شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

درس بیست و هفتم: بحثى پیرامون حیا

( یا ابْنَ جُنْدَب الاِْسلامُ عُریانٌ فَلِباسُهُ الْحَیاءُ و زینَتُهُ الوَقارُ و مُرُوَّتُهُ اَلْعَمَلُ الصّالحُ و عِمادُهُ الْوَرَعُ ) .

حیا، لباس اسلام

درباره حیا و مصادیق و آثار آن، مضامین مختلفى در قرآن كریم آمده است. از باب مثال، كلمه «استحیاء» در داستان حضرت موسى عليه‌السلام و دختران شعیب آمده است؛ آن جا كه مى فرماید: ( فَجاءَتْهُ إِحْداهُما تَمْشِی عَلَى اسْتِحْیاء ) . (215) هم چنین روایات بسیارى درباره اهمیت حیا و فضایل آن، مخصوصاً براى خانم ها، وارد شده كه جاى تأمّل و دقت فراوان دارد. مضمون بعضى از این روایات این است كه «حیا» و «ایمان» با یكدیگر تلازم دارند؛ به این معنا كه اگر حیا از انسان سلب شود، ایمان هم از بین خواهد رفت. در برخى دیگر از روایات به این نكته اشاره شده است كه كار انسان بى حیا به آن جا مى كشد كه ربقه اسلام از گردنش برداشته مى شود؛ یعنى خداى ناكرده از كفر سر در مى آورد. (216) هم چنین روایاتى به این مضمون داریم كه اگر اراده خداوند بر این قرار بگیرد كه كسى یا قومى را هلاك كند، یعنى به خاطر اعمال بدشان بخواهد آنها را مؤاخذه نماید، حیا را از ایشان مى گیرد: ( اذا اراد اللّهُ عزّ و جل هلاكَ عبد نَزَعَ منهُ الحیاء ) . (217) حیا كه از انسان گرفته شد، دیگر حیات حقیقى براى وى مفهومى نخواهد داشت.

متأسفانه گاهى از این مسأله سوء برداشت مى شود و برخى حیا را با هر نوع خجالت كشیدن مساوى مى گیرند. بر این اساس، چنین نتیجه گیرى مى كنند كه چون خجالت كشیدن موجب سلب اعتماد به نفس مى گردد و افراد خجالتى معمولاً موفقیتى در اجتماع ندارند، پس نباید زیاد روى مسأله حیا تأكید كرد! این سوء برداشت از آن جا ناشى مى شود كه مفهوم حیایى كه مورد تأكید نظام ارزشى اسلام مى باشد، به درستى تبیین نگردیده است. چطور ممكن است كه حیا با آن ارزش بالایى كه دارد آن قدر تنزل پیدا كند كه با كم رویى ها و خجالت كشیدن هاى بى جا مساوى تلقى شود؟! براى این كه مطلب روشن شود، باید دقتى در خود این مفهوم داشته باشیم؛ یعنى صرف نظر از جنبه اخلاقى، آن را به عنوان یك پدیده روان شناختى مورد مطالعه قرار دهیم.

«حیا» در روان شناسى به عنوان یكى از انفعالات روانى معرفى مى شود. یكى از ویژگى هاى كلى حالات روانى این است كه با هیچ تعریف خاصى نمى توان آنها را به كسى كه فاقد آنها است، شناساند. براى مثال، شما نمى توانید به كسى كه هنوز برایش حالت تعجب پیش نیامده، بفهمانید تعجب به چه معنا است. مفهوم عشق نیز از همین مقوله است؛ یعنى تا انسان مزه آن را نچشیده باشد، نمى تواند حقیقت آن را درك كند. بنابراین، با صرف تعریف از این گونه مفاهیم، نمى توان به حقیقت آن حالات روحى پى برد. حیا هم چنین خصوصیتى دارد، منتها چون براى همه انسان ها كمابیش این حالت پیش مى آید، مى توانند آن را درك كنند.

در روایتى، مُفَضَّل بن عمر از امام صادق عليه‌السلام نقل مى كند كه آن حضرت مى فرمایند: آن خصلتى كه خداوند ویژه انسان ها قرار داده و حیوانات از آن محرومند، حیا است.

