شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

١٤. افزايش مهترى در جامعه

اين اثر و داورى درباره اهميت و موقعيت آن به عنوان يك نياز روانى و اجتماعى و نيز ارزيابى كاركردهاى متنوع آن ، هنگامى به معناى دقيق و عميق آن ، درك مى شود كه به مراحل مقدماتى و پيشين تمدن شهرى يعنى تمدن روستايى و سكونت در فضاهاى نسبتا بسته و محدود نظام هاى سنتى رجوع كنيم

جامعه شناسان براى اين مرحله از تمدن ، خصوصيات و ويژگى هايى را برشمرده اند كه تحليل آنها ما را به فهم عميق برخى آثار ناشى از صله رحم ، از جمله اثر فوق رهنمون مى گردد. كمى جمعيت ، بسته بودن محيط (خود بسندگى و ضعف تعاملات فرهنگى و اجتماعى و اقتصادى با محيطهاى اطراف) ، ارتباط اجتماعى گسترده ، پيوندهاى نسبى و سببى متراكم ، سابقه همزيستى كهن ، وحدت زبانى و اعتقادى ، قرابت در بينش ها و نگرش ها، وحدت در ارزش ها و هنجارها، اشتراك در آداب و عادات و سنن اجتماعى ، محدوديت تنوع ، سطحى بودن مهارت ها، سادگى نقش ها، كم دامنه بودن نظام تقسيم كار (كه خود تقسيم كار پيچيده به همراه زمينه هاى تربيتى و آموزشى و نيز آثار روانى و اجتماعى آن از عوامل بسيار مهم فردگرايى در تمدن صنعتى قلمداد مى شود) ، بساطت شخصيت ، وجدان جمعى و احساس وابستگى و نياز شديد به يكديگر به عنوان تنهاترين شيوه جهت تحقق آمال سياسى و اجتماعى و امنيتى و اقتصادى و فرهنگى در محيط روستا و تاءمين اصالت و هويت قومى ، كسب وجهه و اعتبار و نمايان ساختن قدرت و شوكت قبيله اى در قالب برخى نمادهاى ملموس و... از جمله زمينه ها و شرايطى بود كه افراد را به تلاش در جهت ائتلاف و پيوستگى شبكه خويشاوندى از يك سو و تحصيل وجاهت و اعتبار فردى از طريق همنوايى كامل با آرمان هاى قومى و نيز تحكيم و تثبيت موقعيت هاى به دست آمده از سوى ديگر، تحريك و تشويق مى كرده است

از اين رو، تحصيل سيادت و مهترى در ميان خويشان با هدف بهره گيرى از سرمايه هاى مادى و معنوى آنها در مسير اعطاى خدمات جمعى ، محصولى است كه در يك جريان تبادلى به عنوان پاداشى در مقابل صله رحم و تحمل هزينه هاى جانبى آن ، عايد فرد و در سطح وسيع ، عايد اجتماع مى شود.

البته همان گونه كه از توضيحات فوق روشن شد، در جامعه امروز اين اثر همانند برخى ديگر از آثار مذكور در روايات به علت از ميان رفتن ، تغيير يا كاهش اهميت برخى زمينه ها و عوامل تاءثير گذار و نيز نداشتن احساس نياز به كاركردهاى ناشى از آن به سبب ايجاد برخى بدل هاى جانشين چندان جلب توجه نمى كند. به ميزان كاهش ارزش و اعتبار اين سنخ پيامدهاى اجتماعى ، فعاليت ها و تلاش هاى هدفمند در جهت رونق بخشى و شكوفا سازى اين سنت الهى نيز تنزل و كاستى يافته است

در عين حال با توجه به تنوع آثار و ضرورت و اهميت برخى از آنها در جهت شكل گيرى و استمرار يك حيات سعادتمندانه در تمدن صنعتى ، مناسب است همگان با هدف عينيت دادن به اين آثار به رعايت كامل اين وظيفه اجتماعى اقدام كنند؛ علاوه اين كه رعايت برخى وظايف اخلاقى در جهت همسويى با ضرورت هاى جمعى و اجابت انتظارات اجتماعى ، قطع نظر از كاركردهاى ملموس و عينى آن از ارزش فى نفسه برخوردار بوده و بر همگان لازم است آنها را به كامل ترين وجه ممكن ادا كنند.

