شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

راه روشن ، جلد اول ترجمه المحجة البيضاء فى تهذيب الاحياء

فصل: موقعيت اهل بيت (عليهم السلام) در كتاب خدا

از آنچه گفتيم روشن شد كه موقعيّت اهل بيت (عليهم السلام) در قرآن بيان شده، و علم كتاب خدا نزد آنهاست، و هر يك از آن دو چيز گرانقدر (قرآن و اهل بيت (عليهم السلام) يار و مكمّل ديگرى است، و هر كدام از آنها حقّانيّت ديگرى را تصديق و گواهى مى كند، امام معصوم از اهل بيت (عليهم السلام) از آنچه خداوند در كتاب خود بر بندگانش واجب كرده سخن مى گويد، و كتاب الهى گوياى وجوب پيروى از آنهاست، و طريق هدايت و رشد و عقل منحصر به فرمانبردارى از آنها مى باشد، و معناى حديث نبوى (صلّى الله عليه وآله وسلّم) كه فرموده است آن دو از هم جدا نمى شوند، و ما بدان اشاره كرديم همين است.

شيخ ما صدوق در كتاب كمال الدّين به سند خود از جابر بن يزيد جعفى روايت كرده كه وى گفته است: از جابر بن عبد الله انصارى شنيدم كه مى گفت: هنگامى كه خداوند عزّ و جلّ آيه: يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا الله وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ را نازل فرمود عرض كردم: اى رسول خدا! ما خدا و پيامبرش را شناخته ايم. اولو الامرى كه خداوند طاعت آنها را با طاعت شما مقرون ساخته چه كسانى هستند؟ پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) فرمود: اى جابر! آنها جانشينان من و ائمّه مسلمانان پس از من مى باشند، نخستين آنها علىّ بن ابى طالب سپس حسن، حسين، علىّ بن الحسين، محمّد بن على است كه در تورات به باقر معروف است، و تو اى جابر او را درك خواهى كرد. و چون او را ديدار كردى از من به او سلام برسان، پس از او جعفر بن محمد الصّادق است، سپس موسى بن جعفر، علىّ بن موسى، محمّد بن على، على بن محمّد، حسن بن على و پس از آنها فرزند حسن بن على است كه نام و كنيه مرا دارد، و حجّت خدا در زمين، و باقى مانده خلفاى او در ميان بندگانش مى باشد، و او كسى است كه خداوند به دست او خاوران و باختران زمين را فتح خواهد كرد. او همان است كه از پيروان و دوستانش غيبت خواهد كرد، و در طول اين غيبت تنها كسى بر عقيده به امامت او ثابت و باقى خواهد ماند كه خداوند قلب او را براى ايمان آزمايش كرده است.

جابر گفت: عرض كردم: اى پيامبر خدا! آيا در غيبت او شيعه از وجودش بهره مند مى باشد؟ فرمود: آرى به خداوندى كه مرا به پيامبرى برانگيخته است مردم در دوران غيبتش از انوار وجود او كسب روشنى مى كنند، و از دوستى اش بهره مند مى شوند همان گونه كه از نور خورشيد روشنى مى گيرند و فايده مى برند هر چند ابر روى خورشيد را پوشانيده باشد. اى جابر! اين از اسرار مكتوم و علم مكنون خداوند است، آن را از غير اهلش پوشيده بدار. جابر بن يزيد گفته است:

جابر بن عبد الله انصارى بر علىّ بن الحسين (عليه السلام) وارد شد، ضمن اين كه آن حضرت با وى گفتگو مى كرد ناگهان محمّد بن على الباقر (عليه السلام) از نزد زنان بر او وارد شد و او نوجوانى بود كه دو گيسو بر سر داشت، هنگامى كه جابر چشمش بر او افتاد بدنش لرزيد، و مو بر بدنش راست شد، و مدّتى در او خيره شد. سپس به او گفت: اى جوان پيش بيا، پيش آمد. سپس به او گفت: برگرد، او برگشت جابر گفت: به پروردگار كعبه سوگند كه اين همان شمايل پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) است.