بركات بسیارى بر حیا مترتب است. بسیارى از مردم هستند كه اگر این خصلت را نداشته باشند، به هیچ اصل اخلاقى پاى بند نمى شوند؛ به تعهدات خود عمل نمى كنند، امانت ها را به صاحبانشان برنمى گردانند، دروغ مى گویند و به تدریج به همه صفات پست آلوده مى شوند. آنچه موجب مى شود مردم از بسیارى رذایل اخلاقى مصون بمانند، حیا است.

در مورد منشأ به وجود آمدن حیا در انسان باید بگوییم دو چیز منشأ آن مى شود: یكى تمایل انسان به بى عیب و نقص بودن، و یكى هم علاقه به پوشاندن عیوب احتمالى خود از دیگران. انسان هنگامى از چیزى خجالت مى كشد كه بداند عیبى از او ظاهر شده و دیگرى نسبت به آن آگاهى پیدا كرده است.

اگر از انسان رفتار زشتى سر بزند كه دیگران بفهمند؛ یعنى عیب زشتى كه در وجودش نهفته است بر دیگران ظاهر شود، حالتى به وى دست مى دهد كه همان خجالت كشیدن است. این حالت، حالت مطلوبى براى انسان نیست، بلكه حالتى رنج آور و ناراحت كننده است. به حسب همان روایتى كه از امام صادق عليه‌السلام نقل شد، فایده این كار این است كه انسان براى جلوگیرى از بروز چنین حالتى، سعى مى كند كار زشتى مرتكب نشود تا مبادا در نزد دیگران عیوبش آشكار گردد و موجب خجالت و سرافكندگى اش شود. انسان فطرتاً به گونه اى آفریده شده است كه اگر متوجه شود عیوبش بر دیگران ظاهر شده و یا احتمال بدهد كه ممكن است دیگران به عیوب وى پى ببرند، ناراحت مى شود و درصدد برمى آید تا عیب خود را بپوشاند. این حالت، در اصطلاح منطق، از اَعراض خاص انسان است كه انسان را از حیوان متمایز مى سازد. در قرآن مى خوانیم كه وقتى حضرت آدم و حوا از شجره منهیه تناول كردند، عورتشان (= عیوبشان) ظاهر شد. حال این كه تناول از آن درخت چه رابطه اى با ظاهر شدن عورت آنها داشته، بستگى به این دارد كه آن شجره منهیه و آثار مترتب بر آن را چه بدانیم؛ آیا اثر طبیعى درخت این بود كه وقتى از آن تناول كردند، این عیوب برایشان پدید آمد و یا این كه پس از تناول از درخت، متوجه عورتشان شدند؟ ما فرض را بر این مى گیریم كه آن شجره منهیه موجب شد تا غریزه شهوت در انسان پدید آید و اندام مربوط به آن نیز در وجود وى ظاهر گردد. از این رو، آدم و حوا متوجه این اندام شدند و درصدد پوشاندن آن برآمدند. لذا از برگ درختان بهشتى براى ستر عورت خود استفاده كردند: ( فَلَمّا ذاقَا الشَّجَرَةَ بَدَتْ لَهُما سَوْآتُهُما وَ طَفِقا یخْصِفانِ عَلَیهِما مِنْ وَرَقِ الْجَنَّةِ ) ؛ (218) پس چون آن دو از آن درخت تناول كردند، شرمگاهشان بر ایشان آشكار شد و به چسباندن برگ [هاى درختان] آغاز كردند.

بنابراین، معلوم مى شود كه این امرى فطرى است كه انسان نمى خواهد زشتى هاى وجودش را دیگران ببینند و اگر عیوبش بر دیگران آشكار گردد، حالت خجالت به وى دست مى دهد. این حالت ناراحت كننده، همان حیا است. یكى از اوصاف حضرت آدم و سایر انبیا و اوصیا این بوده كه حیاى زیادى داشتند؛ یعنى از ظهور عیوبشان بسیار خجالت مى كشیدند. درباره سلمان فارسى نیز آمده است كه از فرط حیا، هیچ گاه در طول عمر طولانى خود به عورت خویش نگاه نكرد.

