شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

٥. تاءمين سلامت در جميع امور

در يكى از روايات منقول از جمله ناشى از رواج صله رحم در ميان مؤ منان به تاءمين سلامت در جمع امور (= تعطون العافية فى جميع اموركم) اشاره شده است و در همين روايت آمده است كه در نظام محاسبه خداوند اعمال عبادى كسانى كه به صله رحم پرداخته اند از عبادت افرادى كه به اين تكليف دينى توجهى نكرده اند مقبول تر است

بدون شك ، ترتب آثار متنوع بر يك عمل ، بيش از هر چيز نشانگر اهميت و نقش محورى آن در ميان ساير اعمال مى باشد. سزاوار است كه مؤ منان در مقام عمل به اين نكته اهتمام ويژه اى مبذول دارند براى عمل به هر تكليف دينى ، به ميزان وزن و اعتبار آن در نظام رفتارى دين و آثار كاركردهاى فردى و اجتماعى اش نظر كنند و به نقش و تاءثيرى كه در ايفاى ساير اعمال دارد، اعتنا نمايند و با هدف بهره گيرى از آثار نيكوى هر يك از وظايف شرعى به انجام دادن آن به كامل ترين شكل ممكن دست يازند.

تحليل آثار مثبت صله رحم و آثار منفى مترتب بر قطع آن از عظمت شاءن برترى موقعيت اين عمل عبادى حكايت دارد و زيبنده است همگان دست كم بر اساس خرد سنجى و با انگيزه نيل به آثار نيكوى آن در زندگى اجتماعى كه خود بدون شك ، بخشى از تمنيات مطلوب جامعه انسانى را تحقق مى دهد، به رعايت كامل اين وظيفه اهتمام و توجه نمايند.

در تبيين اين اثر بايد گفت احساس وابستگى و تعلق خاطر عميق به ديگران خصوصا هنگامى كه از خاستگاه هاى اصيلى همچون خويشاوندى انبعاث يابد و با تلقى عبادى بودن آن همه وظايف و مسؤوليت هاى مربوط از ضمانت اجراى موكدى برخوردار شود، ثمرات متنوعى را عايد خواهد ساخت انتشار روابط متقابل عاطفى ميان خويشان ، ايجاد زمينه مناسب جهت انجام وظايف و تعهدات مشترك ، تثبيت و تقويت پيوندهاى اجتماعى ، ايجاد وجدان جمعى و شكوفايى تمايلات ديگر گرايانه ، ايجاد زمينه مناسب جهت ابراز همكارى و هميارى مسالمت آميز، امكان بهره گيرى بهينه از سرمايه هاى مشترك اجتماعى ، ايجاد فضايى آكنده از تعهد مندى و مسؤ وليت جويى ، شكل گيرى زمينه هاى مناسب جهت پرورش و شكوفايى استعدادها و سرمايه هاى بالقوه انسانى و در پرتو آن ، حصول تكامل فردى و اجتماعى ، تحقق جامعه اى مطبوع و مناسب بر پايه عدالت و احترام متقابل و حذف هر گونه روابط سلطه جويانه و مهار عوامل موجد اصطكاك و نيز از ميان بردن آفات و آسيب هاى اجتماعى در پرتو وحدت هدف و تشريك مساعى همگان و... از جمله ثمرات ارزشمند يك تجمع انسانى است كه بر اساس نوع گرايى ، وظيفه شناسى ، تعهد مندى و مسؤ وليت جويى و با هدف تحقق اهداف و آرمان هاى مطلوب بشرى به زندگى اجتماعى روى آورده اند.

بدون شك ، هر چند داشتن چنين جامعه اى در عمل با مشكلات متعددى مواجه است ، اما در مقام نظر، همواره جزو آرزوهاى ديرين بشرى بوده و پيامبران الهى نيز هر يك به سهم خود در جهت تحقق اين رؤ ياى مقدس و ايجاد مدينه فاضله انسانى ، ايفاى رسالت كرده اند. چنين جامعه اى با توجه به وفور زمينه هاى مناسب جهت پرورش و تربيت نفوس انسانى و ايجاد بسترهاى لازم جهت مشاركت سالم اجتماعى ، نقش بسيار مهم و بى بديلى را در تحقق سعادت دنيا و آخرت انسان ها ايفا مى كند؛ به احتمال زياد، اثر فوق به عنوان يكى از آثار قابل توجه صله رحم در چنين جامعه اى با ملاحظه خصوصيات و ويژگى هاى مورد نظر امكان تحقق خواهد يافت

٦. تكثير جماعت

تكثير جماعت انسانى يكى ديگر از آثار صله رحم است تكثير دو معناى كمى و كيفى را شامل مى شود. معناى كيفى آن عبارت است از پيوند عميق عاطفى و به تبع آن برقرارى اتحاد و همكارى صميمانه ميان خويشان و جمعيت بسيارى از انسان ها. هر چند معناى كيفى تكثير با تحليل آثار ناشى از صله رحم سازگارى بيشترى نشان مى دهد اما تكثير به معناى كمى آن با ظاهر اين واژه قرابت بيشترى دارد و فرض فقدان قرينه ، به مقتضاى اصالت ظهور، بايد همين معناى متعارف را در نظر گرفت

