فصل
مى گويم كه يكى از دانشمندان ما گفته است: امّا احاديثى كه در فضيلت فقه رسيده از شماره بيرون است. از جمله آنها گفتار پيامبر اكرم (صلّى الله عليه وآله وسلّم) مى باشد كه فرموده است: «خدا به هر كس بخواهد خيرى ارزانى بدارد، او را در دين فقيه مى گرداند.»
و نيز: «طلب دانش بر هر مسلمانى واجب است» و نيز: كسى كه در طلب دانشى باشد، و به آن دست يابد خداوند دو پاداش براى او ثبت مى كند، و كسى كه طالب دانشى باشد و به آن دست نيابد، يك پاداش در نامه عمل او مى نويسد» و نيز: «كسى كه دوست دارد آزاد شدگان از آتش دوزخ را بنگرد به طالبان علم نظر كند. سوگند به كسى كه جانم در دست اوست هيچ طالب علمى به آستانه علم آمد و شد نمى كند مگر اين كه خداوند در برابر هر گامى كه بر مى دارد يك سال عبادت براى او ثبت مى كند، و به هر قدم شهرى در بهشت برايش مى سازد، و در آن حال كه بر روى زمين راه مى رود زمين برايش آمرزش مى طلبد، و شب و روز را به سر مى آورد در حالى كه آمرزيده شده است. و فرشتگان گواهى مى دهند كه آنها آزادشدگان خداوند از آتش دوزخند.»
و نيز: «كسى كه در طلب علم باشد مانند كسى است كه روز را روزه بدارد، و شبها را به عبادت بگذراند. و فرا گرفتن يك باب از علم براى انسان بهتر است از اين كه مانند كوه ابو قبيس طلا داشته باشد و همه آنها را در راه خدا انفاق كند.»
و نيز: كسى كه در طلب علم است تا اسلام را به آن زنده كند چنانچه مرگش فرا رسد، در بهشت ميان او و پيامبران تنها يك درجه فاصله خواهد بود.»
و نيز: «عالم بر عابد هفتاد درجه برترى دارد، كه ميان هر درجه تا درجه ديگر به اندازه دويدن يك اسب در هفتاد سال است، چه شيطان بدعتى ميان مردم پديد مى آورد، و عالم آن را مى بيند و از ميان مى برد در حالى كه عابد تنها به كار عبادتش رو مى آورد.»
و نيز: «برترى عالم بر عابد مانند برترى من بر پست ترين شماست اهل آسمانها و زمين حتّى مورچه در لانه اش و ماهى در آب، براى تعليم دهنده نيكيها به مردم، دعا مى كنند.»
و نيز «كسى كه براى طلب علم بيرون مى رود در راه خدا گام برمى دارد تا آنگاه كه بازگردد.»
فرموده است: «كسى كه براى فراگرفتن بابى از علم پا بيرون مى نهد، تا به وسيله آن باطلى را به حقّ و گمراهى را به راه هدايت بازگرداند عمل او به منزله چهل سال عبادت است.»
پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) به على (عليه السلام) فرمود: «اگر خداوند به دست تو يك تن را هدايت كند برايت از داشتن شتران سرخ مو بهتر است.»
همچنين به معاذ فرمود: «اگر خداوند يك تن را به وسيله تو هدايت كند از همه دنيا و آنچه در آن است برايت بهتر است» روايت شده است كه اين سخن را به على (عليه السلام) نيز فرموده است.
فرمود: «خداوند جانشينان مرا بيامرزد. گفته شد: اى پيامبر خدا! جانشينان تو چه كسانى هستند؟ فرمود: آنانى كه سنّت مرا زنده مى دارند، و آن را به بندگان خدا مى آموزند.»