سپس برخاست و نزديك او رفت، و به او گفت: اى جوان! نامت چيست؟ جوان فرمود: محمّد، گفت: پسر كيستى، فرمود: پسر على بن الحسين، جابر گفت: اى فرزند جانم فدايت باد تو باقر هستى؟ فرمود: آرى، آنچه را پيامبر خدا (صلّى الله عليه وآله وسلّم) به وسيله تو فرستاده است ابلاغ كن، جابر گفت: اى سرور من پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) به من مژده داد كه تا ديدار تو در دنيا زيست خواهم كرد، و به من فرمود: چون او را ديدى سلام مرا به او برسان، اينك اى سرورم پيامبر خدا (صلّى الله عليه وآله وسلّم) به تو درود مى فرستد. امام باقر (عليه السلام) فرمود: «اى جابر! مادام كه آسمانها و زمين برپايند بر رسول خدا (صلّى الله عليه وآله وسلّم) درود باد، و نيز بر تو كه سلام را رسانيدى. پس از اين جا بر نزد آن حضرت رفت و آمد مى كرد، و حقايق دين را از او فرا مى گرفت. يك بار امام باقر (عليه السلام) درباره چيزى از او پرسش كرد، جابر پاسخ داد: به خدا سوگند من مرتكب چيزى كه پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) از آن نهى فرموده نمى شوم، چه آن حضرت به من خبر داده است كه پس از او شما امامان حقّ و هدايت از خاندان او هستيد، همان امامانى كه در كودكى از همه مردم خردمندتر و بردبارتر و در بزرگى از همه كس داناترند. او فرموده است: شما به آنها دانش نياموزيد، چه آنها از شما عالمترند. امام باقر (عليه السلام) گفت: جدّ من پيامبر خدا (صلّى الله عليه وآله وسلّم) راست فرموده است، به خدا سوگند من نسبت به آن چيزى كه از تو پرسيدم از تو داناترم. و هر آينه در كودكى امامت به من داده شده، و همه آنها در سايه فضل و رحمت پروردگار نسبت به ما اهل بيت مى باشد.»

بارى اخبار وارد در اين باره بيش از آن است كه شماره شود، و ما بخشى از آنها را در كتاب خود به نام علم اليقين نقل كرده ايم.

گفته اند: نوشته اى به خطّ مولاى ما ابو محمّد عسكرى (عليه السلام) يافت شده كه بدين شرح است: «ما با قدمهاى نبوّت و ولايت بر قلّه حقايق بالا رفتيم و طبقات هفتگانه بزرگان فتوا را به نور هدايت روشن ساختيم. ما شيران ميدان كارزار، و بارانهاى شبنم، و نيزه هاى بر دشمن هستيم در دنيا شمشير و قلم، و در آخرت پرچم و علم در ميان ماست، نوادگان ما ياوران دين و جانشينان پيامبران و چراغ هدايت امّتهايند، و كليدهاى كرم و بخششيم. موساى كليم (عليه السلام) چون ميثاق وفادارى با ما بست جامه پيامبرى پوشيد، و روح القدس در بهشت صاغوره ميوه هاى نوبر بوستانهاى ما را چشيد، شيعيان ما گروه ناجيه و فرقه زاكيه اند، آنها پشتيبان و نگهبان ما، و در تاريكيها متّحد و ياور ما هستند، و چشمه هاى زندگى پس از شعله ور شدن آتش فتنه ها براى آنها به جريان خواهد افتاد، تا آلم و طه و طواسين كامل گردد. اين نامه ذرّه اى از كوه رحمت، و قطره اى از درياى حكمت است، و حسن بن على عسكرى در سال ٢٥٤ آن را نوشت.»