ابهام محتوايى تكثر به معناى كمى را مى توان با تاءمل در مضامين روايات مربوط به آثار و پيامدهاى قطع رحم در جامعه انسانى مرتفع نمود. كاهش ‍ جماعت انسان ها بر اثر وقوع آفات و بليات ، عقيم شدن رحم ها و در نتيجه انقطاع نسل از جمله آثار و تبعات وضعى قطع رحم مى باشد كه روايات متعددى بدان تذكر داده اند و متقابلا صله رحم به عنوان يك عمل عبادى مطلوب - در صورتى كه با رعايت دقيق وظايف و انتظارات مورد نظر انجام پذيرد - علاوه بر خنثى سازى آثار شوم ناشى از قطع رحم ، اثر وضعى ديگرى همچون توليد نسل و تكثر جمعيت انسانى را به دنبال خواهد داشت

در مباحث پيشين نيز بدين نكته اشاره شد كه منطق عالم هستى بر اين قوام يافته كه براى اعمال نيك و بد انسان ها، نتايج و پاداش هاى متناسبى را ارزانى دارد و براى هر عمل به فراخور نقش مثبت يا منفى آن در فرايند پويش انسان ها به سوى تحصيل سعادت دنيا و آخرت پاداشى مسانخ و درخور تدارك بيند.

از اين رو سزاوار است همه انسان ها عموما و كسانى كه به تعاليم وحيانى اعتقاد مبرم دارند خصوصا به آثار و پيامدهاى اعمال فردى و جمعى خويش توجه ويژه اى مبذول دارند و در نظام رفتارى و معيارهاى ترجيحى خويش براى اين سنخ آثار و تبعات وضعى كه معمولا درك ترتب و كيفيت ارتباط على آن به طور مستقيم باى همگان ميسور نيست و اشباه و نظاير آن در نظام على و معلولى ماءلوف وجود ندارد، حساب ويژه اى قائل شوند و در ارزيابى اعمال خويش ، اين گونه آثار قهرى و لاينفك را نيز ملحوظ دارند.

علامه طباطبائى (ره) در توضيح اين اثر مى نويسد:

در برخى از آيات قرآن ، احسان به والدين در كنار توحيد و نفى شرك ذكر شده است و خداوند پس از امر به توحيد و نهى از شرك ورزى ، بدان فرمان فرمان داده است ؛ براى مثال در آيه ٢٣ سوره اسراء مى فرمايد: پروردگارت امر كرده است كه جز او را نپرستيد و به پدر و مادر نيكى كنيد و اگر يكى از آنها، يا هر دوى آنها نزد تو به سن پيرى برسند، به آنان حتى اف مگو و آنان را مران و با ايشان به نرمى و احترام سخن بگو.

و نيز در آيه ١٤ سوره لقمان مى فرمايد: و انسان را در حق پدر و مادر سفارش كرديم كه مادرش او را با ضعف روز افزون ، آبستن بوده است (و شير دادن) و از شير گرفتن او دو سال به طول انجاميده ، براى من و پدر و مادرت سپاس گزار.... اين تقارن نشانگر آن است كه عقوق والدين ، بزرگ ترين گناه يا از جمله بزرگ ترين گناهان بعد از شرك به خدا مى باشد و پذيرش اين واقعيت چندان هم دور از ذهن نيست ، چه نظام اجتماعى كه بدون آن ، امكان حيات و دين براى انسان باقى نمى ماند، امرى وضعى و اعتبارى است و حدوث و بقاى آن ، مرهون حب نسل و علاقه مندى به استمرار آن است و اين خود مبتنى بر روابط عاطفى و محبت آميز حاكم بر كانون خانواده است كه ميان والدين از يك سو و فرزندان از سوى ديگر جريان دارد. فرزندان به رحمت و احسان والدين محتاجند و والدين به سبب طبع و علاقه مندى فطرى بدين امر، اشتياق دارند و اين خود براى تحريك و تحريض آنان در احسان به فرزندان كفايت مى كند.

اما نيازمندى والدين به رحمت و راءفت فرزندان در دوران پيرى و عجز آنان كه خود به تنهايى به تاءمين حوايج خويش قادر نيستند، ظهور مى يابد و در اين دوران ، فرزندان به رفع نيازهاى والدين خويش قيام مى كنند. ظلم فرزندان به والدين و بى توجهى به خواست هاى آنان در دوره نياز و وابستگى و اميد و علاقه آنان به دستيارى فرزندان ، در صورتى كه در جامعه و در گستره وسيع انتشار يابد، رغبت طبيعى به توليد و تربيت فرزند را از ميان برده و در دراز مدت ترك تناسل و انقطاع نسل را موجب مى گردد.