و نيز: «علم و هدايتى كه خداوند مرا بر آن برانگيخته مانند بارانى است كه بر زمين ببارد، بخشى از زمين كه پاكيزه و قابل كشت است آب را جذب مى كند، و از آن سبزه و گياه بسيار مى رويد، و بخشى از آن كه سخت و غير قابل نفوذ است آب را نگاه مى دارد، و خداوند آن را مايه استفاده مردم قرار مى دهد، از آن مى آشامند، و كشتزارهاى خود را از آن آبيارى مى كنند، بخش ديگر آن پست و كوير و شنزار است كه نه آب را نگه مى دارد، و نه گياهى از آن روييده مى شود، و اين مانند كسى است كه فقه دين را فرا مى گيرد، و از آنچه خداوند مرا بدان برانگيخته سود مى برد، آن را آموخته، و به ديگران مى آموزد، و نيز مثل آن كس است كه در برابر اوامر الهى سر فرود نمى آورد و هدايتى را كه من از سوى خداوند آورده ام نمى پذيرد.»
و نيز: «هيچ حسد- يعنى غبطه اى- نيست مگر نسبت به دو كس، آن كه خداوند به او مالى داده و وى را بر مصرف آن در راه حقّ قدرت بخشيده است، و كسى كه خداوند حكمت به او عطا كرده و وى به آن داورى مى كند و آن را به ديگران مى آموزد.»
و نيز: «كسى كه مردم را به راه حقّ هدايت كند، به اندازه اجر همه پيروانش به او پاداش داده مى شود بى آن كه چيزى از اجر آنها كاسته شود، و هر كس مردم را به گمراهى دعوت كند به اندازه گناهان همه كسانى كه از او پيروى كرده اند گنهكار مى باشد، بى آن كه از گناهان آنها چيزى كم گردد.»
و نيز: هنگامى كه فرزند آدم مى ميرد عمل او پايان مى يابد جز در سه چيز:
صدقه اى كه ادامه داشته باشد، دانشى كه مردم از آن سود برند و فرزندى صالح كه برايش دعا كند.»
و نيز: «بهترين چيزى كه آدمى به جاى مى گذارد سه چيز است: فرزند شايسته اى كه براى او دعا كند، صدقه اى كه دوام داشته باشد و اجرش به او برسد و دانشى كه مردم پس از او به آن عمل كنند.»
و نيز: «فرشتگان بالهاى خود را براى طالبان دانش- جهت اظهار خشنودى از كار او- مى گسترانند.»
و نيز: «دانش را طلب كنيد هر چند در چين باشد.»
و نيز: «هر كس بامداد در طلب دانش برآيد، فرشتگان بر او سايه مى افكنند، و معاش او بركت مى يابد و از روزى او كاسته نمى شود.»
و نيز: «هر كس راهى را براى به دست آوردن دانش بپيمايد، خداوند براى او راهى به سوى بهشت هموار خواهد كرد.»
و نيز: «خوابيدن با علم بهتر از نماز با جهل است.»
و نيز: «يك فقيه بر شيطان از هزار عابد سخت تر است.»
و نيز: «عالمان در زمين مانند ستارگان در آسمانند. كه مردم در تاريكيهاى بيابان و دريا به وسيله آنها هدايت مى شوند، و هر گاه از آسمان محو شوند راهنمايان گمراه مى شوند.»
و نيز: «هر نوجوانى روزگارش را با علم و عبادت بگذراند تا بزرگ شود، خداوند در روز رستاخيز پاداش هفتاد و دو صدّيق را به او عطا مى كند.»
و نيز: «خداوند عزّ و جل در روز رستاخيز به عالمان مى فرمايد: من علم و حكمتم را در شما قرار ندادم جز براى آن كه مى خواهم بر گناهانى كه از شما صادر شده قلم عفو كشم، و از اين باكى ندارم.»
و نيز: «چيزى با چيزى گرد نيامده كه از گردآمدن علم با حلم بهتر باشد.»
و نيز: «مردم صدقه اى نداده اند كه به ارزش علمى باشد كه آن را منتشر كنند.»
و نيز: «انسان مسلمان به برادرش هديه اى نداده است كه برتر از سخن حكمت آميزى باشد كه به سبب آن خداوند هدايتش را نسبت به او افزون كند. و او را از وادى هلاكت بازگرداند.»
و نيز: «از برترين صدقه ها اين است كه انسان دانشى را فرا گيرد، سپس آن را به برادر مؤمنش بياموزد.»
و نيز: «استاد و دانشجو در اجر شريكند، و در ديگر مردم چيزى نيست.»