و نيز دستخطى از آن حضرت يافت شده است به اين شرح: «پناه مى بريم به خدا از قومى كه محكمات كتاب را از ميان برده و پروردگار جهانيان و پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) و ساقى كوثر را در مواقف حساب» و شعله هاى دوزخ و نعمتهاى بهشت را فراموش كرده اند، ما برجسته ترين بندگان خداييم، نبوّت و امامت و جود و كرم در ماست، ما نشانه هاى هدايت، و مطمئن ترين وسيله رستگارى خلقيم پيامبران از انوار ما اقتباس، و به آثار ما اقتدا مى كرده اند، حجّت خدا بر خلق، و شمشير آخته براى اظهار حق بزودى ظاهر خواهد شد. اين نوشته حسن بن على بن محمّد بن على بن موسى بن جعفر بن محمّد بن على بن الحسين بن على امير مؤمنان (عليه السلام) است.

سخن آن حضرت كه فرموده است: «شيعه ما فرقه ناجيه اند» اشاره به روايتى است كه عامّه و خاصّه به طرق و الفاظ مختلف آن را از پيامبر خدا (صلّى الله عليه وآله وسلّم) نقل كرده اند، كه فرموده است: «امّتم به هفتاد و چند فرقه منشعب خواهد شد، كه تنها يكى از آنها ناجى و رستگار است.»

در روايت ديگرى است كه پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) فرموده است: «امّت موسى به هفتاد و يك فرقه منقسم شد كه جز يك فرقه همگى در دوزخند و آن فرقه همانهايى هستند كه از وصىّ او يوشع پيروى كردند، و امّت عيسى به هفتاد و دو فرقه منشعب شدند كه همه آنها جز يك فرقه كه از وصىّ او شمعون متابعت كردند در آتشند، و امّت من به هفتاد و سه فرقه منقسم خواهد شد و همه در آتشند جز يك فرقه كه از وصىّ من على پيروى كردند.»

و در روايت ديگرى چنين آمده است: «امّت من به هفتاد و سه فرقه منشعب خواهد شد كه جز يك فرقه همگى در آتشند، گفته شد، آن فرقه كيانند؟

فرمود: «آنهايى كه بر طريقه من و اصحاب من مى باشند» و مراد آن حضرت از اصحابش خاندان اوست.

آنچه مؤيّد اين مطلب است روايت محمّد بن حسن صفّار در كتاب بصائر الدّرجات است كه به سند خود از سرور ما امام باقر (عليه السلام) نقل مى كند كه پيامبر خدا (صلّى الله عليه وآله وسلّم) فرموده است: «آنچه در كتاب خدا مى يابيد عمل به آن لازم است، و عذرى براى شما در ترك آن نيست، و آنچه در كتاب خدا نيامده و سنّت من است نيز در ترك آن معذور نمى باشيد، و آنچه در سنّت من نيست به آنچه اصحاب من گفته اند تمسّك جوييد، چه اصحاب من مانند ستارگانند، هر كدام را راهنما قرار دهيد راه را يافته ايد، و به گفته هاى هر كدام از اصحاب من توسّل جوييد هدايت پيدا كرده ايد، اختلاف اصحاب من براى شما رحمت است، عرض شد: اى پيامبر خدا اصحاب تو كدامند، فرمود: اهل بيت من»، زيرا اهل بيت آن حضرت به سيره و روش او رفتار كردند، و بر طريقه او استوار بودند، به رغم اين كه هر كس احوال و رفتار صحابه را بررسى و دنبال كند بر او روشن مى شود كه جز شمار اندكى از آنان بر طريقه پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) باقى نماندند، و ما به خواست خداوند شمّه اى از اين مطلب را در كتاب آداب الشّيعه و اخلاق الامامة در بخش عادات ذكر خواهيم كرد.