كراهت انسان ها از تشكيل خانواده و عدم اعتنا به آن ، به عنوان يك جامعه خرد و نيز خوددارى و سرپيچى از ايفاى وظايف پدرى و مادرى در حق فرزندان ، در گذر زمان به توليد نسلى از انسان ها منتهى خواهد شد كه هيچ گونه قرابت و پيوند نسبى ميان خود احساس نمى كنند و اين امر، تلاش و اضمحلال جامعه انسانى و تفرقه و تشتت در صفوف آنان را باعث مى گردد. روشن است كه چنين مفاسدى را با وضع و اجراى قوانين رايج نمى توان اصلاح نمود و سعادت دنيا و آخرت براى هميشه از چنين جامعه اى رخت بر خواهد بست(٤٤٧)

٧. افزايش محبت ميان خويشان

افزايش محبت و ايجاد تعاطف ميان خويشان از جمله آثار طبيعى و آشكارى است كه بر اجراى صله رحم و رعايت دست تكاليف و وظايف مربوط به آن مترتب مى شود. ابراز حس وظيفه شناسى ، برقرارى تعاملات عاطفى ، همكارى و هميارى هدفمند و مسالمت آميز، رعايت حقوق و تكاليف متقابل ، ايجاد بسترهاى مناسب جهت بهره گيرى از سرمايه هاى مادى و معنوى مشترك ، نوع گرايى و توسعه وجدان جمعى ، دست يازيدن مشتاقانه به اقدامات مثبت و اصلاحى ، تلاش در جهت انتشار ارزش ها و فضايل مطلوب انسانى ، ابراز تمايل به بذل امكانات شخصى در جهت حل مشكلات متعدد همگنان و به طور كلى ، اعمال سياست هاى ايثارگرانه و ديگرخواهانه و اهمال شيوه هاى منفعت جويانه و سود گرانه در تعاملات انسانى ، در گستره اى محدود همچون شبكه خويشاوندى آثار و كاركردهاى نافع و مورد انتظارى را به دنبال دارد كه از جمله آنها ايجاد تعاطف و افزايش ‍ محبت ميان خويشان است انجام دادن اقدامات فوق به مصداق الناس ‍ عبيد الاحسان استحكام و شكوفايى پيوندهاى طبيعى ميان خويشاوندان را موجب مى گردد.

پيوندهاى نسبى و سببى ميان گروه هاى انسانى به رغم موقعيت ها و جايگاه هاى متفاوتى كه در فرهنگ ها و خرده فرهنگ هاى مختلف حاكم بر جوامع بشرى به خود اختصاص داده است ، تنها به عنوان يك محرك طبيعى و عامل بالقوه در جذب و ربايش انسان هاى برخوردار از شجره واحد به سوى يكديگر ايفاى نقش مى كند و اين اقدامات مثبت يا منفى و همسويى يا تخلف از مراعات اقتضائات اين پيوندها در مقام عمل است كه موجب شكوفايى و تقويت و كارايى اين قبيل تعلقات يا خمودى و تضعيف و فراموشى آنها در عرصه نظام اجتماعى مى گردد.

از اين رو بايسته است سياست هاى فرهنگى جامعه در جهت تحريك و تشويق همگان به رعايت شؤ ون و اقتضائات مناسب اين پيوند اصيل و توجه دادن به آثار و پيامدهاى منفى برخى اقدامات معارض - همچون تسامح و سهل انگارى در اداى حقوق و وظايف مورد انتظار و يا احيانا بى توجهى كامل به تعهدات و مسؤ وليت هاى متقابل ناشى از پيوندهاى خويشاوندى - جهت يابى و سازمان دهى شود. باشد كه جامعه انسانى از آثار نيكوى اين ارزش ها و تعاليم اجتماعى اصيل ، على رغم تعهدات سنگينى كه عادتا با روحيات مسؤ وليت گريز انسان طبيعى سازگار نيست ، به طور كامل و مستوفا برخوردار گردد!

٨. جلب حمايت خويشان

جلب حمايت خويشان و ايجاد زمينه جهت بهره گيرى از سرمايه هاى وجودى ايشان از جمله نتايجى است كه در پرتو اتيان صله رحم امكان وقوع دارد. علم و آگاهى به وظايف و مسؤ وليت هاى خويش در قبال ديگران ، بذل توجه به حقوق خويشان و انتظارات مورد نظر در اين خصوص ، احساس تعهد به اداى اين حقوق در حد امكان به عنوان يك تكليف دينى ، درك اهميت و ضرورت اين سنخ ارتباطات با توجه به آثار متعدد آن در نظام اجتماعى ، اعتقاد به سودمندى معنوى و ارزشى تعاملات خويشاوندى در كنار انبوه تعاملات اجتماعى متنوع اجتماعى ، فقدان موانع درونى و برونى در مسير تحقق وظايف مربوط، برخوردارى از انگيزه هاى لازم جهت احيا و تقويت پيوندهاى خويشاوندى و تلاش هدفمند در جهت اجابت انتظارات و... عمده ترين بنيادها و زيرساخت هايى است كه عينيت صله رحم را ممكن مى سازد و در هر جامعه بسته به ميزان حضور و شدت و ضعف متغيرهاى فوق در نظام بينش ها و ارزش هاى فرد و جامعه ، مى توان تحقق پديده هاى رفتارى متناسب را انتظار داشت بدون شك ، ابراز وفادارى بى شائبه به رعايت تعلقات خويشاوندى ، حرمت نهادن به حقوق و تكاليف متقابل ، عينيت دادن باورها در چارچوب فعاليت هاى همسو با هدف تاءمين اقتضائات مورد نظر و تلاش همه جانبه براى تحكيم و تقويت اين پيوندها، در عين اين كه خود از بارزترين مصاديق عمل امر به معروف و انتشار يكى از ارزش هاى متعالى مورد نياز در نظام روابط اجتماعى انسان ها به حساب مى آيد، نقش بسيار درخور توجهى در تثبيت پيوندهاى رايج در شبكه هاى خويشاوندى و در مقياس وسيع تر در تقويت و تشديد همبستگى ها و تعلقات اجتماعى عام ايفا مى كند.