و نيز: «آن كه دانشش كم است بهتر از نادانى است كه عبادتش بسيار است.»
و نيز: «كسى كه بامداد به مسجد رود و تنها منظورش اين است كه چيز خوبى را بياموزد و يا آموزش دهد داراى اجر كسى است كه عمره كاملى به جا آورده باشد، و كسى كه شبانه به مسجد رود، و تنها هدفش اين است كه چيزى را بياموزد و يا آموزش دهد اجر كسى كه حجّ را به طور كامل انجام داده باشد براى اوست.»
و نيز: «يا عالم و يا دانشجو و يا مستمع و يا دوستدار آنها باش، و پنجمين آنها مباش كه هلاك خواهى شد.»
و نيز: هنگامى كه از بوستانهاى بهشت مى گذريد از آنها بهره گيريد عرض كردند: اى پيامبر خدا بوستانهاى بهشت كدام است، فرمود: «حلقات ذكر، چه خداوند متعال را فرشتگانى است كه در گردشند و جوياى حلقات ذكرند و چون بر اين مجالس وارد شوند بر گرد آنها حلقه مى زنند.» يكى از عالمان گفته است: منظور از حلقات ذكر مجالس بيان حلال و حرام است كه چگونه بايد خريد و فروش كرد، نماز گزارد، روزه گرفت. زناشويى كرد، طلاق داد و امثال اينها.
مى گويم: در اين زمينه گفتار ديگرى داريم كه به خواست خدا خواهد آمد.
غزّالى مى گويد: پيامبر خدا (صلّى الله عليه وآله وسلّم) به مسجد وارد شد، و در اين هنگام دو جلسه در آن داير بود، در يكى فقه و احكام دين مذاكره مى شد، و در ديگرى دعا مى خواندند و از خداوند مسألت مى كردند، پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) فرمود: «هر دو مجلس خوب است، زيرا آنان خدا را مى خوانند، و اينان فقه را فرا مى گيرند و به نادانها ياد مى دهند، و اينان برترند، من براى آموزش مردم به رسالت برانگيخته شده ام»، سپس پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) در كنار آنها نشست.
از صفوان عسّال نقل شده كه گفته است: بر پيامبر خدا (صلّى الله عليه وآله وسلّم) وارد شدم، در حالى كه آن حضرت در مسجد بر عباى سرخ رنگ خود تكيه داده بود به او عرض كردم: اى پيامبر خدا من براى طلب علم آمده ام، فرمود: «آفرين به طالبان علم همانا فرشتگان با بالهاى خود بر گرد طالب علم اجتماع مى كنند، و به سبب محبّتى كه به مطلوب آنها دارند از كثرت ازدحام بر بالاى هم سوار مى شوند تا آن اندازه كه به آسمان دنيا مى رسند.»
از كثير بن قيس روايت شده كه گفته است: در مسجد دمشق با ابو الدّرداء نشسته بودم. در اين ميان مردى نزد او آمد، و گفت: اى ابو الدّرداء من از مدينه نزد تو آمده ام يعنى شهر پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) ، و اين به خاطر حديثى است كه از تو به من رسيده است، و تو آن را از پيامبر خدا (صلّى الله عليه وآله وسلّم) روايت كرده اى، ابو الدّرداء گفت:
آيا داد و ستد تو را به اين جا نياورده؟ پاسخ داد: نه، ابو الدّرداء گفت: آيا امر ديگرى تو را به اين جا نكشانيده است، پاسخ داد: نه، ابو الدّرداء گفت: از پيامبر خدا (صلّى الله عليه وآله وسلّم) شنيدم كه مى فرمود: «كسى كه راهى را در جستجوى دانش بپويد، خداوند از راهى او را به بهشت مى رساند، همانا فرشتگان بالهاى خود را براى طالبان علم مى گسترانند، و هر كه در آسمانها و زمين است حتّى ماهيها در آب از خداوند براى عالم طلب آمرزش مى كنند، برترى عالم بر عابد مانند برترى ماه بر ستارگان است، عالمان وارثان پيامبرانند، پيامبران درهم و دينارى را به ارث باقى نمى گذارند، تنها ميراث آنها علم است كه هر كس آن را فرا گيرد بهره زيادى برده است.» آن مرد گفت: آرى.