اگر انسان از این كه وجودش عیب ناك باشد، باكى نداشته باشد و هیچ گاه از این حالت ناراحت نشود، هر رفتار زشتى ممكن است از او سر بزند. انسان براى این كه خجالت بكشد، باید ذاتاً خواهان بى عیب و نقص بودن باشد. علاقه به كرامت نفس كه فرعِ حبّ ذات است، لازمه وجود انسان مى باشد. از این رو، اگر انسان احساس نماید كه برخى از امور با كرامت نفسش منافات دارد، درصدد رفع آنها برمى آید. انسان براى این خجالت مى كشد كه دوست دارد از هر جهت كامل باشد. علاقه به كرامت نفس و آبرومندى وقتى با رغبت به پوشاندن عیوب از دیگران همراه شد، حالت خجالت براى انسان پدید مى آید. اگر خداوند حبّ نفس و حبّ كرامت نفس را در وجود انسان قرار نداده بود، چه بسا هیچ گاه انسان دنبال كسب كمالات و فضایل اخلاقى نمى رفت.

حیاى مطلوب و مصادیق آن

نكته مهمى كه ضرورت دارد در این جا به آن اشاره كنیم، این است كه شاید در عرف، مردم چیزى را بسیار بد بدانند، در حالى كه به واقع، عیب نبوده و انسان نباید به سبب داشتن آن خجالت بكشد، یا اگر هم عیب و نقص است، نباید اصرارى بر پوشاندن آن داشته باشد، زیرا افراط در این كار موجب انزوا و محروم ماندن از بركات جامعه مى شود. مثلاً، كسى كه چشمش معیوب است و قابل اصلاح شدن هم نیست، نباید از این كه مبادا دیگران متوجه عیب او بشوند، از حضور در اجتماع خوددارى كند؛ چرا كه در این صورت از بسیارى فضایل و كمالات محروم مى گردد. به طور كلى، انسان باید از افراط و تفریط در تمام زمینه ها بر حذر باشد. اصرار بر پوشاندن عیوبى مانند نقص عضو، نیز نوعى افراط به حساب مى آید و مذموم است.

صفات خوب معمولاً بین دو صفت بد در طرف افراط و تفریط قرار مى گیرند. براى مثال، ارضاى غریزه جنسى از طریق اختیار نمودن همسرى مشروع و قانونى، عملى پسندیده است، لیكن شهوت رانى و یا تن ندادن به ازدواج، هر دو، مذموم و از مصادیق افراط و تفریط در خصوص شهوت جنسى به شمار مى آیند. حیاى مطلوب نیز حیایى است كه از افراط و تفریط به دور باشد. یكى از مصادیق حیاى افراطى این است كه انسان به سبب داشتن نقصى در اعضاى بدنش، از حضور در اجتماع خوددارى كند تا مبادا دیگران متوجه نقص اندام وى بشوند. این گونه افراط در ستر عیوب انسان را از فعالیت هاى اجتماعى باز مى دارد. از این رو، خجالت كشیدن به سبب چنین عیوبى خوب نیست و حیا محسوب نمى شود. از سوى دیگر، اگر انسان ابایى نداشته باشد كه دیگران متوجه كارهاى زشتش بشوند، به حسب روایتى كه بیان گردید، از انسانیت به دور مى افتد؛ زیرا از آن خصلتى كه خداوند در وجودش قرار داده بود تا به زشتى ها آلوده نشود، به درستى استفاده نكرده است. حیا، كه عَرَض خاص انسانیت است، موجب مى شود تا انسان به رذایل اخلاقى مبتلا نگردد. از این رو، بى باكى نسبت به انجام كارهاى زشت و ابا نداشتن از این كه دیگران متوجه آنها بشوند نیز مذموم است. اگر انسان توانایى این را دارد كه عیوب خود را رفع كند، حتماً باید به چنین كارى اقدام نماید. براى مثال، جاهل بودن عیب است و انسان براى رفع آن باید تحصیل علم كند، اما برخى افراد به جاى این كه با تحصیل علم، به رفع جهلشان مبادرت ورزند، سعى در پنهان نمودن آن مى نمایند؛ مانند دانش آموز و یا دانشجویى كه هیچ وقت از معلم و یا استاد خود سؤال نمى كند تا معلوم نشود كه او مسأله اى را نمى داند! این كار عاقلانه اى نیست؛ چرا كه موجب مى شود تا انسان از بسیارى علوم و فضایل محروم گردد. در مورد مسایل شرعى نیز همین طور است. بسیارى از نوجوانانى كه تازه به سن تكلیف رسیده اند، درباره وظایف و تكالیف دینیشان سؤالاتى دارند، اما از این كه آنها را مطرح كنند خجالت مى كشند.