به طور قطع ، وصول به اين مهم به عنوان يكى از اهداف غايى در فرايند جامعه پذيرى و نظام كنترل اجتماعى و به طور كلى جرح و تعديل هايى كه مستمرا در دستگاه ارزش ها و هنجارهاى حاكم بر يك جامعه صورت مى پذيرد، هنگامى به طور كامل امكان خواهد يافت كه در گام نخست ، حوزه هاى خرد و زير مجموعه هاى نظام كلان همچون شبكه هاى خويشاوندى موجود در يك جامعه ، كه علاوه بر انگيزه هاى ثانوى از انگيزه ها و تمايلات طبيعى و اولى نيز برخوردارند، بدان همت گمارند و زمينه هاى تحقق آن را در كامل ترين سطح ممكن مهيا سازند و در گام بعد، اين نظام اعتقادى و تربيتى و مديريتى و اجرايى حاكم بر جامعه است كه وظيفه دارد در پرتو القائات خويش و اعمال سياست هاى مناسب ، سطوح ديگرى از پيوندها و وابستگى هاى مورد نياز نظام اجتماعى را سازماندهى كند و استقرار بخشد.

از اين رو، جلب حمايت خويشان و توسعه موقعيت عاطفى - اجتماعى فرد در ميان بستگان به عنوان يكى از آثار ناشى از ارائه خدمات ، تلاش ‍ مثبت در جهت تاءمين مصالح مادى و معنوى و همسويى با اهداف و غايات مورد نظر بستگان ، از جمله عينى ترين و عادى ترين آثار و نيز طبيعى ترين واكنشى است كه تحقق آن از همه طرف هاى درگير در تعاملات صميمانه اجتماعى انتظار مى رود.

٩. اندوهناك شدن دشمنان

اهتمام به صله رحم و تلاش همه جانبه در جهت تاءمين حقوق و ايفاى وظايف متقابل ميان خويشان ، تقويت و تحكيم پيوندهاى نسبى و سببى ميان اعضا و بالطبع اتحاد و يك پارچگى اين شبكه را به عنوان يكى از زير مجموعه هاى نظام كل موجب مى گردد. كاركرد ديگرى كه از پيوستگى و ائتلاف خويشاوندان به ظهور مى رسد، ارتقاى توان آنان در رويارويى و مقابله با حوادث ناخوشايند و خنثى سازى توطئه هايى است كه با هدف تهديد مصالح جمعى و نقض حقوق و ارزش هاى مصوب نظام اجتماعى از سوى بدخواهان و منحرفان طراحى و تدارك مى شود.

اين اثر نيز همچون برخى ديگر از آثار ناشى از صله رحم براى كسانى كه تمدن حضرى به شكل امروزين آن و نظام هاى اجتماعى و پيامدها و اقتضائات طبيعى و مصنوعى خاص آن را تجربه مى كنند، تصوير روشنى نمى يابد و ارزش و اهميت آن ، آن گونه كه بايد فهم نمى شوند.

بدون شك ، پيوند مستحكم ميان افراد خويشاوند در تمدن پيشين كه به علت فقدان يا ضعف تحرك جغرافيايى عموما در يك منطقه و تحت تاءثير يك نظام اعتقادى و ارزشى و هنجارى مشترك تجمع يافته و به اقتضاى وضعيت تمدنى خاص و با هدف تاءمين نيازهاى متنوع روانى ، اجتماعى ، فرهنگى ، اقتصادى ، سياسى خود به صورت مستقل ، تعلقات و وابستگى هاى مبرمى را به يكديگر احساس مى كردند، تنها راه وصول به اهداف و غايات مورد نظر به شمار مى آمد.

اندوهناك شدن دشمنان بر اثر برقرارى پيوندهاى استوار ميان اعضاى خويشاوند از جمله آثارى است كه در بخش تاءمين نيازهاى امنيتى جامعه (از زير مجموعه هاى نياز سياسى) مطلوبيت خويش را هويدا مى سازد؛ از اين رو با توجه به اثر مذكور، پيوندهاى خويشاوندى در عرف هاى سنتى را مى توان در سطح دشمنان و مخالفان داخلى به عنوان يكى از ابزارهاى كنترلى بالقوه جهت مهار طغيان ها و شورش هاى فرصت طلبان و در سطح دشمنان خارجى و به عنوان يكى از متغيرهاى بسيار مهم در جهت حفظ وحدت و انسجام قومى و محلى مستمر و تاءمين آمادگى هاى لازم جهت خنثى سازى توطئه ها و مبارزه با دشمنان به حساب آورد.