يكى از دانشمندان به ابو يحيى بن زكريّا بن يحيى ساجى نسبت داده كه گفته است: در كوچه هاى بصره براى مراجعه به خانه بعضى از محدّثان مى رفتيم، و در رفتن شتاب مى كرديم، همراه ما مردى هرزه و بى شرم بود كه با حالت تمسخر گفت: پاها را از روى بالهاى فرشتگان برداريد، او هنوز از جايش دور نشده بود كه هر دو پايش خشك شد. همچنين به ابو داوود سجستانى نسبت داده شده كه گفته است: در ميان اصحاب حديث مردى بى بندوبار و هرزه وجود داشت، همين كه حديث پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) را شنيد كه فرموده است: «فرشتگان بالهاى خود را در زير پاى طالبان علم مى گذارند» در ته كفشهاى خود دو ميخ آهنين قرار داد، و گفت: مى خواهم بالهاى فرشتگان را لگدمال كنم، پس از آن هر دو پايش دچار خوره شد.
ابو عبد الله محّمد بن اسماعيل تميمى اين داستان را در شرح مسلم نقل كرده و گفته است: «هر دو پا و ديگر اعضاى بدنش فلج شد.»
فصل: احاديث در فضيلت علم از طريق خاصّه
امّا از طريق خاصّه (شيعه) به سند صحيح از ابو الحسن على بن موسى الرّضا (عليه السلام) از پدرانش از پيامبر اكرم (صلّى الله عليه وآله وسلّم) روايت شده كه فرموده است:
«طلب علم بر هر مسلمانى واجب است، علم را در هر جا كه گمان مى رود طلب كنيد، و از اهلش فرا گيريد، چه ياد گرفتن آن حسنه، طلب آن عبادت، مذاكره درباره آن تسبيح، عمل به آن جهاد، آموختن آن به كسى كه آن را نمى داند صدقه و بذل آن به كسى كه شايستگى آن را دارد موجب تقرّب به خداوند متعال است چرا كه علم وسيله شناخت حلال و حرام، روشنى بخش راه بهشت، همدم اوقات وحشت، يار تنهايى و غربت است. در خلوت سخنگو، در خوشى و ناخوشى دليل و رهنما، در برخورد با دشمنان سلاح، و نزد دوستان زيب و زيور مى باشد، خداوند متعال به وسيله علم و دانش اقوامى را بلند مرتبه مى گرداند، آنان را در راه خير پيشوا قرار مى دهد از آثار آنها پيروى مى كنند، به اعمال آنها تأسّى مى جويند، و آراى آنان را مرجع قرار مى دهند فرشتگان به دوستى با آنها راغب مى شوند، و با بالهاى خود آنها را لمس مى كنند، در نمازهاى خويش بر آنها درود مى فرستند، و هر خشك و ترى حتّى ماهيان و جانوران دريا، و درندگان بيابان و چهار پايان براى آنها طلب آمرزش مى كنند، دانش حيات دلها از جهل، روشنى چشمها از ظلمت، و نيروى بدنها از ضعف است. دانش بنده را به جايگاه نيكان و پايگاه پاكان و عالى ترين درجات دنيا و آخرت مى رساند، ذكر در حال تحصيل علم برابر با روزه، و مذاكره درباره آن مانند، نماز شب است. خداوند به وسيله علم اطاعت و عبادت مى شود، و از طريق آن پيوندهاى خويشاوندى مستحكم، و حلال و حرام الهى شناخته مى گردد علم پيشوا و عمل تابع آن است، خداوند آن را به سعادتمندان الهام، و تيره بختان را از آن محروم مى كند. خوشا به حال كسى كه خداوند او را از بهره اش محروم نساخته است.»
