شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

جايگاه حفاظت و اطلاعات عباس بن عبدالمطلب

در فصل پيشين گفته شد كه پس از پيروزى سپاهيان اسلام در جنگ بدر، بخشى از نيروهاى دشمن به اسارت سپاهيان اسلام درآمد كه در ميان اين اسرا عباس بن عبدالمطلب عموى پيامبر هم به چشم مى خورد.

او بعد از اسارت به پيامبر ايمان آورد و به دستور پيامبر به مكه بازگشت لكن ايمان خود را از مشركين پنهان نگه مى داشت.

او در بين مشركين نقش يك ماءمور اطلاعاتى را داشت و مسائل مختلف و تصميماتى را كه دشمن عليه اسلام مى گرفت به حضرت اطلاع مى داد، لذا پس از آگاهى از نقشه مشركين در مورد حمله به مدينه، موضوع را در نامه اى

محرمانه نوشته و توسط شخص مورد اعتمادش به مدينه فرستاد و در آن نامه شرح كاملى از نحوه حمله دشمن به شهر مدينه را نوشته بود كه تمام زوايا و خصوصيات و نقشه كامل جنگى دشمن را در برداشت.

فرستاده عباس بن عبدالمطلب به مدت سه روز راه بين مدينه و مكه را پيمود و هنگامى كه به محله قباء رسيد نامه را به پيامبر تسليم نمود، با توجه به اينكه پيامبر اكرم در مدينه محله بنى النجار زندگى مى كرد و در محله قبا نامه را از دست فرستاده عباس گرفت، چنين برداشت مى شود كه پيامبر قبلا از اين موضوع باخبر بوده و بدان جهت محل ملاقات را در مسجد قبا قرار داده بود.

يعقوبى در تاريخ خود مى نويسد: در جنگ بدر پيامبر دو نفر از اسراى قريش ‍ به نامهاى عتبة بن ابى معيط و نضربن حارث را كشته و سپس از بقيه اسرا فديه گرفته و آنان را آزاد نمود، از جمله اين اسرا عباس بن عبدالمطلب و دو تن از برادرزاده هاى خود به نامهاى عقبل بن ابى طالب و نوفل بن حارث و عده اى ديگر از بنى هاشم بودند.

پيامبر از آنان تقاضاى فديه كرد، عباس گفت: فعلا مالى به همراه ندارم، اگر مصلحت باشد از ديگران پولى قرض گرفته و خودم را آزاد مى كنم سپس دين خويش را به آنان ادا خواهم كرد، حضرت فرمود: پس آن پولى را كه پيش همسرت ام الفضل گذاشتى چه شد؟

عباس از اين سخن بسيار تعجب كرده و در جواب گفت: سوگند به آن خدايى كه تو را فرستاده، هيچ كس جز من و همسرم از اين خبر اطلاع نداشت، پس گواهى مى دهم كه تو رسول خدايى. آنگاه هفتاد ادقيه به حضرت پرداخت و ساير حليفان را آزاد كرد(۹۶) .

مشورت و نتيجه آن

پس از گزارش عباس بن عبدالمطلب به پيامبر، حضرت اصحاب و يارانش را گرد آورد و گزارش را براى آن ها بازگو كرد و آنان از مقاصد شوم دشمن آگاه گردانيد، پس خطبه اى خواند و در ضمن آن خطابه مسلمانان را به جهاد ترغيب نمود و از سكونت در خانه ها و شانه خالى كردن از زير مسؤ وليت جهاد برحذر داشت، آنگاه كيفيت دفاع را در ميان اصحاب به مشورت نهاد(۹۷) .

برخى از كسانى كه به جهاد تمايل نداشتند بهانه جويى نمودند، عبدالله بن ابى خزرجى(۹۸) - نماينده قبيله خزرج - برخاسته و عرض كرد: يا رسول الله بهتر است كه در مدينه بمانيم و دشمن را به داخل شهر فرا خوانيم و در جنگ خيابانى بر دشمن پيروز خواهيم شد، زيرا اگر به اين طرح عمل شود از طرفى داخل منزلهايمان در سنگرهاى محكم و استوار قرار داريم و از طرفى ديگر زنان و فرزندان ما به عنوان نيروى پشتيبانى از ما دفاع خواهند كرد، و چون دشمن از وضع داخلى شهر آگاهى ندارد شكست خورده و با تحمل شكست منطقه را ترك مى كند(۹۹) .

نظريه : طرح اين نظريه به خاطر اين بود كه پيامبر اكرم را از رفتن به جبهه باز دارد و زمينه شكست سپاهيان اسلام را فراهم نمايد، چون اگر دشمن به شهر مدينه حمله مى نمود به طور حتم نواميس مسلمين و زنان و كودكان از تعرض دشمن در امان و امنيت باقى نمى ماندند.