البته روشن است كه بهره گيرى از اين سرمايه اجتماعى نيز تنها در صورتى براى اجتماع مؤ منان مجاز خواهد بود كه با اصول اعتقادى و نظام ارزشى و دستورالعمل هاى رفتارى اسلام و در يك كلام با روح كلى حاكم بر تعاليم شرع مبين تعارض و تنافى نداشته باشد.

١٠. سلامت بدن و آرامش روان

سلامت بدن و آرامش روان نيز به عنوان دو نمود مرتبط با يكديگر از جمله نتايج حاصل از صله رحم شمرده شده است تحليل دقيق زيرساخت ها و زمينه هاى اعتقادى و اخلاقى و روانى اجتماعى تحقق صله رحم در الگوى دينى آن و بررسى آثار ونتايج قريب و متوسط و بعيد و همچنين ارزيابى آثار جانبى آن ، فلسفه چگونگى نيل به آثار فوق را به دست مى دهد.

نوع گرايى ، وابستگى و تعلق به يك گروه خاص ، تعهد مندى متقابل ، رهايى از تك روى و فردگرايى ، انزوا گريزى و مشاركت اجتماعى ، تعاملات عاطفى - روانى ، اخذ و اعطاى سخاوتمندانه تجارب و امكانات ، جلب اعتماد عمومى ، توسعه شخصيت اجتماعى ، تحصيل پايگاه و موقعيت در شبكه خويشان ، امكان يابى تحقق برخى آمال اجتماعى در پرتو اراده جمعى ، پشت گرمى و تقويت بنيه در رويارويى و حل مشكلات و مصايب و... به عنوان برخى از زمينه ها و تبعات صله رحم ، آرامش روانى و به تبع آن ، سلامت بدن را در مقابل بسيارى از بيمارى هاى روان تنى كه از رايج ترين و شايع ترين بيمارى هاى عصر و زمان حاضر است تاءمين مى كند.

بسيارى از نظريه پردازان اجتماعى ، مهاجرت ، شهرنشينى ، تقسيم كار تخصصى ، پيچيدگى ارتباطات ، تكثر پايگاه ها و نقش هاى مربوط، غلبه خلق و خوى سازمانى ، تسلط نگرش هاى محاسباتى و سوداگرانه در روابط انسانى ، ضعف بنيان هاى اعتقادى و اخلاقى ، كاهش مبادلات عاطفى ، وقوع فاصله روانى - اجتماعى ميان انسان ها، نداشتن احساس نياز جدى به شبكه خويشاوندى به علت تعلق وثيق به افراد، نهادها و سازمان هاى بديل ، از ميان رفتن بسيارى از كاركردهاى متنوع سنتى اين شبكه در روند تغييرات تمدنى موجود و كاهش قابل توجه ارزش و اعتبار آن و... را عمده ترين علل تفرد گرايى ، خلاء عاطفى ، نقض تعهدات اخلاقى و تمرد از مسؤ وليت هاى متقابلى كه فاقد ضمانت هاى اجرايى قهرى اند، مى دانند.

دوركيم ، جامعه شناس معروف ، در تبيين علل خودكشى به عنوان يكى از آسيب هاى اجتماعى نسبتا رايج و يكى از پيامدهاى منفور تمدن جديد، پس از گونه شناسى اين پديده ، در تبيين يكى از انواع آن يعنى خودكشى خودخواهانه مى نويسد:

بدين سان افراد به حال خود رها شده ، اميال بى پايان در خود احساس ‍ مى كنند. آنان كه هرگز قادر به خشنود شدن نيستند، تنها در پرتو يك قدرت خارجى اخلاقى مى توانند به تعادل برسند، قدرتى كه آنان را به ملايمت مى خواند و دريافتن آرامش يارى شان مى كند. هر وضعيتى كه توازن بين اميال و خشنودى ها را بر هم زند به يك ضريب تشديد ابتلا به خودكشى تبديل خواهد شد.

دوركيم اين نخستين نوع خودكشى اجتماعى را كه از طريق بررسى آمارى همبستگى ها پيدا كرده است خودكشى خودپرستانه مى نامد. مرد و زن هنگامى كه اساسا در فكر خويشتنند، هنگامى كه نتوانسته اند در يك گروه اجتماعى جذب شوند، هنگامى كه اميال محرك آنان به درجه اى از تعادل نيست كه با سرنوشت بشرى متناسب باشد، يعنى اقتدار گروه و نيروى اجبار تحميلى يك محيط محدود و قدرتمند را بپذيرد، در اين صورت آمادگى بيشترى براى پايان دادن به حيات خود دارند.(٤٤٨)