امّا سخن آن حضرت كه فرموده است: «اختلاف اصحاب من براى شما رحمت است» مقصود از آن اختلاف پاسخهايى است كه به پرسشهاى مردم بر حسب درجات و اختلاف عقل و تفاوت فهمشان مى داده اند، چه آنها مكلّف بوده اند با مردم به اندازه عقلشان سخن گويند، و اين رحمتى از خداوند سبحان بر بندگانش مى باشد و مراد اين نيست كه ميان آنها اختلافى وجود داشته است، زيرا اقوال و افعال آنها همه يكى است. بنابراين روشن شد كه فرقه ناجيه از اين امّت تنها گروهى است كه به ريسمان محكم قرآن و اهل بيت (عليهم السلام) كه كشتى نجاتند تمسّك جسته اند و پيرو و دوستدار آنها بوده، و در علم و عمل بر طريق آنها گام برداشته، و اعتقادات دينى و اعمال شرعى خود را از آنها فرا گرفته اند، چرا كه حقّ در همه حال با آنها و در آنهاست و اهل خانه به آنچه در خانه است داناترند.

امّا آنچه درباره اختلاف امّت روايت شده است معناى ديگرى دارد، و مؤيّد اين است آنچه شيخ طبرسى در كتاب احتجاج خود از عبد المؤمن انصارى روايت كرده كه گفته است: به ابى عبد الله (عليه السلام) عرض كردم: دسته اى روايت مى كنند كه پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) فرموده است: «اختلاف امّتم رحمت است.» فرمود:

«راست گفته اند عرض كردم: اگر اختلاف آنها رحمت است، پس اجتماع آنها عذاب مى باشد؟ فرمود: مقصود اين نيست كه شما و آنها عقيده داريد، بلكه منظور آن حضرت قول خداوند متعال مى باشد كه فرموده: فَلَوْ لا نَفَرَ من كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا في الدِّينِ وَ لِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ و دستور داده است تا به سوى پيامبر خدا (صلّى الله عليه وآله وسلّم) كوچ، و نزد آن حضرت رفت و آمد كنند، و دانش بياموزند، سپس به سوى قوم خود بازگشته، آنها را آموزش دهند، بنابراين منظور آمد و شد در شهرهاست، نه اختلاف در دين، چه دين يك چيز بيش نيست.»

سرور ما امام صادق (عليه السلام) فرموده است: «هر علمى از اين خانه بيرون نيامده باطل است، و با دست اشاره به خانه خود كرد، و به يكى از اصحابش فرمود: اگر علم صحيح را خواهانى آن را از اهل بيت پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) فراگير، چه آن را ما روايت مى كنيم، و به ما شرح حكمت و فصل الخطاب داده شده است، همانا خداوند ما را برگزيده، و آنچه را كه به احدى از جهانيان نداده به ما عطا فرموده است.»

و نيز فرموده است: «خداوند امور را جز از طريق اسباب آنها جارى نمى سازد، از اين رو براى هر چيزى سببى قرار داده، و براى هر سببى شرحى، و براى هر شرحى كليدى، و براى هر كليدى علمى، و براى هر علمى بابى گويا مقرّر كرده، كه هر كس آن باب ناطق را بشناسد خدا را شناخته، و كسى كه آن را انكار كند خدا را انكار كرده است، و آن عبارت است از پيامبر خدا (صلّى الله عليه وآله وسلّم) و ما.»

همچنين فرموده است: «عالمان وارثان پيامبرانند، و پيامبران درهم و دينارى به ارث باقى نمى گذارند، و آنچه به جا مى گذارند احاديث است. هر كس از آنها چيزى به دست آورد بهره بزرگى را كسب كرده است، اينك بنگريد دانش خود را از چه كسى اخذ كرده ايد، چرا كه در ميان ما اهل بيت در هر نسلى عادلانى هستند كه تحريفات غالبان و نسبتهاى دروغين باطل گرايان و تأويلات جاهلان را از دين مى زدايند.»