كلام اميرمؤ منان - حضرت على - گوياى اين امر مى باشد كه مى فرمايد: ما غزى قوم فى عقردارهم الا ذلوا هيچ قومى نبرد به داخل خانه هاى آنها راه پيدا نكرد مگر اينكه با ذلت آنها همراه بود. بنابراين اگر جنگ به داخل شهر كشيده مى شد منافقين دست از يارى سپاهيان اسلام برمى داشتند كما اينكه اين مسأله در بسيارى از جنگها به وقوع پيوسته است.

آنگاه سعدبن معاذ - نماينده قبيله اوس - برخاسته و عرض كرد: يا رسول الله زمانى كه ما بت پرست بوديم هيچ قدرت عربى به ما طمع پيدا نمى كرد و از نيرومندى و شجاعت و جنگجويى ما بيم داشت، اكنون كه اسلام آورده و آستان ربوبى را مى ستاييم و شخصيتى چون شما در بين ما است از آنان نمى هراسيم، ما نظريه عبدالله بن ابى را نمى پسنديم، و نظريه ما اين است كه از شهر خارج شده و در خارج شهر با دشمن درگير شويم ما تابع نظر و فرمان شما هستيم.

حضرت نظريه سعدبن معاذ را پسنديد و پذيرفت در نتيجه بين دو قبيله اوس و خزرج اختلاف درگرفت و قبيله خزرج در جنگ شركت نكردند حضرت با نيروى كمى به تعداد ۷۰۰ نفر به جبهه عازم شد(۱۰۰) .

ترتيب سپاه

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نيروها را به تناسب در مناطق مختلف نبرد مستقر كرد و دستورات لازم را به آنان گوشزد نمود و پرچم فرماندهى را به دست تواناى علىعليه‌السلام داد، قبل از اينكه نيروها را در منطقه سوق الجيشى، مستقر نمايد از منطقه عملياتى شناسايى كاملى انجام داد و مناطق آسيب پذير را بررسى كرده و راههاى نفوذ دشمن را به دست آورد سپس سپاهيان اسلام را در مقابل دشمن صف آرايى كرد.

ابوسفيان هم يك تيپ از نيروهاى زرهى خود را تحت فرماندهى خالدبن وليد در پشت دره هاى عينين مستقر كرد، اين منطقه از جمله مناطق حساسى بود كه دشمن مى توانست به داخل سپاه اسلام نفوذ پيدا كند، در اين منطقه دو تپه مشرف به هم قرار داشت كه با نيروى اندك جلوگيرى از نيروهاى زياد دشمن ممكن بود.

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم يك گردان از نيروهاى خود به تعداد ۵۰ نفر را به فرماندهى عبدالله بن جبير را در اين دره مستقر كرد و سفارشات لازم را نمود و فرمود: دره را به طور كامل حفاظت نموده و از نفوذ دشمن جلوگيرى كنيد، حتى اگر ديديد كه همه ما كشته شديم و دشمن تا مدينه ما را تعقيب نمود دفاع از تنگه را رها نكنيد و اگر هم دشمن را منهزم نموده و تا مكه به تعقيب آنان پرداختيم اين تنگه را ترك نكنيد(۱۰۱) .

نقش علىعليه‌السلام در احد

هنگامى كه جنگ شروع شد يكى از فرماندهان سپاه قريش به نام طلحة بن ابى طلحه العودى از اولاد عبدالذار به ميدان رزم آمده و در برابر سپاه اسلام جولان كرده و مرد جنگى را به مبارزه مى طلبيد، تنها كسى كه نداى او را پاسخ داد حضرت علىعليه‌السلام بود.

طلحه نگاهى تمسخرآميز، به چهره حضرت انداخته و از كوچكى و جوانى او تعجب كرد و صدا زد: پسرم اسمت چيست؟ در جواب فرمود: انا على بن ابى طالبعليه‌السلام طلحه گفت: من از اول فهميدم كه جز تو كه با شمشير كشته مى جنگى كسى ياراى مبارزه با من را نداشت.

آنگاه به خيال خام خود حضرت را غافلگير نموده و شمشير را به طرف حضرت فرود آورد، حضرت به وسيله سپر شمشير او را منحرف كرده و از خود دور ساخت پس از آن به يك ضربت شمشير هر دو پاى او را قطع كرد، طلحه به پشت افتاد و پرچم فرماندهى از كفش نقش بر زمين شد آنگاه حضرت بر روى سينه اش نشست كه گردن او را جدا كند، طلحه حضرت را به خويشاوندى نسبى كه بينشان بود سوگند داد حضرت خواهش او را پذيرفت و از كشتن وى صرف نظر كرد، مسلمين به وى اعتراض كردند كه چرا او را نكشتى؟ حضرت در جواب فرمود: همين ضربه اى را كه به او وارد كردم تا آخر عمر او را از قدرت رزمى ساقط كرد(۱۰۲) .