١١. زدودن از خود بيگانگى

يكى ديگر از آثار صله رحم كه در روايات دينى تحت اين عنوان از آن ذكرى به ميان نيامده است ، نقش و تاءثير اين عمل عبادى در هويت بخشى ، قوام شخصيت و زدودن بيمارى ويرانگر از خود بيگانگى است

بدون ترديد، احساس تعلق به جمع انسان ها عموما و اقارب و خويشان خصوصا؛ حركت در مسير احياى تعاليم و ارزش هاى حيات بخش ، تلاش ‍ در جهت تحكيم روابط انسانى ، فارغ از دغدغه هاى سوداگرانه و منفعت جويى هاى ظالمانه به عنوان يك ضرورت انكارناپذير در حيات بشرى ؛ نوع گرايى و احساس وظيفه در قبال ديگران و متقابلا درك عميق نيازمندى و وابستگى خود به ديگران در مسير پويش به سوى اهداف متنوع انسانى در ابعاد مختلف مادى و معنوى مورد نياز جهت تحصيل يك حيات معقول ؛ زدودن خود محورى و تمركز گرايى در چرخه تعاملات روانى و اجتماعى با ديگران ؛ رفع غرابت و تنهايى و احساس امنيت خاطر در پرتو همسويى با ديگران و جلب حمايت و توجه آنان و... به عنوان بارزترين ثمرات صله رحم علاوه بر از ميان بردن زمينه هاى از خود بيگانگى در كانون شخصيت فرد، او را به شكوفايى تمايلات انسانى و پرورش دائم التزايد استعدادها و سرمايه هاى متنوع وجودى ، رهنمون مى گردد.

ادامه اين روند، فرد را به تحصيل ملكات اعتقادى و سجاياى اخلاقى لازم جهت ايفاى وظايف ، تحرك و پويايى در عرصه هاى عمل اجتماعى و در نتيجه تكامل و توسعه شخصيت انسانى به عنوان غايت مطلوب او در جهان هستى سوق مى دهد.

يكى از متفكران معاصر در اين باره مى نويسد:

وقتى كه ديديد عواطف و احساسات انسانى شما درباره ديگران خشكيده است و نگاهتان به انسان ها فرقى با نگاهتان به ديوارها و درختان ندارد، بدانيد كه بيمارى از خود بيگانگى در شما شروع شده است در آن هنگام كه ديديد از انديشه و تعقل در حقايق ضرورى و مفيد حيات طبيعى و حيات معنوى احساس لذت و بايستگى نداريد، يقين داشته باشيد كه بيمارى از خود بيگانگى هستى شما را به بازى گرفته است اگر ديديد كه شعله هاى احساس تكليف در درون شما خاموش گشته است ، فورا به بررسى خويشتن بپردازيد، خواهيد ديد كه بيمارى از خود بيگانگى مغز و روان را به ركود كشانده است

همچنين وقتى كه ديديد بدون علت ، ارتباط شما با خويشاوندان نزديك و دور رو به سردى گراييده است ، بدانيد كه بيمارى از خود بيگانگى كار خود را كرده و بيمارى ديگرى به نام بيگانگى ، از حوزه شخصيت (خود) را كه همان قطع صله رحم است ، براى شما به ارمغان آورده است و سپس اين دو بيگانگى ، بيمارى سومى را كه نامش بيگانگى از انسان است به دنبال مى آورد و نتايجى ناگوار مانند نيازمندى و مرگ زودرس را به دنبال مى آورد. آيا اسلام با تاءكيدى شديد كه درباره صله ارحام دارد و با تاءكيدى شديدى كه درباره انسان دوستى به عمل آورده است ، منظورش ريشه كن كردن غربت و بيگانگى انسان از دنيا و انسان ها و بيگانگى از خويشتن نيست ؟ قطعا چنين است با كمال صراحت و قاطعيت مى توان گفت : هر متفكر و هر مكتبى كه بخواهد درباره چاره دردها و ناگوارى هاى انواع بيگانگى ها بينديشد، هيچ راهى جز اين ندارد كه نخست خود انسان را با خود خويشتن آشنا بسازند و ما بين انسان و خويشتن صلحى برقرار نمايند، در آن موقع خواهند ديد كه از آن همه انواع بيگانگى ها كمترين اثرى نمانده است ؟(٤٤٩)

فصل هفتم : اهميت و جايگاه شبكه خويشاوندى از ديدگاه جامعه شناسان

١٢. مصونيت از گناه

مصونيت از گناه نيز از جمله آثارى است كه از اجزاى درست صله رحم به عنوان يك وظيفه مهم مذهبى - اجتماعى نصيب همگان مى گردد. درك اين اثر و كيفيت ترتب آن ، هر چند در مقايسه با ساير آثار مؤونه بيشترى مى طلبد اما توجه عميق به موقعيت و جايگاه اين تكليف در ميان ساير تكاليف و وظايف فردى و اجتماعى و نيز از آثار و كاركردهايى كه تحقق آنها به طور مستقيم و غير مستقيم در عرصه روابط اجتماعى ، معرف انگيزه شارع مقدس در الزام به رعايت آن به شمار مى آيد، تا حد زياد نقش صله رحم را در توليد اثر فوق به دست مى دهد.

