤْتِكُمْ كِفْلَینِ مِنْ رَحْمَتِهِ وَ یجْعَلْ لَكُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ وَ یغْفِرْ لَكُمْ وَ اللّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ ) ؛ (214) اى كسانى كه ایمان آوردید، اینك خداترس شوید و به رسولش نیز ایمان آورید تا از رحمتش شما را دو بهره نصیب گرداند و براى شما نورى قرار دهد كه بدان راه سپرید و بر شما ببخشاید و خدا بسیار آمرزنده و مهربان است. انسان هاى خداترس و متقى هنگامى كه دچار ظلمت هاى مادى مى شوند، خداوند حتى نور حسّى هم به ایشان عطا مى فرماید. بوده اند افراد نابینایى كه قرآن را از رو تلاوت مى كرده اند. یكى از این موارد كه خود من از افراد مورد اعتماد شنیدم این است كه یك شب خادم مدرسه مروى تهران در یكى از حجره ها دو شعاع نور مى بیند. وقتى نزدیك مى رود، مشاهده مى كند كه فرد نابینایى مشغول تلاوت قرآن است و از دو چشمش، دو شعاع نور بر قرآن مى تابد.

انسان در دنیا خواه ناخواه با كسانى مواجه مى شود كه با برخوردهاى نابخردانه شان، صبر و تحمل را از انسان مى گیرند. بسیار مشكل است كه انسان بتواند در این شرایط خودش را كنترل نماید. اما خداوند به كسانى كه نمازشان را پذیرفته است، بردبارى و حلمى عطا مى فرماید كه در مقابل افراد نابخرد بتوانند خودشان را كنترل كنند: ( و فى الجَهالةِ حِلماً ) . خداوند مادامى كه ادامه حیات به نفع چنین بنده اى باشد، او را به وسیله فرشتگانش حفظ مى كند: ( اَكْلاَُهُ بِعزَّتى و اَسْتَحْفِظُهُ ملائكتى ) . و درخواست او را اجابت مى كند: یدْعُونى فَأُلَبّیهِ و یسأَلُنى فَاُعْطیهِ. چنین بنده اى هم چون گل ها و میوه هاى بهشتى كه هیچ گاه پژمرده و پوسیده نمى گردند، همیشه با طراوت و سرزنده است: ( فَمَثَلُ ذلك العبدِ عندى كمَثَلِ جَنّاتِ الفِردَوسِ لا یسْبَقُ اَثْمارُها و لا تَتَغَیرُ عَنْ حالِها ) . تفسیر عقلانى این مطلب این است كه بنده آن چنان با آموزه هاى دینى خو گرفته است كه هیچ گاه این حالت او تغییر نخواهد كرد؛ یعنى این حالات در او ملكه شده و به صورت صفتى ثابت براى نفس و روحش درآمده است.