بنابراین افراط و تفریط در خجالت كشیدن مذموم است. حیاى مطلوب آن است كه انسان را از ارتكاب كار زشت باز دارد و در واقع حالتى متوسط و معتدل بین كم رویى، و دریدگى و بى شرمى است.

اما این كه چه كارى زشت است، معمولاً تحت تأثیر نظام ارزشى یك جامعه است. ما مسلمان ها باید ببینیم آموزه هاى دینى و اسلامى چه چیزهایى را زشت دانسته و انجام آنها را گناه تلقى كرده تا مرتكب آنها نشویم. اگر مرتكب گناه شدیم، باید خجالت بكشیم. ما نباید از انجام كارى كه به ظاهر خلاف عرف است، اما خدا آن را مى پسندد خجالت بكشیم. متأسفانه بسیارى از مردم كه از حضور خدا غافلند، عكس این حالت را دارند؛ یعنى از كارى كه نزد خداوند زشت و گناه است ـ نعوذ بالله ـ ابایى ندارند، ولى از انجام كارى كه مردم آن را نمى پسندند در حالى كه خدا آن را دوست دارد، خجالت مى كشند! آنان بسیارى از اوقات فراموش مى كنند كه خدا ناظر اعمالشان است، و لذا گناهانى را مرتكب مى شوند كه اگر همان ها را نزد مردم انجام دهند، موجب خجالتشان مى شود. البته همین كه گناه كردن جلوى دیگران، موجب خجالت آدمى مى شود، سرمایه خوبى است كه نباید آن را از دست داد؛ چرا كه اگر خداى ناكرده انسان از این كه دیگران متوجه گناه او بشوند شرمى نداشته باشد، ممكن است به ورطه هولناكى سقوط كند كه سر از كفر در بیاورد. هر قدر از این كه دیگران گناهش را بفهمند بیش تر خجالت بكشد، امید نجاتش بیش تر است.

مسأله دیگر این است كه گاهى دو خواسته متضاد در انسان شكل مى گیرد كه توجه به هر یك از آنها مى تواند به حیا یا بى حیایى بینجامد. مثلاً، انسان از یك طرف مى خواهد در نزد مردم عزیز و محترم باشد و از طرف دیگر، نیازى دارد كه لازمه ارضاى آن، انجام عملى خلاف شرع است. در این جا ممكن است انسان براى مرتبه اول كه آن كار زشت را انجام مى دهد، از این كه دیگران متوجه گناه او بشوند خجالت بكشد؛ اما چون نمى تواند هر روز با خودش بجنگد و از طرفى مى خواهد نیازش را برطرف نماید، كم كم به خودش تلقین مى كند كه آن كار آن قدرها هم زشت نیست. از این رو، براى این كه آزادانه آن كار را انجام دهد، دنبال كسى مى گردد كه با او هم درد باشد تا پیش او خجالت نكشد. همین حالت موجب مى شود كه به تدریج، چیزى كه در جامعه دینى مذموم شناخته مى شد، در اثر تكرار گناه، در نزد مردم، كارى عادى جلوه كند و قبح و زشتى آن برداشته شود. این كه تأكید شده، نباید در جامعه اسلامى تجاهر به فسق وجود داشته باشد، از این رو است كه دیگران جرأت ارتكاب گناه پیدا نكنند و خجالت از انجام گناه، مانع از آلوده شدن انسان به گناه گردد. وقتى مردم فعل گناهى را علنى و به دفعات فراوان انجام دادند قبح آن گناه در نظر آنها مى ریزد و كم كم كار به این جا مى كشد كه اصلا در حرمت آن تشكیك مى كنند و مى گویند: از كجا معلوم كه این كار حرام باشد؟! شاید حدیث آن درست نباشد! اصلا ـ العیاذ بالله ـ شاید امام عليه‌السلام هم درست مطلب را متوجه نشده باشد! چون امام هم بشر است و معرفت بشرى خطاپذیر! از كجا معلوم كه ـ العیاذ بالله ـ پیامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله وحى خدا را درست فهمیده است؟! العیاذ بالله كار به جایى مى كشد كه فرد، حتى ابایى ندارد از این كه بگوید خدا هم درست نگفته است! قرآن كریم در این باره مى فرماید: ( ثُمَّ كانَ عاقِبَةَ الَّذِینَ أَساؤُا السُّواى أَنْ كَذَّبُوا بِآیاتِ اللّهِ وَ كانُوا بِها یسْتَهْزِؤُنَ ) ؛ (219) سرانجام كار آنان كه آن اعمال زشت و كردار بد پرداختند این شد كه كافر شده و آیات خدا را تكذیب كرده، آنها را مورد استهزا قرار مى دادند.