از منظر جامعه شناسى ، برقرارى ارتباطات متنوع اجتماعى و مشاركت فعال در عرصه هاى مختلف زندگى اجتماعى ، عمده ترين منبع جامعه پذيرى و كنترل اجتماعى به شمار مى آيد. اين فرايند آموزشى و پرورشى كه از اولين مراحل حيات تا پايان عمر افراد فعال بوده و از طريق كار گزارانى همچون خانواده ، مدرسه ، گروه همسالان ، كانون هاى مذهبى ، وسايل ارتباط جمعى ، محيط اجتماعى عام و... تحقق مى يابد، اهداف و غاياتى را تعقيب مى كند كه تحت دو عنوان كلى جامعه پذيرى و تربيت اجتماعى و نظارت و كنترل اجتماعى يا در يك عنوان كلى تر، انتقال فرهنگ از يك نسل به نسل ديگر از آن ياد مى شود.

امكان يابى نظارت اجتماعى در پرتو جامعه پذيرى ، تبيين ارزش هاى مثبت و منفى ، آموزش هنجارهاى مصوب در سطوح مختلف آن ، معرفى اهداف و وسايل مشروع ، ايجاد حساسيت هاى اعتقادى و روانى متناسب در همگان ، شكل گيرى افكار عمومى و وجدان ، تدارك اهرم هاى رسمى جهت تقويت اراده جمعى در همسويى با اقتضائات نظام اجتماعى و اجتناب از فردگرايى و تمرد، مهمترين نقش را در تحكيم و تثبيت نظام اجتماعى ايفا مى كند. شبكه خويشاوندى نيز به عنوان يكى از زير مجموعه هاى نظام اجتماعى با توجه به ساختارهاى انحصارى و اقتضاى جامعه پذيرى متناسب ، گونه هاى خاصى از علاقه مندى و تعلق و به تبع آن ، روابطى ويژه با سبك و سياقى منحاز از ساير عرصه هاى نظام اجتماعى بر اعضا تحميل مى كند و براى اجراى درست آن از همه اهرم هاى غير رسمى و متغيرهاى دخيل در اين سنخ وابستگى ها بهره مى گيرد.

دگر خواهى ، تعهد متقابل ، احساس وظيفه و مسؤ وليت در قبال ديگران ، انگيزه لازم جهت اداى حقوق و تكاليف مورد انتظار، برقرارى روابط منسجم ، رواج تعاملات فيمابين ، توسعه شخصيت اجتماعى ، در هم آميختگى منافع و مصالح مشترك ، تلاش در جهت رفع حوايج مادى و معنوى ديگران و... به عنوان بارزترين زمينه ها و آثار صله رحم ، در صورتى كه با ارزيابى مثبت همگان و احساس ضرورت به برقرارى چنين پيوندهايى تواءم باشد، نتايج متعددى از جمله نظارت اجتماعى را به همراه خواهد داشت تحقق اين نتيجه ، موجب حساسيت لازم در اعضاى شبكه در جهت شكل گيرى جاذبه ها و دافعه هاى همسو و ايجاد وابستگى ها و تعلقات متقابل خواهد شد. اثر مذكور يعنى مصونيت از گناه نيز چه به عنوان ثمره اى از ثمرات ايمان و اعتقاد مذهبى و خودسازى و اعمال مراقبه هاى مستمر نفسانى و چه به عنوان نتيجه اى از نتايج نظارت و تذكر و ارشاد و هدايت و برحذر داشتن فرد از ارتكاب نواهى و نيز تحريك و تشويق او به انجام دادن معاريف به عنوان عادى ترين پيامدهاى تعلق شديد اعضاى شبكه به يكديگر، از جمله نتايج نظارت اجتماعى اعضا، كه خود محصول و رهاورد التزام عميق به رعايت صله رحم مى باشد، به حساب مى آيد.

البته روشن است كه تحقق اين مهم همچون ساير نتايج متوقع از صله رحم ، تنها در صورتى ممكن خواهد بود كه همگان به اتيان وظايف و مسؤ وليت هاى محوله و اداى حقوق و تعهدات متقابل خويش ، تواءم با رعايت همه ضوابط و معيارهاى مورد نظر، آن گونه كه مرضى خداوند تعالى است اقدام كنند. چه اتيان وظيفه امر به معروف و نهى از منكر به عنوان يك ضرورت اجتماعى و اداى بخشى از حقوق اجتماعى توسط فرد و تلاش در ايجاد زمينه هاى لازم ، جهت تعالى و تكامل همگان در پرتو نظام اجتماعى در ميان شبكه خويشاوندان از اهميت و اولويت بيشترى در مقايسه با ساير بخش هاى جامعه برخوردار است و بى مناسبت نيست كه پيامبر اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله در ابتداى شروع دعوت و ابلاغ رسالت الهى خويش ، بنا به ملاحظاتى همچون امكان تاءثير گذارى و تاءثير پذيرى بيشتر، اقارب به خويشاوندان خود را مقدم بر سايرين مشمول اين عنايت قرارداد و به طور قطع ، اگر در پرداخت حقوق مالى ، حق تقدم از آن خويشان باشد، در ساير حقوق نيز همچون تذكر به مصالح و برحذر داشتن از مفاسد، بايد تا حد امكان به رعايت اين تقدم اهتمام نمود.