پس از آن پرچم فرماندهى را فرزندش و به ميدان رزم آمد، حضرت علىعليه‌السلام او را نيز نقش بر زمين كرد، سپس عثمان بن ابى طلحه پرچم را گرفت حضرت او را نيز از پاى درآورد، پرچم را حارث بن ابى طلحه برداشت حضرت او را نيز كشت.

پس از آن ابو عذير بن عثمان و عبدالله بن جميله و ارطاة بن شرحبيل و غلام طلحه هر يك از پس از ديگرى در برابر حضرت ظاهر شدند و به دست توانمند حضرت علىعليه‌السلام به هلاكت رسيدند، سرانجام عمره دخت عقلمه از زنان قريش پرچم را برداشته و به علامت شكست درهم پيچيد و صحنه نبرد را ترك كرد(۱۰۳) .

بالاخره هنگامى كه جنگ شروع شد، مسلمانان با كمك و امدادهاى غيبى و با شجاعت بى نظير به دشمن حمله ور شدند، سپاه دشمن شكست سنگينى خورده و هر يك از سربازان دشمن پا به فرار گذاشته و به عقب باز مى گشتند و وسائل و تجهيزات جنگى را رها كرده و به دنبال محلى امن مى رفتند.

اين شكست به قدرى سنگين بود كه عتبه و هند دو تن از زنان قريش ‍ سرمه هايى را به دست گرفته و به هر كس كه از ميدان جنگ فرار مى كرد به سويش رفته و سرمه را به او تعارف مى كردند اين تعارف نشانه اين بود كه شما غيرت جنگ نداريد و براى اداره امور خانه سزاوار تريد، زيرا اداره جنگ و مقابله با سپاهيان اسلام به مردان نياز دارد در نتيجه در همان ابتداى جنگ سپاه مشركين شكست سخت و فاحشى را متحمل شدند و صحنه نبرد را ترك نمودند و به سوى كوهها و دره هاى احد پا به فرار گذاشتند. صحنه نبرد از دشمن تخليه شد و سپاهيان اسلام به جمع آورى غنائم پرداختند.

نتايج تخلف از دستورات فرماندهى

همان طور كه قبلا گذشت گردان رزمى تحت فرماندهى عبدالله ابن جبير مسؤوليت حفاظت از دره هاى عينين را به عهده داشت، وظيفه اين نيرو نگهدارى از گلوگاه و تنها راه نفوذ دشمن بود كه بر اساس اصول نظامى براى پيروزى حفاظت از اين دره امرى لازم و ضرورى به حساب مى آمد.

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم هم نكات لازم و تاكتيكهاى نظامى را به آنان گوشزد كرده بود چون حضرت از اسرار نظامى و موقعيت استراتژى آن دره آگاه بود و فرمود: چه ما دشمن را شكست داديم و چه از دشمن شكست خورديم شما حق نداريد موضع خود را كه در آن مستقر هستيد ترك نماييد، علت اين سفارش پيامبر جزء اسرار نظامى بود كه هم پيامبر و هم دشمن به آن آگاه بود ولى آنرا از نيروهاى رزمى پنهان داشته بود.

سياست دشمن بدين گونه بود كه لشكرى دويست نفره زرهى را پشت دره هاى عينين مستقر كرده بود تا در هنگام درگيرى سپاه در دشت از سه محور عمليات را آغاز نموده و سپاهيان اسلام را به محاصره كامل درآورند.

هنگامى كه دشمن شكست خورد و عقب نشينى كرد مسلمين به جمع آورى غنائم پرداختند، بخشى از نيروهاى مستقر در دره هاى عينين كه از بلندى پيروزى سپاهيان اسلام را نظاره مى كردند به طمع جمع آورى غنائم منطقه مزبور را ترك نمودند و از دستورات فرماندهى تخلف كردند.

دشمن بر اساس اطلاعاتى كه از منطقه استقرار آنان داشت حمله را آغاز كرد، عده كمى چون عبدالله بن جبير - كه در محل مستقر بودند - به دفاع پرداختند، ليكن نتوانستند در برابر اين نيروى قوى و كار آزموده مقاومت كنند، پس نيروهاى دشمن به فرماندهى خالد بن وليد از پشت به سپاه اسلام حمله نموده و آنان را محاصره كردند و با قدرت زائدالوصفى به سپاهيان اسلام حمله ور شدند(۱۰۴) .

نسيبه زن فداكار اسلام

نسيبه يكى از زنان فداكار اسلم بود كه به قصد مداواى مجروحين در جبهه احد شركت داشت، به هنگام فرار مسلمين از صحنه نبرد، تنها زنى بود كه جبهه را ترك نكرد و با تمام توان وجودى از پيامبر الهى به دفاع برخاست.