تفاوت حیا با خجالت

از آنچه گفتیم روشن شد كه نباید مفهوم حیا را با مفهوم خجالت مساوى بدانیم؛ چرا كه در بسیارى از موارد، خجالت كشیدن نوعى نقص تلقى مى شود كه مشكلات فراوانى را براى فرد به وجود مى آورد. افراد خجالتى نمى توانند حرفشان را بزنند، وظایفشان را به خوبى انجام دهند و در جامعه حضورى فعال داشته باشند.

اصل حیا به عنوان پدیده اى روان شناختى، عبارت از حالتى در انسان است كه هنگام ظهور عیب یا كارى ناهنجار پدید مى آید. به عبارت دیگر، اگر انسان نقص و كمبودى داشته باشد كه عیب محسوب مى شود و یا رفتار زشتى از وى سر بزند كه دیگران متوجه شوند، حالتى به او دست مى دهد كه اصطلاحاً به آن حیا و شرم مى گویند. این حالت مخصوص كسانى است كه براى خود ارزش قایلند و طالب كرامت و شرافت مى باشند. چنین افرادى وقتى متوجه نقص و یا رفتار زشت خود مى شوند، دچار حالت شرم سارى مى شوند.

نكته دیگرى كه باید به آن توجه كنیم این است كه از نظر ارزشى، حیا مانند سایر صفات اخلاقى و حالات روانى، فى حد نفسه متصف به خوبى و بدى نمى شود، بلكه بستگى به این دارد كه تا چه اندازه با مصالح انسان و اهداف اخلاقى تناسب داشته باشد. اشاره كردیم كه اصولا هر كار خوبى، حد اعتدالى است بین افراط و تفریط. مثلاً، «شجاعت» صفت اخلاقى پسندیده اى است بین دو صفتِ بد «تهوّر» و «جبن» در دو طرف افراط و تفریط.

گاهى انسان چیزهایى را عیب و نقص مى داند و در مخفى نگه داشتن آنها از دیگران اصرار مى ورزد كه در واقع ضعف و نقص نیستند. دانش آموزى را در نظر بگیرید كه سر كلاس درس سؤالى برایش پیش مى آید، اما به محض این كه مى خواهد سؤالش را بپرسد، قلبش به تپش مى افتد، چهره اش سرخ مى شود و دست هایش شروع به لرزیدن مى كنند و كلمات و عبارت ها را به درستى نمى تواند ادا نماید. اگر از وى سؤال شود كه چرا چنین كردى؟ پاسخ مى دهد: خجالت كشیدم سؤالم را مطرح كنم. اصولا خجالت از این جا پیدا مى شود كه انسان بداند دیگران متوجه نقص او شده اند. از آن جا كه انسان مى خواهد آبرو و كرامتش محفوظ باشد، وقتى احساس مى كند دیگران به ضعف و عیب او پى برده اند، دچار حالت خجالت مى شود. فردى كه به خوبى نمى تواند در جمع سخن بگوید و از این كه مبادا دیگران متوجه نقص او بشوند، همواره از این كار ابا دارد، اگر در موقعیتى قرار بگیرد كه مجبور به سخن گفتن باشد، چون به درستى نمى تواند حرفش را بزند، خجالت مى كشد.