مردى از اهل بصره به امام باقر (عليه السلام) عرض كرد: حسن بصرى ادّعا مى كند كسانى كه علم را كتمان مى كنند بوى شكمهاى آنها اهل دوزخ را آزار مى دهد امام (عليه السلام) فرمود: «در اين صورت مؤمن آل فرعون هلاك شده است، زيرا از آن زمان كه خداوند نوح (عليه السلام) را به پيامبرى برانگيخت، علم همواره مكتوم بوده است، به خدا سوگند حسن به هر سويى رو آورد علم را جز در اين جا نخواهد يافت.»

همه روايات مذكور با سندهاى متعدّد در بصائر الدّرجات نقل شده، و اخبار در اين باره بسيار است.

فصل: گفتار مؤلّف كشف الغمّة

علىّ بن عيسى اربلى مؤلّف كشف الغمّه گفته است: خداوند سبحان كه حمد و ستايش ويژه اوست چون مرا به راه راست هدايت فرمود، و به طريق معتدل و صحيح رهنمون شد، و در هنگامى كه هوا و هوسها گوناگون و آرا و عقايد متشتّت و پراكنده و دعوتها متفرّق و جوراجور است، محبّت، رأى و عقيده، دوستى و دعوت مرا در خاندان پيامبرش (صلّى الله عليه وآله وسلّم) قرار داد، اين نعمت او را با شكر دايمى و روزافزون، و حمد و سپاس متوالى و بيكران دريافت كردم، و طريقه خاندان پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) را راه و آيين خود ساختم، و مذهب آنان را نردبانى جهت رسيدن به مقاصد والا و عروج به مراتب بالا اتّخاذ كردم، و در زمانى كه هر قومى براى حل مشكلات خود چاره اى انديشيده است، من دوستى آنان را چاره درمان انحرافات خود گردانيدم دوستى خود با آنان را آشكارا بيان مى كنم، هر چند رگهاى گردنم را ببرند، چه آنان ذخيره و ساز و برگ من، و اندوخته اى پايدار براى معاد من هستند. آنها مونس و همدم منند به هنگامى كه طبيب از درمانم ناتوان شود و آمد و رفت عيادت كنندگان پايان گيرد. راهنمايان منند در زمانى كه راهنمايان جفا كنند و هدايت كنندگان حيران مانند، آنها يكى از دو ريسمان محكمند كه هر كس به آنها چنگ زد رستگار شد، و يكى از دو چيز گرانبهايى هستند كه پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) به جا گذاشت، و كسى كه به آنها تمسّك جست از جمله شبروانى است كه در بامداد مورد ستايش قرار مى گيرند محبّت آنان در دنيا و آخرت عصمت و مصونيّت است، و مودّت آنان به حكم: قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ في الْقُرْبى واجب است، كسى كه آنها را اطاعت كند خدا را اطاعت كرده و او را در نظر گرفته، و كسى كه آنها را نافرمانى كند با خدا به دشمنى و جنگ برخاسته، و خود را در معرض عذاب و عقاب او قرار داده است در حالى كه كوههاى استوار علم و دانايى، و قلّه هاى بلند فخر و بالندگى و چهره هاى درخشان شرف و سربلندى با او دشمنند، قومى هستند كه اگر از نسب خود سخن گويند از خاندان مصطفى و مرتضايند (صلوات الله عليهم)، و اگر بر فرشتگان ببالند آنان اطاعت كنند و رضايت دهند، و چون جود و بخشش كنند ابر ريزان و سيل خروشان را از بخل و حقارتشان شرمگين سازند، و اگر شجاعت خود را بروز دهند نيزه و شمشير رخشنده را از خود خشنود گردانند. اگر لب به سخن بگشايند نطق آنها صواب و حكمت و فصل الخطاب است، و معلوم مى كنند كه چگونه بايد براى ورود به خانه از در وارد شد، و چطور در ابتداى گفتار و در پاسخى كه مى دهند به تفصيل سخن مى رانند. مدح و ستايش به هر حدّى رسد، و افكار و قريحه ها به هر كجا منتهى شود قاصرند كه فضايل آنها را بيان و درك كنند، و چگونه ممكن است وصف و بيان بتواند قدر و منزلت قومى را بيان كند كه قرآن بر آنها ثنا فرستاده و خداوند رحمان آنها را ستايش كرده است. بى شكّ آنان زبده بندگان خدا و برگزيده از ميان همه آنهايند، به يمن وجود آنهاست كه اعمال بندگان در پيشگاه خداوند پذيرفته مى شود، و امور آنها اصلاح مى گردد، و سعادت و كمال به دست مى آيد.