١٣. تزكيه اعمال

صله رحم و برقرارى ارتباطات متقابل صميمانه با خويشاوندان بر برخى پيش نيازهاى تربيتى و اعتقادى ، همچون نوع جويى ، ديگر گرايى ، عطف توجه عميق به مسؤ وليت هاى اجتماعى ، احساس تعهد در قبال حقوق ديگران ، تمايل روانى به ايفاى تكاليف مربوط، احساس وابستگى و تعلق به ديگران ، برخوردارى از انگيزه لازم جهت برقرارى تعامل مستمر و مناسب با هدف بهره دهى و بهره گيرى معقول و مسالمت آميز، اعتقاد به سودمندى و ضرورت اين رويه در حيات اجتماعى و... مبتنى است

استمرار اين امر و تلاش در جهت حفظ حدود و رعايت اقتضائات مورد نظر در اين چرخه عاملى و در محدوده اى خاص به نام شبكه خويشاوندى ، آثار روانى و تربيتى و در مرحله بعد، آثار و كاركردهاى اجتماعى متعددى را به همراه دارد، از جمله اين آثار كه عنوان فوق و نيز روايات باب بدان اشاره دارد، ايجاد خصيصه تعهد مندى و وفادارى عارى از تمنيات سوداگرانه به انجام دادن مسؤ وليت هاى متقابل اجتماعى در فرد عامل و ارتقاى انگيزه و تمايل او به مشاركت فعال در مسير اعطاى خدمات اجتماعى به ساير همنوعان مى باشد كه به انحاى گوناگون در چارچوب اعمال و رفتارهاى عينى نمايان مى شود.

از اين رو، صدور اعمال و رفتارهاى مفيد و مقبول از تك تك اعضا و انتشار آثار نيك آن در فضاى جامعه به عنوان يك ضرورت انكارناپذير در نظام اجتماعى ، بيش از هر چيز نيازمند ايجاد زمينه هاى روانى و تربيتى مناسب در افراد عامل و در گام بعد، ايجاد بسترهاى مناسب اجتماعى جهت تحريك و تشويق همگان از يك سو و بهره گيرى بهينه نظام اجتماعى از آثار سودمند اين قبيل رفتارها مى باشد.

بديهى است مساعدت روانى و اعتقادى افراد عامل بر انجام دادن اعمال نيك ، تواءم با نيات مقبول و پسنديده و بازتاب ناشى از استمرار اين عمل در شخصيت و روان عامل ، به تدريج زمينه ارتقاى مطلوبيت هاى كيفى و تخلق به سجاياى مقبول را در فرد عامل و به تبع آن در اعمال وى فراهم مى آورد و بدون شك ، شيوع اين سنت در سطوح كلان ، جامعه انسانى را به غايت ، مطبوع و سعادتمند خواهد نمود و زمينه ارتكاب اعمال نيك و هدفمند را براى همگان فراهم خواهد ساخت

يكى از محققان در توضيح اين اثر مى نويسد:

شايد به نظر بعضى چنين برسد كه نيكى كردن و احسان به خويشاوندان چه ارتباطى با كردار آدمى دارد... اگر از نظر روانى در موضوع صله رحم دقت كنيم به اين حقيقت خواهيم رسيد كه شخص نيكى كننده ، به ريشه ها و شاخه هاى طبيعى خود در اين زندگانى توجه دارد و ناراحتى آنان را مربوط به خود مى داند و براى ايجاد طراوات در آن ريشه ها و شاخه ها اهميت مى دهد؛ اين طرز تلقى از خويشاوندان ، شامل لزوم تعليم و تربيت هاى سازنده نيز مى باشد. با مطالعه در چنين وضع روانى به اين نتيجه مى رسيم كه چنين شخصى از يك روان پاك و مقيد به اصل و ارزش كاملا برخوردار است و مسلم است كه اعمالى كه با تكيه به اصول انسانى و اعتقاد به ارزش ها صادر مى گردند، صاف و پاك مى باشند.(٤٥٠)

از اين رو، استمرار بر صله رحم به عنوان يك عمل مطلوب عبادى - اجتماعى و اجراى آن در سطحى محدود و در يكى از واحدهاى خاص ‍ اجتماعى به نام شبكه خويشاوندى ، در صورتى كه با خلوص نيت و با هدف ايفاى يك وظيفه حيات بخش و سعادت آفرين و به انگيزه احياى شعائر دينى و انتشار آثار نيكوى ناشى از آن در سطح جامعه تحقق پذيرد، سعادت دنيا و آخرت عاملان را رقم خواهد زد و بدون شك ، عمل مخلصانه ايشان در اين بخش ، آنان را به توليد اعمال و رفتارهاى مقبول و خداپسندانه ديگر موفق خواهد ساخت