اما به دست آوردن هر نوع توانایى نیاز به تمرین و ممارست فراوان دارد. در این مثال اگر انسان به خودش تلقین كند كه من توانایى سخن گفتن در جمع را دارم و عملا نیز از عبارت هاى ساده شروع كند و تمرین هایى روى آن انجام دهد، این توانایى را پیدا مى كند كه حتى عبارت هاى پیچیده تر و طولانى ترى نیز بیان كند، بدون این كه خجالت بكشد. این نوع خجالت كشیدن بد است؛ زیرا انسان را از تكامل باز مى دارد. دانش آموز و یا دانشجویى كه سؤال نمى پرسد، طبعاً جوابش را هم نمى شنود و از این رو، رشد و تكاملى هم پیدا نمى كند و اگر احیاناً بخواهد در جمعى سخنرانى كند، توانایى این كار را ندارد.

دلیل این نوع خجالت كشیدن این است كه انسان از یك سو، ضعف موهومى را براى خودش فرض كرده و از سوى دیگر، این قضاوت نادرست و خود كم بینى منشأ این شده كه خود را داراى نقص ببیند و لذا آن را از دید دیگران مخفى نگه دارد. هم چنین گاهى انسان ندانسته هاى خود را از دیگران نمى پرسد تا مبادا جهل وى بر ایشان آشكار گردد؛ مثل دانش آموزى كه در كلاس درس، اشكالات خود را از معلم نمى پرسد به این دلیل كه فكر مى كند با این كار به جهل خود اعتراف كرده است و دیگران نسبت به نقص وى آگاهى پیدا مى كنند. از این بدتر، هنگامى است كه ـ مثلاً ـ از شخصى روحانى سؤالى پرسیده شود كه پاسخ آن را نمى داند، اما از این كه به صراحت بگوید: «نمى دانم»، خجالت مى كشد. این نوع خجالت كشیدن بسیار بد است. درست است كه اگر به جهل خود اعتراف كند دیگران متوجه نقصى در او مى شوند، اما آیا باید براى آن كه دیگران متوجه جهل او نشوند، پاسخ اشتباه بدهد و مردم را گمراه كند؟ این كار موجب مى شود تا انسان به عیب بالاترى مبتلا گردد. هرچند ندانستن و جهل، كمبود و نقص است و انسان نمى خواهد دیگران ـ به ویژه كسانى كه از وى توقع دارند نسبت به آن مسایل جهل نداشته باشد ـ از این قضیه با خبر باشند، اما اگر در جایى كه باید به جهل خود اقرار كند، از این كار امتناع ورزد و با دادن پاسخ اشتباه، دیگران را به گناه بیندازد، در گناه آنان شریك خواهد بود.

در روایات بسیارى بر این مطلب تأكید شده كه انسان نباید درباره مسایلى كه نسبت به آنها آگاهى ندارد، نظر بدهد. یكى از سفارش هایى كه امام صادق عليه‌السلام فرموده اند این است كه اگر از شما سؤالى پرسیدند كه پاسخ آن را نمى دانید، صریحاً بگویید: نمى دانم. (220) مرحوم علامه طباطبایى این گونه بودند؛ یعنى عملا سعى مى كردند این مسأله را به شاگردانشان تعلیم بدهند. بارها مى شد ما سؤالى را از ایشان مى پرسیدیم و ایشان با صراحت مى گفتند: نمى دانم. گاهى اوقات نیز تأملى مى كردند و مى گفتند: ببینید، این گونه مى توان پاسخ گفت. ایشان تعمّد داشتند كه كلمه «نمى دانم» را بگویند. این خود نوعى جهاد با نفس است كه انسان را از افتادن به ورطه هولناك عُجب و ریا باز مى دارد.

بنابراین، كم رویى در مقام سؤال كردن از مسأله واجب و هم چنین كم رویى در مقام جواب دادن به سؤالى كه انسان پاسخ آن را نمى داند ـ در صورتى كه این كم رویى موجب دادن پاسخ غلط گردد ـ مذموم است و هیچ كدام از مصادیق حیاى مطلوب به شمار نمى آیند. البته در برخى موارد، پوشاندن عیب فى حد نفسه اشكال ندارد، مشروط به این كه هم انسان را به گناه مبتلا نكند و هم موجب بازماندن انسان از كارهاى خوب نشود.