هم القوم من أصفاهم الودّ مخلصا تمسّك فى اخراه بالسّبب الأقوى

هم القوم فاقوا العالمين مآثرا محاسنها تجلى و آياتها تروى

بهم عرف النّاس الهدى فهداهم يضلّ الّذى يقلى و يهدى الّذي يهوى

موالاتهم فرض و حبّهم هدى و طاعتهم قربى و ودّهم تقوى

در اين جا سخن اربلى پايان مى يابد. و چه خوب گفته است گوينده ابيات زير:

إذا شئت أن ترضى لنفسك مذهبا يقيك غدا حرّ الجحيم عن النّار فخلّ حديث الشّافعيّ و مالك و أحمد و النّعمان عن كعب أحبار و وال أناسا قولهم و حديثهم روى جدّنا عن جبرئيل عن البارى امامان ما (عليهم السلام) بخش بزرگى از علوم دين و تفسير كتاب خدا و سنّت پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) و مسائل حلال و حرام را براى ما بيان كرده و روشن ساخته اند، همچنين شبهات بسيارى را برطرف و بدعتهاى زيادى را از دين زدوده اند، و اين مطالب را با براهينى روشن، و دلائلى كه براى ما قابل درك است و عقل ما آنها را مى پذيرد ذكر كرده اند، به گونه اى كه ما در مسائل دين هيچ شكّ و شبهه اى نداريم، دانشمندان بزرگوار ما- كه مساعى آنها مقبول خداوند باد- احاديث آنان را ضبط، و يكى پس از ديگرى نقل كرده اند تا اكنون كه به دست ما رسيده اند. از اين رو خداوند را سپاسگزاريم كه دين خود را به وسيله آنها براى ما روشن ساخته، و راه وصول به خواستهاى خود را توسّط آنها براى ما آشكار فرموده، و به دست آنها از باطن منابع علم خود پرده برداشته، و آنها را طريق معرفت خويش و نشانه هاى دين خود، و واسطه ميان خود و آفريدگانش، و يگانه بابى كه منجر به شناخت حقّش مى شود قرار داده، و آنان را به اسرار پوشيده خويش آگاه ساخته است، و هر زمان كه يكى از آنان در گذشته، از نسل او براى خلق خود امامى ديگر منصوب كرده كه روشنگر و رهنما و بيانگر و نگهبان دين بوده است، همه آنان به حقّ هدايت و بر طبق آن حكم مى كنند. حجّتهاى خدا در روى زمين و داعيان و سرپرستان منصوب از سوى او بر خلقش مى باشند، بندگان او در سايه هدايت آنان خدا را پرستش مى كنند، و شهرها در پرتو انوار آنها روشنى مى گيرند، خداوند آنان را مايه حيات مردم، و چراغهاى تابان در تاريكيها، و رمز و كليد گفتارها و ستونهاى اسلام قرار داده، و نظام طاعت و كمال واجب خود را در آنچه مردم مى دانند تسليم در برابر آنها قرار داده، و رجوع به آنها را در آنچه نمى دانند واجب ساخته و غير آنها را منع كرده است از اين كه درباره چيزى كه نسبت به آن جاهلند سخن گويند، و آنچه را نمى دانند انكار كنند زيرا خداوند متعال اراده كرده است هر كس از آفريدگانش را كه بخواهد از ناگوارى تيرگيها و سختى رويدادها مى رهاند. ذلِكَ من فَضْلِ الله عَلَيْنا وَ عَلَى النَّاسِ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَشْكُرُونَ.