باب هشتم : (آداب مسواك)

امام صادقعليه‌السلام فرمود:

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود: مسواك ، دهان را پاك ورضايت خداى را فراهم مى كند. آن حضرت ، مسواك را از سنّت هاى مؤ كد قرار داد.

در مسواك ، فوايدى است براى ظاهر وباطن [انسان ] كه خردمند نمى تواند آن را برشمارد.

همان طور كه دهان خويش را از آلودگى پاك مى كنى ، با تضرّع وخشوع وتهجّد واستفغار سحرگاهان ، خويشتن را از پليدى گناهان پاك ساز وظاهر وباطن خود را از ناپاكى مخالفت وعصيان وارتكاب نواهى ، پاكيزه نما.

پيامبر گرامى اسلامصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم استفاده از مسواك را مَثَلى براى اهل تنبّه وبيدارى قرار داده است ؛ چرا كه مسواك ، گياهى است لطيف ونظيف وشاخه درختى است مبارك ودندان آفريده خداى تعالى وابزار خوردن وجويدن ميل واشتهاى به غذا وسلامتى معده است

دندان ، گوهرى است پاك كه به هنگام جويدن غذا، روى به آلودگى مى نهد واز اين رو، بوى دهان به گند مى گرايد واز آن ، تباهى دماغ (مغز) حاصل مى آيد.

هر گاه انسان مؤ من با اين گياه ، مسواك كند وآن را بر گوهر درخشان (دندان) بكشد، تباهى وفساد وتغيير را از آن زايل مى كند وبه اصلش باز مى گرداند.

همين طور، خداوند قلب آدمى را پاك وبا صفا بيافريده وذكر وفكر وهيبت وتعظيم را غذاى آن قرار داده وچون قلب پاك با غذاى غفلت تيرگى گيرد وآلوده شود، با صيقل توبه پاك مى گردد وبا آب انابه وپشيمانى پاكيزه مى شود، تا به حالت اول وگوهر اصلى خود بازگردد.

خداوند تبارك وتعالى مى فرمايد:(به درستى كه خداوند توبه كنندگان وپاكيزگان را دوست دارد).

پيامبر اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم از امر كردن به مسواك ، همين معنا را اراده فرموده است وهر كس مركب انديشه خويش را بر آستان عبرت بخواباند ودر كشف رازهاى اصلى وفرعى (دستورهاى اولياى دين) همّت گمارد، خداوند چشمه هاى حكمت ومعرفت را براى او روان سازد و وى را مشمول عنايات عيان ونهان خويش گرداند، كه : خداوند پاداش نيكوكاران را تباه نگرداند.

الباب التّاسع : (فى المبرز)

قال الصّادقعليه‌السلام :

انّما سمّى المستراح مستراحا، لاستراحة الانفس من اثقال النّجاسات واستفراغ الكثيقات والقذر فيها. والمؤ من يعتبر عندها انّ الخالص من حطام الدّنيا كذلك يصير عاقبتها، فيستريح بالعدول عنها وبتركها، ويفرّغ نفسه وقلبه عن شغلها ويستنكف عن جمعها واخذها استنكافه عن النّجاسة والغائط والقذر.

ويتفكّر فى نفسه المكرّمة فى حال كيف تصير ذليلة فى حال ، ويعلم انّ التّمسّك بالقناعة والتّقوى يورث له راحة الدّارين ، وانّ الرّاحة فى هوان الدّنيا والفراغ من التّمتّع بها، وفى ازالة النّجاسة من الحرام والشّبهة فيغلق عن نفسه باب الكبر بعد معرفته ايّاها، ويفرّ من الذّنوب ويفتح باب التّواضع والنّدم والحياء ويجتهد فى اداء اوامره واجتناب نواهيه طلبا لحسن الماب وطيب الزّلفى

ويسجن نفسه فى سجن الخوف والصّبر والكفّ عن الشّهوات الى ان يتّصل بامان اللّه تعالى فى دار القرار ويذوق طعم رضاه ، فانّ المعوّل [على ] ذلك وما عداه لا شى ء.

باب نهم : (مستراح)

امام صادقعليه‌السلام فرمود:

مستراح را از آن رو مستراح مى گويند كه در آن ، انسان از سنگينى نجاسات راحت مى شود وپليدى ها را از خود دور مى سازد ومؤ من از آن عبرت مى گيرد كه انجام لذّات وزخارف دنيا همين است وبا روى گردانى از آن وترك اش ، خويش را آسوده مى كند ونفس وقلب خويش را از اشتغال بدان ، فارغ مى گرداند واز گرد آوردن ودست يازيدن بدان خوددارى مى ورزد؛ همان طور كه از نجاست ومدفوع وكثافت دورى مى گزيند، در بزرگوارى وكرامت خود تفكّر كند كه چگونه زمانى ديگر خوار وذليل مى شود.

آن گاه درمى يابد كه پاى بندى به قناعت وتقوا، موجب راحتى وآسايش دو سراى اوست ؛ چه راحتى ، در آسان گرفتن وارزش ننهادن به دنياى ودورى از لذت بردن از آن ودر زايل نمودن پليدى ، حرام وشبهه است

پس ، در اين حال است كه انسان ، خويش را مى شناسد وآن را بزرگ مى دارد واز گناهان مى گريزد وباب تواضع وپشيمانى وحيا مى گشايد ودر انجام اوامر واجتناب از نواهى خدا مى كوشد به اين اميد كه بهترين بازگشت ونيك ترين مقام قرب را كسب نمايد ونفس خويش را بندى ترس وصبر وبازداشتن شهوات مى كند تا آن كه به امان خداى تعالى در سراى قرار واصل شود وطعم خشنودى او را بچشد، كه اين است آنچه مى توان بر آن تكيه كرد وغير از آن هيچ است

الباب العاشر: (فى الطّهارة)

قال الصّادقعليه‌السلام :

اذا اردت الطّهارة والوضوء فتقدّم الى الماء تقدّمك الى رحمة اللّه تعالى فانّ اللّه تعالى قد جعل الماء مفتاح قربته ومناجاته ، ودليلا الى بساط خدمته ، فكما انّ رحمة اللّه تطهّر ذنوب العباد، كذلك النّجاسات الظّاهرة يطهّرها الماء لاغير.

قال اللّه تعالى : (وهو الّذى ارسل الرّياح بشرا بين يدى رحمته وانزلنا من السّماء ماء طهورا).(٧)

وقال اللّه تعالى :( وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ كُلَّ شَيْءٍ حَيٍّ أَفَلَا يُؤْمِنُونَ ) .(٨)

فكما احيا به كل شى ء من نعيم الدّنيا، كذلك برحمته وفضله جعله حياة القلوب وتفكّر فى صفاء الماء ورقّته وطهره وبركته ولطيف امتزاجه بكلّ شى ء وفى كل شى ء.

واستعمله فى تطهير الاعضاء الّتى امرك اللّه بتطهيرها واءت بادائها فى فرائضه وسننه ، فانّ تحت كلّ واحد منها فوائد كثيرة ، فاذا استعملتها بالحرمة انفجرت لك عين فوائده عن قريب

ثمّ عاشر خلق اللّه كامتزاج الماء بالاشياء يؤ دّى كلّ شى ء حقّه ، ولا يتغيّر عن معناه معبّرا لقول الرّسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مثل المؤ من الخالص كمثل الماء.

ولتكن صفوتك مع اللّه تعالى فى جميع طاعاتك كصفوة الماء حين انزله من السّماء [وسمّاه طهورا]. وطهّر قلبك بالتّقوى واليقين عند طهارة جوارحك بالماء.

باب دهم : (طهارت)

امام صادقعليه‌السلام فرمود:

چون اراده طهارت ووضو نمودى ، چنان به سوى آب روان شو، كه گويى به سوى رحمت خداى تعالى مى روى كه خداوند تعالى ، آب وطهارت را كليد قرب ومناجات خويش ونشانى براى راهنمايى مردم به سوى خويش مقرر فرموده است وچنان كه رحمت خداوند، گناهان بندگان را پاك مى كند، نجاسات ظاهر را جز با آب نمى توان طاهر كرد.

خداى تعالى فرمايد: (واوست آن كس كه بادها را نويدى پيشاپيش ‍ رحمت خويش [باران ] فرستاد واز آسمان ، آبى پاك فرود آورديم).

وهمچنين مى فرمايد: (... وهر چيز زنده اى را از آب پديد آورديم ، آيا [باز هم ] ايمان نمى آورند؟).

پس چنان كه هر نعمت دنيوى را با آب ، حيات بخشيد، به رحمت وفضل خويش حيات وزندگانى قلب باطنى وعبادات را نيز به وسيله آب (كه همانا طهارت است) زندگى وكمال بخشيد. در صفا، پاكى ، شفافيت ، فراوانى آن وامتزاج لطيف اش با هر چيز بينديش وآن را در تطهير اعضاى بدنت كه خدا به تطهيرشان ، امر فرموده ، به كار گير وواجبات وسنن تطهير را به جاى آور كه در هر يك از آن ها فوايد بسيارى نهفته است پس چون آن را گرامى داشته وآن را به كارگيرى ، به زودى چشمه هاى فوايد بسيارى ، برايت جوشيدن خواهد گرفت

ديگر آن كه با خلق خداى چون امتزاج وهمراهى آب با اشياء، كه حقّ هر يك را به نيكى داد مى كند وماهيت خود را از دست نمى دهد، به معاشرت پرداز، كه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود: مؤ من مخلص ، چون آب است (با آنان معاشرت دارد، ولى هوّيت خود را از دست نمى دهد).

بايد صفا وخلوص تو با خداى تعالى در جميع طاعات ، همچون صفاى آبى باشد كه از آسمان به سوى زمين فرود مى آيد وخداوند متعال آن را طهور ناميده است وچون اعضاى بدنت را با آب ، پاك مى نمايى ، قلب خويش را نيز با تقوا ويقين ، پاكيزه وپالايش كن

الباب الحادى عشر: (فى الخروج من المنزل)

قال الصّادقعليه‌السلام :

اذا خرجت من منزلك فاخرج خروج من من لايعود ،ولا يكن خروجك الاّ لطاعة او سبب من اسباب الدّين ، والزم السّكينة والوقار واذكر اللّه سرّا وجهرا.

ساءل بعض اصحاب ابى ذرّرحمه‌الله اهل داره عنه

فقالت : خرج

فقال : متى يرجع ؟

فقالت : متى يرجع من روحه بيد غيره ، ولا يملك لنفسه نفعا ولا ضرّا.

وااعتبر بخلق اللّه تعالى برّهم وفاجرهم اينما مضيت ، واساءل اللّه تعالى ان يجعلك من خاصّ عباده الصّادقين ويلحقك بالماضين منهم ويحشرك فى زمرتهم

وااحمده واشكره على ما عصمك عن الشّهوات وجنّبك عن قبح افعال المجرمين وغصّ بصرك من الشّهوات ومواضع النّهى ، واقصد فى مشيك وراقب اللّه فى كلّ خلوة كانّك على الصّراط جائز، ولا تكن لفّاتا. وافش ‍ السّلام لاهله مبتدئا ومجيبا، واعن من استعان بك فى حقّ وارشد الضّالّ واعرض عن الجاهلين واذا رجعت منزلك فادخل دخول الميّت فى القبر حيث ليس له همّة الاّ رحمة اللّه تعالى وعفوه

باب يازدهم : (آداب خارج شدن از خانه)

امام صادقعليه‌السلام فرمود:

چون از خانه خود خارج شدى ، چنان بيرون رو، كه گويى باز نمى گردى وبيرون رفتن تو تنها براى اطاعت يا انگيزه اى دينى باشد وآرامش ووقار را پيشه خود ساز ودر آشكار ونهان خداى را ياد كن يكى از ياران ابوذررحمه‌الله به در منزل وى رفت واز اهل منزل پرسيد:

آيا ابوذر در خانه است ؟

بيرون رفته است

كى باز مى گردد؟

هنگامى كه او را رها كنند، چرا كه او مالك وصاحب اختيار خود نيست

چون از پيش خلق خدا چه نيك وچه بد مى گذرى ، عبرت گير واز خداى متعال بخواه كه تو را در شمار بندگان خاصّ خويش قرار دهد وبه گذشتگان از آن جماعت پيوندت دهد وبا آنان محشورت فرمايد.

او را بدين سبب كه از شهوات دورت داشته واز اعمال زشت گناه كاران حفظ كرده ، حمد وسپاس بگوى چشم خويش را از شهوات واعمال وافعالى كه از آن نهاى شده ، فرو بند. در راه رفتن ، اعتدال را رعايت كن ؛ نه تندرو باش ونه سست گام ، ودر هر خلوتى حدود الهى را پاس بدار، كه گويى در حال عبور از صراط مى باشى وهر آن با خطر لغزيدن روبه رو هستى وبسيار به اطراف خود منگر. به مردم سلام كن وبه سلام آنان پاسخ گو. هر كس كه تو را در راه حق يارى مى دهد، يارى نما. گمراه را ارشاد كن واز جاهلان دورى گزين ؛ وچون به خانه خويش بازگشتى ، چنان وارد شو، كه مرده به قبر وارد مى شود، چرا كه مرده را جز به رحمت وعفو خداى متعال اميد نباشد.

الباب الثّانى عشر: (فى دخول المسجد)

قال الصّادقعليه‌السلام :

اذا بلغت باب المسجد، فاعلم انّك قد قصدت باب ملك عظيم لا يطاء بساطه الاّ المطهّرون ، ولا يؤ ذن لمجالسته الاّ الصّدّيقون وهب القدوم الى بساط خدمة الملك هيبة الملك ، فانّك على خطر عظيم ان غفلت

واعلم انّه قادر على ما يشاء من العدل والفضل معك وبك ، فان عطف عليك برحمته وفضله قبل منك يسير الطّاعة واجزل لك عليها ثوابا كثيرا. وان طالبك باستحقاقه الصّدق والاخلاص عدلا بك ، حجبك وردّ طاعتك وان كثرت ، وهو فعّال لما يريد.

واعترف بعجزك [وقصورك ] وتقصيرك وفقرك بين يديه ، فانّك قد توجّهت للعبادة له والمؤ انسة به ، واعرض اسرارك عليه وليعلم انّه لا يخفى عليه اسرار الخلائق اجمعين وعلانيتهم

وكن كافقر عباده بين يديه واخل قلبك عن كلّ شاغل يحجبك عن ربّك ، فانّه لا يقبل الاّ الاطهر والاخلص انظر من اىّ ديوان يخرج اسمك ، فان ذقت حلاوة مناجاته ولذيذ مخاطباته وشربت بكاءس رحمته وكراماته من حسن اقباله عليك واجابته ، فقد صلحت لخدمته ، فادخل فلك الاذن والامان ، والاّ فقف وقوف مضطرّ قد انقطع عنه الحيل ، وقصر عنه الامل ، وقضى الاجل

فاذا علم اللّه عزّ وجلّ من قلبك صدق الالتجاء اليه ، نظر اليك بعين الرّاءفة والرّحمة واللّطف ، ووفّقك لما يحبّ ويرضى ، فانّه كريم يحبّ الكرامة لعبادة المضطرّين اليه ، المحترقين على بابه لطلب مرضاته

قال اللّه تعالى : (امّن يجيب المضطرّ اذا دعاه ويكشف السّوء).(٩)

باب دوازدهم : (آداب داخل شدن به مسجد)

امام صادقعليه‌السلام فرمود:

چون به در مسجد مى رسى ، بدان كه درگاه پادشاهى عظيم را قصد نموده اى كه جز پاكان ، بر گستره فرش او گام ننهند وجز صدّيقان به همنشينى او نايل نيايند. پس با ترس ، به محضر او درآى ، چنان كه از پادشان ترسانى ؛ چرا كه اگر غافل باشى ورعايت ادب وتعظيم ، نكنى در خطرى عظيم خواهى بود.

بدان كه او بر هر عملى ، به عدل وفضل ، قادر وتواناست پس ، چنانچه رحمت وفضل خويش را بر تو معطوف فرمايد، طاعت اندك تو را خواهد پذيرفت وثوابى بسيار عطا خواهد كرد وچنانچه با تو از در عدل درآيد واستحقاق خويش را در بندگى ، صدق واخلاص خواهان شود، تو را محروم وطاعتت را ردّ مى كند؛ اگر چه بسيار باشد، كه بر آنچه خواهد، توانا وفعّال است

در محضر او به ناتوانى ، تقصير در بندگى وفقر خويش اعتراف نما، زيرا كه تو به سوى او براى عبادت وانس روى نموده اى وبه او نيازمندى بايد بدانى كه درون وباطن خلايق بر او آشكار است در پيش او چون فقيرترين بندگان باش وقلب خويش از هر امرى كه تو را از قرب خدا محروم كند خالى دار؛ كه او پاك ترين وخالص ترين اعمال را مى پذيرد.

بنگر كه از كدام ديوان ديوان رستگاران يا دفتر سيه بختان نامت خارج مى شود، پس چنانچه شرينى مناجات ولذّت مخاطبات او را به ادراك آورى وجام رحمت وكرامتش را، به سبب روى آوردنت بدو واجابت او بنوشى ، براى خدمتش ، صلاحيّت يافته اى ؛ پس داخل شو كه اذن و امان از آن تو است ودر غير اين صورت ، وارد مشو وتوفق كن ؛ مانند آن كسى كه راه چاره اش قطع گشته ، واميدش بريده شده ، و اجل اش فرا رسيده است

چنانچه خداوند عزّ وجلّ ببيند كه با صداقت بدو پناه آورده اى ، با ديده راءفت ورحمت ولطف به تو خواهد نگريست وبدان چه خود دوست دارد وبدان راضى است ، موفّقت مى دارد؛ چه او كريم است وگرامى داشتن بندگان مضطر وسوختگان درگاهش را كه خواهان خرسندى اويند، دوست مى دارد.

خداى تعالى فرمايد: (كيست آن كس كه درمانده را (چون وى را بخواند) اجابت مى كند، وگرفتارى را برطرف مى گرداند...).

الباب الثّالث عشر: (فى افتتاح الصّلاة)

قال الصّادقعليه‌السلام :

اذا استقبلت القبلة فايس من الدّنيا وما فيها والخلق وما هم فيه ، [وفرّغ قلبك عن كلّ شاغل يشغلك عن اللّه تعالى ] وعاين بسرّك عظمة اللّه عزّ وجلّ واذكر وقوفك بين يديه قال اللّه تعالى : (يوم تبلو كل نفس بمااسلفت وردّوا الى اللّه موليهه الحقّ).(١٠)

وقف على قدم الخوف والرّجاء، فاذا كبّرت فاستصغر ما بين السّموات العلى والثّرى دون كبريائه ، فانّ اللّه تعالى اذا اطّلع على قلب العبد وهو يكبّر وفى قلبه عارض عن حقيقة تكبيره ، قال : (يا كذّاب ! اتخدعنى وعزّتى وجلالى لاحرمنّك حلاوة ذكرى ولا حجبنّك عن قربى والمسرّة بمناجاتى). واعلم انّه تعالى غير محتاج الى خدمتك وهو غنىّ عنك وعن عبادتك ودعائك ، وانّما دعاك بفضله ليرحمك ، ويبعدك عن عقوبته ، وينشر عليك من بركات حنّانيّته ويهديك الى ضعف ما خلق من العوالم اضعافا مضاعفة على سرمد الابد، لكان عنده سواء كفروا باجمعهم به او وحّدوه ، فليس له من عبادة الخلق الاّ اظهار الكرم والقدرة فاجعل الحياء رداء والعجز ازارا وادخل تحت سرّ سلطان اللّه تعالى تغنم فوائد ربوبيّته مستعينا به مستغيثا اليه

باب سيزدهم : (آداب شروع نماز)

امام صادقعليه‌السلام فرمود:

چون به قبله روى كنى ، دل از دنيا، تعلقات آن وخلق برگير وقلب خويش را از هر چيزى كه از پرداختن به خداى متعال بازت دارد، تهى كن با چشم دل به عظمت خداوند عزّ وجلّ بنگر وبه ياد ايستادنت در محضر او باش خداى تعالى فرمايد: (آن جاست كه هر كس آنچه را از پيش فرستاده است مى آزمايد، وبه سوى خدا، مولاى حقيقى خود باز گردانيده مى شوند...).

وبر پاى بيم واميد بايست وچون تكبير گفتى ، هر چه را كه ميان آسمان هاى رفيع وزمين است ، جز كبرياى او كوچك وخوار شمار؛ چرا كه خدا بر قلب بنده اى كه تكبيرش مى گويد، آگاه مى باشد وچون دريابد كه در آن ، چيزى است كه با تكبير حقيقى اش منافى است ، مى فرمايد: (اى دروغ گو! آيا مرا فريب مى دهى ؟! به عزّت وجلالم سوگند كه تو را از شيرينى يادم محروم كنم وتو را از مقام قربم دور سازم واز درك خوشى ولذت مناجاتم باز مى دارد).

بدان كه خداى تعالى ، به خدمت تو محتاج نيست واز تو وعبادت ودعايت بى نياز است او به فضل خود تو را خواند، تا ببخشايدت ، واز عقوبت خويش دورت كند، واز بركات عطوفت ومهربانى خود بر تو افشاند، وبه راه رضايش هدايتت كند، ودر مغفرت خويش را بر تو بگشايد.

اگر خداوند چند برابر آنچه كه از آغاز تا به حال آفريده بيافريند، براى او هيچ تفاوتى ندارد كه آن ها همگى كفر ورزند ويا موحّد باشند. پس او را در عبادت آفريدگان ، چيزى نباشد جز اين كه از باب لطف وبه پاس عبادت ناچيز آنان ، مراتب والايى به ايشان عطا نمايد. از اين رو، شرم وناتوانى را تن پوش خود ساز، ودر حمايت سلطان وقدرت او درآى ، تا از خوان نعمت الهى بهره ها برى ومدد از او جو وبه او پناه ببر.

الباب الرّابع عشر: (فى قراءة القرآن)

قال الصّادقعليه‌السلام :

من قراء القرآن ولم يخضع للّه ولم يرقّ قلبه ولم ينشئ حزنا ووجلا فى سرّه ، فقد استهان بعظم شاءن اللّه تعالى وخسر خسرانا مبينا.

فقارئ القرآن يحتاج الى ثلاثة اشياء: قلب خاشع ، وبدن فارغ ، وموضع خال

فاذا خشع للّه قلبه فرّمنه الشّيطان الرّجيم قال اللّه تعالى : (فاذا قراءت القرآن فاستعذ باللّه من الشّيطان الرّجيم).(١١)

واذا تفرّغ نفسه من الاسباب تجرّد قلبه للقراءة فلا يعترضه عارض فيحرمه بركة نور القرآن وفوائده

واذا اتّخذ مجلسا خاليا واعتزل عن الخلق بعد ان اتى بالخصلتين [الاوليين ]: خضوع القلب وفراغ البدن استاءنس روحه وسرّه باللّه عزّ وجلّ ووجد حلاوة مخاطبات اللّه تعالى عباده الصّالحين وعلم لطفه بهم ومقام اختصاصه لهم بفنون كراماته وبدائع اشاراته

فاذا شرب كاءسا من هذا المشرب لا يختار على ذلك الحال حالا وعلى ذلك الوقت وقتا، بل يؤ ثره على كلّ طاعة وعبادة ، لانّ فيه المناجاة مع الرّبّ بلا واسطة

فانظر كيف تقراء كتاب ربّك ومنشور ولايتك ، وكيف تجيب اوامره و[تجتنب ] نواهيه وكيف تمتثل حدوده فانّه كتاب عزيز: (لا ياءتيه الباطل من بين يديه ولا من خلفه تنزيل من حكيم حميد).(١٢)

فرتّله ترتيلا، وقف عند وعده ووعيده ، وتفكّر فى امثاله ومواعظه ، واحذر ان تقع من اقامتك حروفه فى اضاعة حدوده

باب چهاردهم : (آداب قرائت قرآن)

امام صادقعليه‌السلام فرمود :

كسى كه قرآن خواندن او تواءم با خضوع نباشد، وقلبش را رقّت فرا نگيرد، ودر سينه اش حزن وترس وارد نشود، عظمت خداى متعالى را ناچيز شمرده وبه خسرانى آشكار در غلتيده است

پس قارى قرآن را سه چيز لازم است تا به فيض عظماى قرائت نائل آيد:

١ قلبى خاشع ؛

٢ بدنى فارغ از تعلّقات دنيوى ؛

٣ جايى خالى

چون قلبش در برابر خداى تعالى خاشع شود، شيطان رجيم از او خواهد گريخت خداوند تعالى مى فرمايد: (پس چون قرآن مى خوانى ، از شيطان رانده شده به خداوند پناه جوى).

پس هنگامى كه قارى قرآن ، نفس خويش را فارغ سازد، قلبش براى قرائت قرآن فارغ يابد و در اين هنگام چيزى كه بتواند او را از بركت وفوايد قرآن محروم كند در بين نيست

وچون كنج خلوت اختيار كند واز خلق اعتزال جويد وخضوع قلب وفراغ بدن را فراهم آورد، در اين هنگام روح وباطنش با خداى عزّ وجلّ انس ‍ مى يابد وشيرينى سخنان خداوند تعالى در خطاب با بندگان صالحش ‍ ومقامى را كه به فنون كرامات وبدايع اشاراتش بدانان اختصاص داده ، در خواهد يافت

پس هنگامى كه پيمانه اى از اين شراب بنوشد، ديگر هيچ حالى وهيچ وقتى را بر آن ترجيح ندهد، بلكه آن را بر هر طاعت وعبادتى رجحان مى دهد، زيرا در اين حال ، بدون واسطه با پروردگار خويش به راز ونياز مى پردازد.

اى قارى كتاب خدا! بنگر كه چگونه كتاب پروردگار وعهد ولايتت را مى خوانى ، وچگونه بر اوامر او گردن مى نهى ، واز نواهى حضرتش اجتناب مى ورزى ، وچگونه حدودش را پاس مى دارى ، كه او در كتاب عزيزش ‍ مى فرمايد: (نه از پس ونه از پيش بر آن باطل وارد نشود كه آن ، از سوى [خداى ] حكيم حميد نازل شده است .)

پس آن را به ترتيل بخوان ودر وعده پاداش ووعيد كيفرش توقف كن ودر امثال ومواعظش بينديش وبپرهيز از اين كه حروفش را ادا نمايى وحدودش ‍ را ضايع كنى

الباب الخامس عشر: (فى الرّكوع)

قال الصّادقعليه‌السلام :

لا يركع عبدللّه ركوعا على الحقيقة ، الاّ زيّنه اللّه بنور بهائه واظلّه فى ظلال كبريائه ، وكساه كسوة اصفيائه والرّكوع اوّل والسّجود ثان ، فمن اتى بالاوّل صلح للثّانى

[وفى الرّكوع ادب ، وفى السّجود قرب ، ومن لا يحسن الادب لا يصلح للقرب ].

فاركع ركوع خاشع للّه عزّ وجلّ متذلّل بقلبه ، وجل تحت سلطانه ، خافض ‍ له بجوارحه خفض خائف حزين على مافاته من فائدة الرّاكعين

ويحكى : انّ الرّبيع بن خثيمرحمه‌الله كان يسهر باللّيل الفجر فى ركوع واحد، فاذا اصبح يزفر وقال : آه ! سبق المخلصون وقطع بنا.

واستوف ركوعك باستواء ظهرك ، وانحطّ عن همّتك فى القيام بخدمته الاّ بعونه

وفرّ بالقلب من وساوس الشّيطان وخدائعه ومكائده ، فانّ اللّه تعالى يرفع عباده بقدر تواضعهم له ، ويهديهم الى اصول التّواضع والخضوع والخشوع بقدر اطّلاع عظمته على سرائرهم

باب پانزدهم : (آداب ركوع)

امام صادقعليه‌السلام فرمود: بنده اى ركوعى حقيقى را به جاى نياورد، جز آن كه خداوند به نور عظمت وبزرگى خويش زينتش دهد ودر سايه كبرياى خود جايى دهد ولباس برگزيدگان خويش را بر او بپوشاند. ركوع ، در ابتداست وسجود، پس از آن پس هر كه اوّلى را به معناى واقعى آن به جاى آورد، مقدّمات دومى را فراهم كرده است

در ركوع ، ادب به جاى آوردن ودر سجود، قرب به خداست وكسى كه رعايت ادب نكند، به قرب نرسد. پس با خضوع وتذلّل وبيم بسيار، بيم كسى كه در مقابل قادرى بزرگ ايستاده است ، به ركوع بپرداز واعضاى بدنت را تسليم ومطيع نماز وافعال آن گردان ، تا همانند راكعان ، از مواهب بزرگى كه آنان ديده اند بهره مند شوى

آورده اند كه : ربيع بن خيثمرحمه‌الله از شب تا به صبح در حال يك ركوع مى گذراند وچون صبح مى شد مى گفت : آه وافسوس ، كه مخلصان به مقصد رسيدند وپيش بردند ومن بر جاى ماندم !

وپشت خود را در هنگام ركوع مساوى بدار (به گونه اى كه اگر قطره آبى بر پشت تو بريزند، همان جا بماند) تا حقّ ركوع را به جاى آورى ، وبه خاطر بگذران كه اين ركوع را به مددويارى خداوند انجام مى دهى ، نه به نيرو وقدرت خود. وقلب خويش را از وسوسه وفريب شيطان دور كن (كه مبادا آن ديو لعين تو را وسوسه كند وبه فريب او فخرى به هم رسانى) چرا كه مراتب بندگان نزد معبود، به قدر تواضع وفروتنى است هر كه را عجز وانكسار بيش تر است ، منزلت ومقامش نزد خداى تعالى بيش تر خواهد بود. وراه بردن به خضوع وخشوع ، به قدر راه بردن به عظمت وبزرگوارى خداوند عالم است ، كه هر قدر راه بردن به عظمت او بيش تر باشد، اعتراف به عجز وناتوانى تو بيش تر خواهد بود؛ واين ميسّر نيست ، مگر به راه بردن به شگفتى هاى آفرينش

الباب السّادس عشر: (فى السّجود)

قال الصّادقعليه‌السلام :

ما خسر واللّه من اتى بحقيقة السّجود ولوكان فى العمر مرّة واحدة ، وما افلح من خلا بربّه فى مثل ذلك الحال شبيها بمخادع لنفسه غافل لاه عمّا اعدّ اللّه للسّاجدين من البشر العاجل وراحة الاجل

ولا بعد عن اللّه تعالى ابدا من احسن تقرّبه فى السّجود، ولا قرب اليه ابدا من اساء ادبه وضيّع حرمته ويتعلّق قلبه بسواه [فى حال السّجود]. فاسجد سجود متواضع للّه ذليل علم انّه خلق من تراب يطاءه الخلق وانّه اتّخذك من نطفة يستذرها كلّ احد، وكوّن ولم يكن

وقد جعل اللّه معنى السّجود سبب التّقرّب اليه بالقلب والسّرّ والرّوح ، فمن قرب منه بعد عن غيره الاترى

فى الظّاهر انّه لا يستوى حال السّجود الاّ بالتّوارى عن جميع الاشياء، والاحتجاب عن كلّ ما تراه العيون ، كذلك اراد اللّه تعالى الامر الباطن

فمن كان ظنّه متعلّقا فى صلاته بشى ء دون اللّه تعالى فهو قريب من ذلك الشّى ء، بعيد عن حقيقة ما اراد اللّه تعالى من صلاته

قال اللّه تعالى : (ما جعل اللّه لرجل من قلبين فى جوفه).(١٣)

وقال رسول اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم : قال اللّه عزّ وجلّ : لا اطّلع على قلب عبد فاعلم فيه حبّ الاخلاص لطاعتى لوجهى وابتغاء مرضاتى الاّ تولّيت تقويمه وسياسته ومن اشتغل فى صلاته بغيرى فهو من المستهزئين بنفسه مكتوب اسمه فى ديوان الخاسرين

باب شانزدهم : (آداب سجود)

امام صادقعليه‌السلام فرمود:

به خدا قسم ، زيان كار نيست كسى كه سجده را به حقيقتش به انجام رساند، اگر چه در عمرش يك بار چنين كند.

وكسى كه در حال سجده ، خود را شبيه چنين كسى قرار دهد، خود را فريب داده واز آنچه كه خداوند براى سجده كنندگان از انس با خدا در دنيا وراحتى وآسايش در آخرت قرار داده است ، در غفلت وبى خبرى است وكسى كه در سجده اش به نحو مطلوب به قرب خداى متعال نايل آيد، از خداوند دور نشود وكسى كه در سجود ادب او را نگه ندارد وحرمتش را پايمال كند وقلب خويش را به غير اومشغول دارد، به خدا نزديك نشود.

پس سجده كن چون سجده شخصى كه در پيشگاه خدا متواضع است و مى داند كه از خاكى آفريده شده كه همه بر آن پاى مى نهند واز نطفه اى تركيب گشته كه همه از آن متنفر هستند واو به وجود آمده ، در حالى كه قبلا نبوده است

خداوند معناى [حقيقى ] سجده را سببى قرار داده تا با قلب ، نهان وروح به او تقرب جويند. پس كسى كه به او نزديك شود، از غيرش دور شود.

آيا نمى بينى حالت سجود درست نمى آيد، مگر با بريدن واز همه اشياء، وناديده انگاشتن هر چيزى كه آن را چشم ها مى بينند؟ خداى تعالى توجه باطن انسان را به همين گونه خواسته است

كسى كه در نماز، قلبش به چيزى جز خداوند تعلّق يابد، در واقع ، او به همين چيز نزديك است واز حقيقتى كه خداى تعالى در نماز از او خواسته ، دور است

خداى تعالى فرمايد: (خداوند براى هيچ مردى در درونش دو دل ننهاده است ...).

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود: خداى عزّ وجلّ مى فرمايد: در قلب هيچ بنده اى ، عشق به خالص بودن در عبادت وطاعتم وجلب رضايتم نمى بينم ، مگر آن كه پرورش وامور زندگى اش را بر دست گيرم وبدو نزديك شوم ، وكسى كه در نمازش به غير من مشغول شود، از كسانى است كه خويش را به استهزا گرفته ونامش در ديوان زيان كاران ثبت شود.

الباب السّابع عشر : (فى التّشهّد)

قال الصادقعليه‌السلام :

التّشهّد ثناء على اللّه ، فكن عبدا له فى السّرّ خاضعا له فى الفعل كما انّك عبد له بالقول والدّعوى ، وصل صدق لسانك بصفاء صدق سرّك فانّه خلقك عبدا وامرك ان تعبده بقلبك ولسانك [وجوارحك ] وان تحقّق عبوديّتك له بربوبيّته لك ، وتعلم انّ نواصى الخلق بيده فليس لهم نفس ولا لحظة الاّ بقدرته ومشيّته وهم عاجزون عن اتيان اقلّ شى ء فى مملكته الاّ باذنه ومشيّته ارادته

قال اللّه تعالى : (وربّك يخلق ما يشاء ويختار ما كان لهم الخيرة سبحان اللّه وتعالى عمّا يشركون).(١٤)

فكن للّه عبدا شكورا بالقول والدّعوى وصل صدق لسانك بصفاء سرّك فانّه خلقك ، فعزّ وجلّ ان تكون ارادة ومشيّة لاحد الاّ بسابق ارادته ومشيّته فاستعمل العبوديّة فى الرّضا بحكمته ، والعبادة فى اداء اوامره وقد امرك بالصّلاة على نبيّه محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم : فاوصل صلاته بصلاته وطاعته بطاعته وشهادته بشهادته ، وانظر ان لا يفوتك بركات معرفة حرمته فتحرم عن فائدة صلاته وامره بالاستغفار لك والشّفاعة فيك ، ان اتيت بالواجب فى الامر والنّهى والسّنن والاداب وتعلّم جليل مرتبته عند اللّه عزّ وجلّ

باب هفدهم : (آداب تشهّد)

امام صادقعليه‌السلام فرمود:

تشهد ثناى بر خداوند است پس در نهان خود بنده او باش ودر فعل وعمل خضوع ورز، همچنان كه با زبان وادعا بنده اويى ودرستى گفتارت را با صفاى باطنى پيوند ده وبا همه وجود سر بندگى در برابر او فرو دار، چرا كه او تو را بنده آفريد وستور داده تا با قلب وزبان واعضاى بدنت عبادتش كنى تا بدين وسيله ، ربوبيّت او وبندگى خود را محقّق دارى وبدان كه سرنوشت آفريدگان به دست اوست آنان را نفسى ولحظه اى نيست ، مگر آن كه در يد قدرت ومشيّت اوست ، وآنان را از انجام كم ترين چيز در حيطه قدرت او عاجزند، مگر آن كه به اذن ومشيّت واراده او باشد.

خداى تعالى فرمايد: (وپروردگار تو هر چه را بخواهد مى آفريند وبر مى گزيند وآنان اختيارى ندارند. منزّه است خدا واز آنچه [با او] شريك مى گردانند، برتر است).

پس براى خدا بنده اى باش كه با زبان وادعا وعمل ، او را شاكر است وزبان صادق خود را به صفاى باطن پيوند بده چه او خالق توست او عزيزتر وجليل تر از آن است كه كسى جز او را اراده ومشيتى باشد ويا بر اراده او سبقت جويد. پس عبوديت خويش را در رضامندى به حكمتش وبندگى در عبادت او به كار گير تا اوامرش را ادا نمايى

او تو را امر فرموده كه بر حبيبش ، پيامبر خدا محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم درود فرستى ؛ پس ‍ نماز براى خداوند را با درود بر او مقارن كن واطاعت از خدا را با اطاعت از او وگواهى بر وجود خدا را با گواهى بر رسالت پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم همراه كن ، ومراقب باش از بركت هاى شناخت پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بى نصيب نمانى ؛ چرا كه اگر چنين باشد، از استغفار وشفاعت او كه به امر پروردگار بزرگ است محروم خواهى بود واين حاصل نخواهد شد مگر با رعايت فرمان خدا وسنت پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم . پس بدان كه نبايد از شناختن قدر ومنزلت آن گرامى نزد خداوند غافل شوى

الباب الثّامن عشر: (فى السّلام)

قال الصّادقعليه‌السلام :

معنى السّلام فى دبر كلّ صلاة معنى الامان ، اى من ادّى امر اللّه تعالى وسنّة نبيّهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم خاضعا له خاشعا منه فله الامان من بلاء الدّنيا وبراءة من عذاب الاخرة

والسّلام اسم من اسماء اللّه تعالى اودعه خلقه ليستعملوا معناه فى المعاملات والامانات والانصافات وتصديق مصاحبتهم [فيما بينهم ] وصحّة معاشرتهم

وان اردت ان تضع السّلام موضعه وتؤ دى معناه فاتّق اللّه تعالى ، وليسلم منك دينك وقلبك وعقلك ان لا تدنّسها بظلمة المعاصى ولتسلم حفظتك ان لا تبرمهم وتملّهم وتوحشهم منك بسوء معاملتك معهم ، ثمّ صديقك ثمّ عدوّك فاذا لم يسلم من هو الاقرب ، فالابعد اءولى

ومن لا يضع السّلام مواضعه هذه ، فلا سلام ولا تسليم ، وكان كاذبا فى سلامه ، وان افشاه فى الخلق

واعلم انّ الخلق بين فتن ومحن فى الدّنيا، امّا مبتلى بالنّعم ليظهر شكره ، وامّا مبتلى بالشّدّة ليظهر صبره والكرامة فى طاعته ، والهوان فى معصيته ولا سبيل الى رضوانه الاّ بفضله ، ولا سبيل الى طاعته الاّ بتوفيقه ، ولا شفيع اليه الاّ باذنه ورحمته