مثلاً، اگر انسان به دلیل نقص عضوى كه دارد خجالت بكشد در اجتماع ظاهر شود، خود را از بسیارى كمالات محروم مى كند و به نقص هایى به مراتب بزرگ تر مبتلا مى گردد. در مجموع مى توان گفت: منشأ خجالت كشیدن هاى مذموم، یكى از موارد ذیل است:

یا براى این است كه انسان خیال مى كند نقص و ضعفى دارد، در حالى كه این گونه نیست و با تمرین و ممارست مى تواند بر ضعف موهوم و نقص خیالى خود فایق آید. حالت دیگر، زمانى است كه انسان به واقع، نقص و كمبودى دارد، اما اگر این نقص ظهور پیدا نكند موجب ابتلاى انسان به نقص هاى بالاتر و چه بسا گناهان بزرگ مى شود؛ مثل پاسخ غلط دادن، به جاى این كه بگوید: نمى دانم. مورد دیگر این است كه هرچند نقص و كمبودى به گناه نینجامد، اما مانع كسب كمالات انسانى گردد. اگر اسم این موارد را حیا بگذاریم، همگى از مصادیق حیاى مذموم هستند.

اما صِرف این كه انسان نخواهد دیگران به عیوبش پى ببرند و این حالت عواقب سویى براى خود آن شخص و دیگران نداشته باشد، نه تنها اشكالى ندارد، چه بسا امر مطلوبى نیز باشد. كسانى كه حیایشان زیاد است، حتى دوست ندارند خودشان هم به عیبى كه در وجودشان هست توجه كنند؛ مثلاً، اگر قبلا رفتار زشتى از آنها سرزده است، نمى خواهند آن را به یاد بیاورند؛ یعنى حتى از به خاطر آوردن كار زشتى كه قبلا كرده اند خجالت مى كشند. این حالت، صفت خوبى است؛ زیرا موجب مى شود انسان براى بار دیگر آن كار زشت را تكرار نكند تا مبادا دیگران متوجه شوند و وى مجدداً خجالت بكشد.

مطلوب ترین حیا

سؤالى كه در این جا مطرح مى شود این است كه آیا فقط باید از انسان ها خجالت كشید یا حیاى مطلوب از خدا هم داریم؟ در پاسخ باید بگوییم، مرتبه حیا و ارزش آن بستگى به این دارد كه اولا، آن كار زشتى كه انسان از آن خجالت مى كشد تا چه حد زشت است، ثانیاً، انسان چه اندازه به زشتى آن توجه دارد، و ثالثاً، در مقابل چه كسى این كار زشت را انجام مى دهد؛ یعنى آن شخصى كه این كار زشت را مشاهده مى كند تا چه اندازه در نزد انسان از اهمیت و اعتبار برخوردار است. كسانى كه ایمانشان ضعیف است و از حضور خداى متعال در همه شؤون زندگى خود غافلند، از خدا خجالت نمى كشند. شرط خجالت كشیدن این است كه انسان بداند كسى كار زشت او را دیده است. لذا صرف این كه انسان بداند خدا در همه جا حاضر است، اما آن گونه كه باید و شاید به حضور خدا توجه نداشته باشد، باعث نمى شود كه اگر مرتكب گناهى شود، از خدا خجالت بكشد. انسان هر قدر بیش تر به حضور خدا توجه داشته باشد و نیز عظمت خدا را بهتر درك كند، با انجام دادن كارهاى زشتى كه او نمى پسندد، بیش تر خجالت مى كشد. انسان معمولاً براى كسانى كه از مقام بالا و یا موقعیت اجتماعى ممتازى برخوردارند، ارزش بیش ترى قایل است. از این رو، اگر در حضور آنها مرتكب رفتار زشتى شود، بیش تر خجالت مى كشد. اما در مقابل كودكان و كسانى كه موقعیت اجتماعى بالایى ندارند و یا دوستانى كه انسان با آنها خودمانى شده است، این حالت كم تر وجود دارد. گاهى هم انسان حتى از این كه كودكى از كار زشت او مطلع شود خجالت مى كشد، اما از این كه خدا آن را دیده است خجالت نمى كشد! این بدان جهت است كه ما عظمت خدا را درك نكرده ایم.

ما باید از این حالت خود استغفار كنیم؛ استغفارى كه در دعاها و روایات ما «استغفار حیا» نامیده شده است. در دعاى پس از زیارت امام رضا عليه‌السلام مى خوانیم: ( اِنّى اَسْتَغْفِرُكَ اسْتِغْفارَ حیاء ) . اگر انسان گناه كار توجه كند به این كه خدا به زشتى كار او آگاه است، و از این رو خجالت بكشد و تصمیم بگیرد كه دیگر آن گناه را تكرار نكند، یكى از بهترین استغفارها را انجام داده است. چگونه ممكن است انسان در حضور خدایى كه عظمتش بى نهایت است و احتیاج انسان به او نیز بى نهایت، كارى انجام دهد كه خدا آن را نهى كرده و خجالت هم نكشد؟! پس بهترین حیا، حیاى از خدا است و سپس حیاى از فرشتگان خدا. همه ما معتقدیم كه دو فرشته ناظر اعمال ما هستند و در خلوت و جلوت به ثبت اعمال ما مشغولند. حالْ چگونه ممكن است با علم به حضور آنها كارى انجام دهیم كه زشت و ناپسند است و شرم نكنیم؟

البته باید توجه داشت كه برخى كارها در عرف، آن هم به دلیل نوع روابطى كه بین انسان ها وجود دارد، زشت تلقّى مى شوند، اما در واقع، زشت نیستند. براى مثال، اگر انسان با لباس زیر در اجتماع حاضر شود؛ چون در عرف جامعه كار زشتى انجام داده است، باید خجالت بكشد. اما لزومى ندارد در جایى كه دیگران نیستند ـ مثلاً در خانه ـ انسان به این دلیل كه خدا ناظر اعمال وى است، خود را به زحمت بیندازد و از انجام كارهایى نظیر استحمام، كه لازمه آن برهنه شدن است، خجالت بكشد. اگر فرد دیگرى انسان را در آن حالت ببیند زشت است، اما اگر خدا در آن حال انسان را ببیند، زشتى ندارد؛ چرا كه خدا مى تواند در همه حالات بدن انسان را ببیند، چه پوشیده باشد و چه برهنه. او بر همه چیز ما احاطه دارد؛ بر باطن ما، بر قلب ما و حتى بر خطورات ذهنى ما. این جا، خجالت كشیدن از خدا معنا ندارد. در جایى باید از خدا خجالت كشید كه خداوند كارى را نهى كرده و آن را زشت دانسته است. انجام دادن كارى كه خدا بدان امر فرموده است. خجالت ندارد. بسیارى از امور هستند كه اگر در حضور دیگران انجام شوند زشت است، اما اگر خدا ببیند زشتى ندارد. در روایتى آمده است كه حضرت موسى عليه‌السلام به خدا عرض كرد: خدایا! من در بعضى از حالات خجالت مى كشم به تو توجه كنم و یاد تو را در دل خود زنده كنم، خداوند به وى فرمود: به یاد من بودن و توجه به من در هیچ حالى زشت نیست: ( یا موسى اِنَّ ذِكْرى حَسَنٌ عَلى كُلِّ حال ) . (221)

در بعضى از حالات، كه شاید به گمان انسان از زشت ترین حالات باشند، مستحب است كه انسان با یاد خدا كار خود را انجام دهد. یاد خدا در هیچ كارى زشت نیست، خصوصاً با توجه به این كه ما نمى توانیم هیچ چیز را از خدا مخفى كنیم. ما زمانى باید از كسى خجالت بكشیم كه كارى را انجام دهیم كه در نظر آن فرد زشت تلقى مى شود. هم چنین ممكن است كارى نسبت به شخصى زشت باشد، اما نسبت به شخصى دیگر نه. مثلاً، رابطه اى كه همسر با همسر خود دارد، زشت نیست، اما اگر این رابطه را با دیگرى داشته باشد زشت است. در روابط زناشویى حیا و خجالت كشیدن معنایى ندارد. این نوع خجالت كشیدن مذموم است.

بنابراین حیا یكى از بهترین، ارزنده ترین و مؤثرترین خُلق و خوهاى انسان به شمار مى آید؛ زیرا مانع از این مى شود كه انسان به كارهاى زشت مبتلا شود. بهترین چیزى كه مى تواند انسان را از آلودگى ها و گناهان حفظ كند، حیا است و در روایت نیز آمده است: ( لا ایمان لمن لا حیاء له ) ؛ (222) كسى كه حیا ندارد ایمان ندارد! و: ( لا حیاءَ لِمَنْ لا دین له ) ؛ (223) كسى كه دین ندارد حیا ندارد.