نسيبه فرزندى به نام مازنى داشت كه در جنگ احد شركت داشت، هنگامى كه از برابر دشمن پا به فرار گذاشت مادرش او را خطاب كرد: چرا جبهه را ترك كرده واز رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم حمايت نمى كنى برگرد، پس ‍ او را به جبهه برگردانيد و او تا توان داشت جنگيد و از جان رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم حمايت كرد، تا شهيد، شد هنگامى كه شمشيرش به زمين افتاد مادش شمشير را برداشته و قاتل فرزندش را به درك واصل كرد.

هجوم مشركين بسيار سنگين بود، و نسيبه جان خويش را سپر حفاظت پيامبر خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم قرار داده بود، به طورى كه تمام سر و صورت و اندام و بدن او جراحت برداشته بود و جان رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را خريد(۱۰۵) .

تعداد شهدا و مجروحين

سرانجام در جنگ احد ۷۰ نفر به شهادت رسيده و ۱۵۰ نفر مجروح شدند، برخى از اين شهدا فرماندهان زبده نظامى چون حمزة بن عبدالمطلب، مصعب بن عمير، در اين جنگ پيشانى و دندان پيامبر شكست و لب حضرت جراحت برداشت و حضرت علىعليه‌السلام نيز در اين جنگ بيش از ۷۰ جراحت سنگين برداشت(۱۰۶) .

پس از شايعه كشته شدند پيامبر، مشركين خوشحالى فراوان بر بالاى كوهها موضع گرفتند، ابوسفيان از بلندى شعار بت پرستى مى داد و بر بتهاى خود افتخار مى كرد و مى گفت: اعلى هبل، اعلى هبل، پيامبر به حضرت على فرمود: جوابش را بده! علىعليه‌السلام فرمود: الله اعلى و اجل، سپس ابوسفيان علىعليه‌السلام را قسم داد كه آيا محمد كشته شده است يا نه؟ علىعليه‌السلام فرمود: هم اكنون صدايت را مى شوند! ابوسفيان ابن قميته را لعنت كرد و گفت: او به من گفت كه محمد را كشتم؟!

تدفين اجساد شهدا

پس از پايان يافتن جنگ، رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم حضرت علىعليه‌السلام را به عنوان ماءمور اطلاعاتى به سوى دشمن فرستاد، حضرت دشمن را زير نظر گرفت و در هنگام حركت كاروان نتيجه اطلاعات را به رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم گزارش نمود، پس از اطمينان كامل از پايان نبرد سپاهيان اسلام بر محور رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم گرد آمدند.

پس حضرت سراغ شهدا و مجروحين را گرفت و احوال آنان را جويا شد و در ميان كشته ها گشته و جسد سعدبن ربيعه (اولين كسى كه پيامبر احوال او را جويا شد سعدبن ربيعه از قبيله انصار بود كه جسد او را بين اجساد شهدا يافت) و بدن مثله شده عمويش حمزه را پيدا كرد، هنگامى كه بدن مثله شده حمزه را مشاهده فرمود: هيچ وقت به اين اندازه ناراحت نشده بودم و هيچ بدنى به اندازه حمزه را مرا بى تاب نكرد، سپس فرمود: لمثل حمزة فاءلبيك البواكى(۱۰۷) .

اگر بر قريش ظفر يابم بدل از حمزه هفتاد نفر از آنان را مثله مى كنم، پس آيه شريفه نازل شد كه:( وَإِنْ عَاقَبْتُمْ فَعَاقِبُوا بِمِثْلِ مَا عُوقِبْتُم بِهِ وَلَئِن صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَيْرٌ لِّلصَّابِرِينَ ) (۱۰۸)

پس دستور داد كه اجساد و بدنهاى شهدا را جمع كردند و حضرت بر بدنهاى شهدا يك نماز خواند و در نماز بر بدنهاى شهدا پنج تكبير گفت (از اين تاريخ به بعد نماز ميت بدين شكل تشريع گرديد).

عوامل شكست

عوامل شكست در جنگ احد را مى توان در سه عامل خلاصه كرد

۱ - تخلف نمودن از دستورات فرماندهى - زيرا نيروهاى تحت فرماندهى عبدالله بن جبير از دستورات فرماندهى سرپيچى كرده و محل استقرار خود را ترك نمودند و دشمن با يك هجوم برق آسا بر سپاه اسلام غلبه نمود.

۲ - طمع داشتن به دنيا - زيرا هنگامى كه از بلندى مشاهده كردند كه مسلمين مشغول جمع آورى غنائم جنگى هستند به طمع رسيدن به مطامع دنيوى محل را ترك نموده و زمينه نفوذ دشمن را فراهم نمودند.

۳ - به طمع افتادن مسلمانان در جنگ بدر - در جنگ بدر هنگامى كه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم تصميم گرفت كه اسراى دشمن را بكشد، مسلمانان براى رسيدن به دنياى بهتر از حضرت تقاضا كردند كه از كشتن اسراى مشركين صرف نظر نموده و آنان را در ازاى فديه آزاد نمايد.

خداوند متعال اين تقاضاى مسلمين را امضا كرد، جبرئيل بر پيامبر نازل شد و پيامبر با مسلمانان شرط كرد كه اگر شما از مشركين فديه بگيريد بايد در سال آينده تاوان اين مسأله را متحمل شويد و آنان اين شرط را پذيرفتند كه به موجب اين پذيرش، در احد حدود ۷۰ نفر كشته و ۱۵۰ نفر مجروح را متحمل شدند(۱۰۹) .

نقدى بر كتاب طلاس

مصطفى طلاس در كتاب آئين نبرد به نقل از كتاب تاريخ السير، مى نويسد: پس از گزارش خبر حمله مشركين، رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در تاريخ ۱۴ شوال سال سوم هجرت جلسه اى تشكلى داد كه اهل انديشه از اوس و خزرج در آن شركت داشتند، موضوع اين جلسه پيرامون جايگاه استراتژى مسلمانان در جنگ احد بود.

در اين شورا پيامبر اكرم نظرش اين بود كه در شهر مانده و از تاكتيك جنگ شهرى استفاده نمايد، لكن گروهى از جوانان اسلام به سركردگى، حمزة بن عبدالمطلب دوست داشتند كه جنگ با مشركين را در خارج از شهر مدينه آغاز نمايند؛ عده زيادى كه در جنگ بدر شركت كرده بودند از اين پيشنهاد استقبال نمودند و پيامبر اسلام هم به ناچار از رأی اكثريت پيروى نمود.

نكته: از اين بيان استفاده مى شود كه مصطفى طلاس پيامبر را تابع اجماع دانسته و به اين شيوه مى خواهد حجت رأی اكثريت و اجماع را ثابت كند.

اشكال اين نظريه در اين است كه رأی اكثريت در صورتى ملاك عمل واقع مى شود كه پيامبر اكرم به وحى متكى نباشد، ولى پيامبر اكرم از طريق ارتباط به مبداء متعال مسائل را دريافت مى كند وبه عبارت ديگر هر چه پيامبر مى گويد وحى است و در وحى خطا نيست، همانطور كه در قرآن كريم مى فرمايد:( وَمَا يَنطِقُ عَنِ الْهَوَىٰ * إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَىٰ * عَلَّمَهُ شَدِيدُ الْقُوَىٰ * ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوَىٰ ) (۱۱۰) .

سخن پيامبر به هواى نفس ارتباط ندارد و سخن او متكى به وحى است اگر سخن پيامبر به هواى نفس راه پيدا كند اشتباه و خطا در آن راه دارد، ولى چون به وحى متكى است در آن رشته خطا امكان پذير نيست.

ناگفته نماند كه گرچه حضرت در امور نظامى با سران سپاه مشورت مى كرد ولى هر رأی را كه اتخاذ مى نمود مطابق با واقع بود و از جانب وحى تصديق مى شد، چرا كه اختلاف آراء تمام اطراف مسأله خلاف واقع نيست بلكه يك رأی موافق با اصل نظامى و سياسى است و آن راءيى است كه حضرت بر آن توقف كرده و آن را تصديق مى نمايد.

نظير اين مسأله را در جنگ احزاب (خندق) مى توان يافت، در آن جنگ حضرت با سران نظامى در مورد نحوه جلوگيرى از نفوذ دشمن به مشورت پرداخت، چون رأی سلمان مطابق با واقع بود، بنابراين خداوند حقانيت رأی او را توسط جبرئيل به پيامبر وحى فرمود.

نكته: پيامبر اكرم در بعضى از جنگها با فرماندهان نظامى به مشورت مى پرداخت، اين مشورت به اين معنا نيست كه واقع قضيه و طرح عملياتى بر حضرت مجهول مانده باشد و از طريق آراء نظريات فرماندهان نظامى به آن واقف شود، بلكه مطرح كردن اين طرحهاى عملياتى به اين منظور بود كه منافقين آنچه را كه در دل خود پنهان دارند به مضنه ظهور درآوردند.

نقدى ديگر: نويسنده اين كتاب مى نويسد: هنگامى كه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در جنگ احد در منطقه اى به نام سبخه اردو زد از موقعيت آن منطقه اطلاع كافى نداشت و شخصى از سپاه اسلام به نام ابوخيثمه كه از آن منطقه سوق الجيشى آشنايى كامل داشت حضرت را راهنمايى مى كرد و او را از مواضع دشمن آگاه مى گردانيد به گونه اى كه دشمن از آن آگاه نشود.

گرچه در سير و تواريخ عامه از شخصيت بزرگ رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بيش از يك نابغه استفاده نخواهد شد ولى آنان آب و هواى منطقه عربستان و جو سياسى كه در آن منطقه حاكم بود را در بعد فكرى حضرت مؤ ثر دانسته و از اين رو از پيامبر يك شخصيت نظامى قوى و كار آزموده ساخته اند.

گرچه اين صفات به نوبه خود از اوصاف كمال حضرت محسوب مى شود و ما منكر آن نيستيم، ليكن اشكال در اين است كه شخصيت پيامبر اكرم را نمى توان در قالب اين اوصاف تفسير و توجيه نمود، زيرا اگر بنا باشد كه پيامبر اكرم را به عنوان يك فرد نظامى و آشنا به اصول و قوانين جنگى توجيه توجيه نماييم اين دليلى بر نبوت او زيرا به قول نويسنده ابوسفيان هم داراى همين خصوصيات و زيركى و نبوغ فكرى هم و نسبت به طرحها و نقشه هاى نظامى بسيار ماهرانه عمل مى كرد كه به نوبه خود از فرماندهان زبده نظامى عرب محسوب مى شد همچنين خالد بن وليد نيز داراى همين خصوصيات بوده است و از كسانى بوده كه در هر جنگى كه شركت مى نمود با پيروزى و سربلندى از آن جنگ بازمى گشت به طورى كه او را به فاتح عرب لقب داده بودند.

نقدى ديگر: اين نويسنده موقعيت حضرت علىعليه‌السلام را ناديده گرفته و اسمى از آن به ميان نياورده است و اگر احيانا اسمى از او آورده باشد او را در عداد صحابه ديگر دانسته است اين شيوه برخورد تاريخ نسبت به حضرت على يك نوع ظلم نا بخشودنى است كه بايد به آن جواب داد، زيرا موقعت حضرت على و شجاعت او در جنگها از مسائل انكارناپذير است، او تنها كسى بود كه در تمام صحنه هاى نبرد در كنار رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مى جنگيد و هيچگاه از دشمن روى برنمى گردانيد.

در جنگ احد بعد از حمله خالدبن وليد و شكست نسبى، مسلمانان در برابر دشمن مقاومت نكردند و به كوه و دره ها فرار كردند، تنها سه نفر از سربازان اسلام از حضرت محافظت مى كردند و در برابر دشمن مقاومت مى كردند، براساس روايت على بن ابراهيم اين سه نفر ابودجانه انصارى، سماك بن خرشه و على بن ابيطالب بودند.

حضرت على به گونه اى جنگيد كه شمشيرش شكست به خدمت حضرت رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بازگشت و عرضه داشت: يا رسول الله مرد به سلاح مى جنگد و من سلاح ندارم. حضرت ذوالفقار را به على داد على به صحنه نبرد بازگشت به گونه اى با دشمن جنگيد كه منادى از آسمان ندا داد: «لا فتى الا على لا سيف الا ذوالفقار »

سرانجام جنگ با تمام طرفين ادامه يافت حضرت مشركين را هر يك پس از ديگرى از دم شمشير مى گذرانيد، اين شيوه به همين روش ادامه داشت به طورى كه مشركين از دستيابى به رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مأيوس شدند، زيرا هدف اصلى آنان دستيابى به حضرت بود كه آن حضرت را بكشند و در نتيجه از جبهه جنگ عقب نشينى كرده و به طرف مكه بازگشتند.

منن نظريه طلاس

در كتاب مزبور مسأله را به عكس بيان داشته و مى گويد: كسانى كه با رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بودند و صحنه نبرد را ترك نكردند سه نفر بودند: ابودجانه انصارى، سماك بن خرشه و على بن ابى طالب. آنگاه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم خطاب به آنان فرمود: كدام يك از شما حاضر است مرا بگيرد و از من دفاع نمايد ابودجانه جواب مثبت داد و حضرت شمشيرش را به وى داد.

نظريه: به نظر مى رسد كه عمده نظر تاريخ نگاران بر اين بوده كه تاريخ را از مسير طبيعى خود منحرف نمايند، به همين خاطر از فضائل على سخنى به ميان نيامده و فضائل آن حضرت را به بى دجانه نسبت داده اند. او مى گويد: رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم خطاب به آن فرمود: چه كسى مى تواند حق شمشير را ادا مى كند مردانى چند براى گرفتن شمشير از جاى برخاستند ولى حضرت به آنان توجهى نكرد، زيرا مقصود اصلى او ابى دجانه بود و شمشيرش را به وى عطا كرد.