از امير مؤمنان (عليه السلام) نقل شده كه فرموده است: «اى مردم! بدانيد كمال دين طلب علم و عمل به آن است، آگاه باشيد تحصيل علم بر شما واجبتر از تحصيل مال است، مال ميان شما تقسيم و تضمين گرديده، و دادگرى دانا آن را ميان شما قسمت و ضمانت كرده، و به آن وفا خواهد كرد. علم در نزد اهلش ذخيره گشته، و به شما دستور داده شده آن را از آنان بخواهيد، پس آن را طلب كنيد.»
و نيز فرموده است: «عالم برتر از روزه گير شب زنده دار مجاهد است، هنگامى كه عالم مى ميرد در اسلام رخنه اى پديد مى آيد كه هيچ چيزى جز جانشين او نمى تواند آن را سدّ كند.»
و نيز: «در شرافت علم همين بس كه كسى كه آن را نمى داند مدّعى آن مى شود، و اگر آن را به او نسبت دهند شاد مى گردد. و در نكوهش جهل همين كافى است كه جاهل خود را از آن تبرئه مى كند.»
آن حضرت به كميل بن زياد فرمود: «اى كميل دانش بهتر از مال است، دانش تو را پاسدارى مى كند، و تو از مال پاسدارى مى كنى، دانش حاكم است و مال محكوم، مال بر اثر انفاق كاهش مى يابد، و دانش با انفاق افزون مى شود.»
و نيز آن حضرت فرموده است: «علم به هفت دليل از مال بهتر است، نخست اين كه علم ميراث پيامبران است، و مال ميراث فرعونها، دوّم علم با انفاق كاهش نمى يابد، و مال با هزينه و انفاق نقصان مى گيرد، سوّم اين كه مال نيازمند نگهبان است و علم پاسدار صاحب خود مى باشد، چهارم علم در كفن انسان داخل مى شود و او را در همه جا همراه است در حالى كه مال او را ترك مى كند و باقى مى ماند، پنجم مال را مؤمن و كافر به دست مى آورند، امّا علم تنها براى مؤمن حاصل مى شود، ششّم همگى مردم در امور دين خود به عالمان نياز دارند، ليكن به مالداران نيازى نيست. هفتم علم انسان را براى گذشتن از صراط نيرومند مى سازد، و مال مانع گذشتن او از آن مى باشد.»
و نيز فرموده است: «ارزش هر كس به قدر چيزى است كه آن را مى داند، در عبارت ديگر آمده است: به قدر چيزى است كه آن را نيكو انجام مى دهد.»
از امام زين العابدين (عليه السلام) نقل شده كه فرموده است: «اگر مردم فوايدى را كه در تحصيل علم است بدانند، آن را طلب مى كنند، هر چند اين كار متضمّن ريختن خون آنها و فرو رفتن در امواج دريا باشد همانا خداوند متعال به دانيال نبىّ وحى فرمود كه مبغوض ترين بندگان نزد من نادانى است كه حقّ اهل علم را سبك شمارد، و پيروى آنها را ترك كند، و محبوبترين بندگان نزد من پرهيزگارى است كه خواهان ثوابهاى بسيار، و همنشين عالمان و پيرو شكيبايان باشد، و از حكيمان سخن گويد.»
از امام باقر (عليه السلام) روايت شده كه فرموده است: «هر كه طريق هدايتى را به كسى بياموزد به اندازه كسانى كه آن را به كار بسته اند به او پاداش داده مى شود، بى آن كه از پاداش آنها كاسته شود، و آن كه امر گمراه كننده اى را به كسى ياد مى دهد به اندازه كسانى كه آن را مرتكب شده اند گناه بر عهده اوست بى آن كه از گناهان آنها چيزى كم گردد.»
و نيز فرموده است: «عالمى كه از دانش او سود برده مى شود برتر از هفتاد هزار عابد است.»
و نيز: «هر كس از شما دانشى را به ديگرى ياد دهد، دو برابر اجر دانش آموز به او پاداش داده مى شود، و معلّم بر وى برترى دارد، بنابراين دانش را از دانشوران فرا گيريد، و آن را به برادرانتان بياموزيد، همچنان كه عالمان آن را به شما آموخته اند.»
و نيز: «در مجلسى پيش كسى بنشينم كه به او اعتماد دارم، در نظرم از عبادت يك سال اطمينان بخش تر است.»