يكى از ضعفهايى مهمى كه در اين كتاب مى باشد اين است كه از شهامت و شجاعت على سخن نگفته و گويا اصلا على در اين جنگ شركت نداشته است، به عنوان نمونه يك بخش از سخنان ابى واثله شقيق بن سلمه را نقل مى كنيم كه مى گويد: روزى عمربن خطاب قدم مى زديم ناگهان حالت عجيبى به وى دست داد و با حالت نفس زنان از كنار من پا به فرار گذاشت به او گفتم: چرا ترسيدى؟ در جواب گفت: مگر هربز را نمى بينى كه به اينجا مى آيد او غضيم پسر غضيم است و در شجاعت و دلاورى بالا دست ندارد و با دشمنان خود مى خروشد و آنان را از دم تيغ مى گذارند. نگاه كردم ديدم كه حضرت على است.

آنگاه عمربن خطاب يكى از شجاعتهاى حضرت على را بيان داشت و گفت: در جنگ احد ما همه با پيامبر بيعت نموديم مبنى بر اينكه صحنه نبرد را ترك نموديم و هر كس از ما فرار كند گمراه است و هر كس كه در صحنه بجنگد و كشته شود شهيد است فرماندهى سپاه اسلام به دست رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بود.

ناگهان سپاهيان مشركين به سوى ما حمله ور شدند ما همه صحنه را ترك كرديم و پا به فرار گذاشتيم، تنها كسى كه شجاعانه در برابر دشمن مقاومت مى كرد و از جان رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم دفاع مى نمود على بن ابى طالب بود هنگامى كه ما را در حال فرار از صحنه نبرد ديد مشتى خاك از زمين برداشته و به سوى ما ريخت و سپس فرمود: چهره هايتان سياه باد، چرا صحنه نبرد را ترك كرديد آيا مى خواهيد به آتش غضب خداوند گرفتار شويد؟ ولى ما برنگشتيم، بار ديگر مشتى ريگ به طرف ما ريخت و همان مطلب را تكرار كرد.

در آن حال از شمشير و سپر حضرت خون مى چكيد و دو چشمانش همانند دو، كاسه خون مى درخشيد، حضرت فرمود: چرا بيعتتان را با رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم شكستيد، من فكر كردم كه على قصد دارد كه به ما حمله نمايد فورا به طرفش رفتم و گفتم: شما را به خدا سوگند به ما حمله ور نشويد، سيره عرب بر اين است كه گاهى فرار مى كند و وقتى زمينه را مساعد ديدند برگردند.

حضرت شرم كرده و شرش را به پايين افكند، و هم اكنون كه زمان بسيارى از آن ماجرا مى گذرد هنوز آثار غضب و هيبت وى در اندام من مى باشد.

غزوه حمراء الاسد

حموى مى گويد: حمراء الاسد مكانى است كه در هشت مايلى مدينه قرار گرفته و محلى است كه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم پس از پايان جنگ احد به تعقيب مشركين پرداخت(۱۱۱) .

هنگامى كه مسلمانان از جنگ احد بازگشتند عده زيادى از آنان شهيد و برخى هم جراحات سنگينى به تن داشتند، پيامبر اكرم دستور داد كه نيروهاى رزمى سپاه كه در جنگ مجروح شده اند سلاح خود را بر زمين نگذارند و به تعقيب دشمن بپردازند، اين تعقيب چند هدف را به دنبال داشت

الف - دشمن پس از بازگشت به سوى مكه، در منطقه حمراء الاسد توقف كردند و در آن جا با يكديگر به مشورت پرداختند و نقشه اى طراحى كردند كه در اين جنگ كار سپاه اسلام را يكسره سازند، بنابراين در صدد حمله مجدد به سپاه اسلام بودند.

پيامبر اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بر اساس اطلاعاتى كه از دشمن به دست آورده بود، پيش از آنكه مشركين قريش نقشه خود را عملى سازند سپاه اسلام را آماده جنگ نمود، پس حضرت على -عليه‌السلام - را به ماءموريت فرستاد تا از وضعيت آنان اطلاعاتى كسب نمايد(۱۱۲) .

ب - پيامبر خدا براى تعقيب دشمن از نيروهاى زخمى استفاده نمود، زيرا پاداشى كه از طرف خداوند به آنان وعده شده بود با تكميل و اتمام عمل صورت مى گرفت، و تكميل آن به اين بود كه از حمله احتمالى دشمن جلوگيرى شود، اين تعقيب سبب شد كه دشمن از تصميم حمله منصرف شود.

هنگامى كه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم از احد به مدينه بازگشت جبرئيل نازل شد و عرض كرد: يا رسول الله خداوند تو را امر مى نمايد كه با آن گروه كه در جنگ احد مجروح شده اند به تعقيب دشمن بپردازى(۱۱۳) .

قرآن كريم در اين باره مى فرمايد:( الَّذِينَ اسْتَجَابُوا لِلَّهِ وَالرَّسُولِ مِن بَعْدِ مَا أَصَابَهُمُ الْقَرْحُ لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا مِنْهُمْ وَاتَّقَوْا أَجْرٌ عَظِيمٌ ) (۱۱۴) .

در ذيل آيه فوق از ابن عباس و قتاده و سدى نقل شده كه سبب نزول آيه فوق اين بود كه: هنگامى كه ابوسفيان به سوى حمراء الاسد بازگشت و از كرده خويش پشيمان شده و تصميم گرفت كه حمله را مجددا آغاز نمايد و رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و باقيمانده مسلمين را از پاى درآورد(۱۱۵) .

نكته : دنباله اين مطلب آمده است: «و سمع بهم النبى فدعا اصحابه الى الخروج و قال:لايخرج معنا الا من حضرنا امس لقتال و من تأخر عنا فلا يخرج » معنا از كلمه سمع استفاده مى شود كه حضرت اين خبر را به واسطه مأموران اطلاعاتى كه در داخل دشمن داشت استفاده كرد.

قرآن كريم در اين باره مى فرمايد:( وَلَا تَهِنُوا فِي ابْتِغَاءِ الْقَوْمِ إِن تَكُونُوا تَأْلَمُونَ فَإِنَّهُمْ يَأْلَمُونَ كَمَا تَأْلَمُونَ وَتَرْجُونَ مِنَ اللَّهِ مَا لَا يَرْجُونَ وَكَانَ اللَّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا ) (۱۱۶) .

از اين رو، رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمان داد نيروهايى كه در روز گذشته از جبهه احد بازگشته اند اگر چه مجروح و خسته هستند لكن بايد به تعقيب دشمن بپردازند پس قبل از اين كه دشمن بتواند تصميمات لازم را اتخاذ نمايد در حمراء الاسد موضع گرفت و نيروها را مستقر كرد، سپاه مشركين نيز در منطقه روحاء واقع در حمراء الاسد توقف كرده بودند.

عده اى از سران نظامى دشمن چون عكرمة بن ابى جهل، حارث بن هشام، عمروبن عاص و خالدبن وليد تصميم گرفته بودند كه بار ديگر حمله را به مدينه آغاز نمايند، پس نيروهاى خود را آماده كرده و به سوى مدينه رهسپار شدند، در بين راه به مسافرى برخوردند كه از مدينه مى آمد، او را گرفته و از وى اطلاعات كسب نمودند.

شخص مسافر گفت: در بين راه كه از مدينه مى آمدم به حضرت محمد برخورد كردم كه همراه سپاهيانش در حمراءالاسد مستقر شده و قصد حمله به شما را داشتند.

اين گزارش در تصميم سران نظامى قريش خلل وارد كرد و آنان را از تصميمشان برگردانيد، ابوسفيان فرمانده كل سپاه مشركين خطاب كرد: محمد به ما حليه و نيرنگ زده و تصميم گرفته كه با نيرنگ وارد نبر شود و تقاص كشته هاى احد را از ما بگيرد.

گرچه در آغاز ما بر آنان تجاوز كرديم و آنان را شكست داديم، لكن طبيعت تاريخ عرب نشان داده است كه متجاوز هيچگاه، در جنگ پيروزى به دست نخواهد آورد. پس بهتر است كه قبل از درگير شدن به آنان به سوى مكه بازگرديم(۱۱۷) .

ترس و وحشت زيادى بر دشمن حاكم شده بود، ابوسفيان به نعيم بن مسعود اشجعى - كه در مدينه زندگى مى كرد - برخورد كرد و گفت: اين پيام را از طرف ما به محمدبرسان و به وى اطمينان بده كه ابوسفيان مى گويد: همه هم پيمانان از ما جدا شده و قصد ندارند در جنگ ما را يارى كنند، ما تصميم داريم كه به مكه بازگرديم، و قصد جنگ با شما نداريم.

پس اگر پيامبر قبول كند و متقاعد شود و از جنگ منصرف شود ما ده بار شتر پر از خرما و كشمش به تو هديه مى كنيم.

نعيم بن مسعود در حمراء الاسد به خدمت پيامبر مشرف شد و پيام ابوسفيان را به حضرت گزارش كرد، لذا پيامبر تصميمش را تغيير داده و با سپاه اسلام به مدينه بازگشت(۱۱۸) جبرئيل بر پيامبر نازل شد و فرمود: خداوند در دل مشركين رعب و وحشت زيادى انداخته كه ديگر به شما حمله نخواهند كرد.