امام صادق (عليه السلام) فرموده است: «هر كس عمل خيرى را به ديگرى بياموزد پاداش كسى را دارد كه آن را به كار بسته است، راوى گويد: عرض كردم: اگر كسى كه آن كار خير را فرا گرفته است آن را به ديگرى ياد دهد، آيا اين پاداش به او داده خواهد شد؟ فرمود: اگر آن را به همه مردم ياد دهد نيز اين ثواب به همان گونه درباره او جارى خواهد شد، عرض كردم: اگر او بميرد، فرمود: هر چند بميرد.»
و نيز فرموده است: «فقه و احكام دين را فرا گيريد، چه هر كس از شما احكام دين را نياموزد اعرابى است.» خداوند عزّ و جلّ در كتابش مى فرمايد:
لِيَتَفَقَّهُوا في الدِّينِ وَ لِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ.
و نيز فرموده: «بر شما باد به فرا گرفتن احكام دين خدا، و اعرابى نباشيد، چه كسى كه احكام دين را نياموزد، خداوند متعال در روز رستاخيز به او نظر نمى كند، و اعمال او را پاكيزه نخواهد كرد.»
و نيز: «دوست دارم تازيانه بر سر اصحابم بزنم تا فقه و احكام دين را فرا گيرند.»
و نيز: «عالمان وارثان پيامبرانند پيامبران درهم و دينارى به ارث بر جاى نمى گذارند، تنها احاديثى از خود به ميراث مى گذارند، هر كس چيزى از احاديث آنها را به كار بندد بهره فراوانى به دست آورده است، بنگريد دانش خود را از چه كسى اخذ كرده ايد، چه ميان ما اهل بيت در هر نسلى افراد عادلى وجود دارد، كه تحريفات غاليان و ادعّاهاى باطل كيشان و تأويلات جاهلان را از دين مى زدايند.»
و نيز: «هر گاه خداوند خير بنده اى را بخواهد او را در دين فقيه و دانا مى گرداند.»
معاوية بن عمّار به امام صادق (عليه السلام) عرض كرد: مردى است كه احاديثتان را روايت، و آنها را ميان مردم پخش مى كند، و دلهاى شيعيان شما را به آنها قوّت مى دهد، و نيز مردى است از شيعيان شما كه عابد است ليكن اهل روايت و نقل حديث نيست، از اين دو تن كدام يك برتر است؟ فرمود: «آن كه احاديث ما را روايت مى كند، و دلهاى شيعيان ما را به آنها قوّت مى دهد برتر از هزار عابد است.»
و نيز: «مرگ هيچ مؤمنى نزد شيطان كه لعنت خدا بر او باد محبوبتر از مرگ فقيه نيست.»
و نيز: «چون مؤمن فقيه بميرد در اسلام رخنه اى پديد مى آيد كه هيچ چيزى آن را مسدود نمى كند.»
امام كاظم (عليه السلام) فرموده است: «هنگامى كه مؤمن مى ميرد. فرشتگان آسمان و نقاطى از زمين كه در آن جا خدا را عبادت كرده، و درهايى از آسمان كه اعمالش از آن جا بالا رفته، بر او مى گريند، و در اسلام رخنه اى پديد مى آيد كه چيزى آن را سدّ نمى كند. زيرا مؤمنان فقيه همچون حصار شهرها، دژهاى اسلامند.»
فرموده است: «پيامبر خدا (صلّى الله عليه وآله وسلّم) وارد مسجد شد ديد گروهى پيرامون مردى اجتماع كرده اند فرمود: اين كيست؟ گفته شد: مردى علّامه (بسيار دانا) است، فرمود: علّامه چيست؟ گفتند از همه كس به انساب عرب و جنگهاى آنها و حوادث دوران جاهليّت داناتر است، پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) فرمود: اين دانشى است كه هر كس آن را نداند زيان نكرده، و كسى كه آن را بداند سودى نبرده است، سپس فرمود: علم منحصر به سه چيز است: آيت محكمه، فريضه عادله و سنّت قائمه، و آنچه غير از اينهاست فضل است.»
0%
نویسنده: مولى محسن فيض كاشانى (قدس سره)