پيتر بلاو از نظريه پردازان مكتب مبادله در جامعه شناسى ، با اعمال يك سنخ شناسى ، ارزش ها را به دو دسته ذاتى و عرضى تقسيم مى كند و روابط ميان اعضا در گروه هاى نخستين را برخوردار از ارزش ذاتى مى داند:

پيوندهاى مبتنى بر پاداش هاى ذاتى ، خودشان پاداش هستند و ممكن است ارزش هاى سود گرايانه در آنها نباشد. اگر پاداش هاى ذاتى دوسويه باشد، رابطه موجود جذابيت دوسويه خواهد داشت كه همان معناى طبيعى را دارد. مبادله هاى مبتنى بر پيوندهاى ذاتى مى توانند خصوصيات انواع ديگر مبادله ها را داشته باشند، پيوندها را تثبيت مى كنند، هنجارهاى رفتار را به وجود مى آورند، ايجاد رضايت مى كنند، اما در واقع و به معناى اقتصادى ، روابط مبادله اى نيستند، يعنى چيزى داده و چيزى گرفته نمى شود و بده و بستان ، دليل اين رابطه نيست(٤٥١)

يكى از متفكران معاصر در تبيين نتايج بنيانى صله رحم و سر اهتمام دين به اين پديده مى نويسد:

... وابستگى طبيعى ميان يك عده از انسان ها برقرار شده است ، نوعى زمينه تاءثير و تاءثر ميان آنان به طور طبيعى وجود دارد كه اگر موانعى به وجود نيايد و عوارضى كه آنان را از يكديگر جدا نكند، احساس اتصال طبيعى و قراردادى اجتماعى تثبيت شده ، اتصالى در لذت و الم و سود و زيان و شكست و پيروزى ميان آنان به وجود مى آورد.

جمله مورد نظر تفسير(٤٥٢)، اين حقيقت را مورد تذكر قرار مى دهد و مردم را به مراعات اين رابطه متوجه مى سازد. مى توان گفت : يكى از عوامل بيگانگى انسان ها از يكديگر و احساس غربت در زندگى كه دامنگير كشورهاى صنعتى (كه خود را متمدن مى نامند) گشته ، ناديده گرفتن رابطه طبيعى و قراردادهاى اصيل اجتماعى ميان انسان هاست به نظر مى رسد كه فلسفه قانون ديه بر عاقله(٤٥٣) كه در فقه اسلامى براى قتل خطايى وضع شده است ، تحكيم همين پيوند طبيعى است كه وابستگان به طور طبيعى يكديگر را مراعات نموده در تنظيم زندگى و آماده كردن زمينه تعليم و تربيت همديگر كوشا باشند.(٤٥٤)

١٥. ايجاد روح سخا

ايجاد روح سخا و اتصاف به خلق و خوى كريمانه از جمله آثار روانى و تربيتى صله رحم شمرده شده است لزوم برقرارى ارتباط منسجم و تعهد مندانه با شبكه خويشاوندى ، ايفاى حقوق و وظايف متقابل ، اداى پاسخ مناسب به خواست ها و انتظارات متنوع به اقتضاى نوع و درجه وابستگى و جايگاه فرد در حوزه تعاملات خويشاوندى و ظرفيت هاى اخلاقى و اجتماعى و اقتصادى ؛ ميزان احساس تعهد و وظيفه شناسى فرد از يك سو؛ وجود زيرساخت ها و زمينه هاى فرهنگى و اعتقادى و اخلاقى و اجتماعى مورد نياز جهت ايفاى وظايف و ابراز تعهدات مورد نظر در تعلقات خويشاوندى ، حاكميت روح همكارى و مساعدت بر شبكه اقوام ، فقدان يا ضعف عوامل مزاحم و اخلالگر در همبستگى اعضاى شبكه ، رواج و رونق چرخه مبادلات تنگاتنگ و پيوسته متناسب با موقعيت ها و انتظارات از سوى ديگر فرد را در كانونى از چشمداشت هاى متقابل و بعضا يك سويه خواهد داشت

شكوفايى و تقويت روح سخا نيز همچون همه تمايلات فطرى - اگر آن را به عنوان يكى از شاخه ها و نمودهاى ديگر گرايى از جمله تمايلات اصيل انسانى به حساب آوريم - رهين اعتقاد راسخ به كمال بودن اين خصيصه ، شوق روانى به برخوردارى و اتصاف به آن و در مرحله بعد، سوق يابى به عمل و عينيت دادن به آن در قالب هاى رفتارى متناسب است

تجلى مستمر يك ميل - خصوصا هنگامى كه در پرتو شعور و آگاهى و درك اهميت آن در ليست ارزش ها و آرمان هاى فرهنگى قلمداد شود - در مقام فعل و عمل و متقابلا انعكاس جلوه هاى عينى و آثار ناشى از آن بر منبع صدور و خاستگاه ذهنى - روانى اين تراوشات و نيز جلب رضايت فرد و احساس آرامش خاطر وى در پرتو ارضاى تمايلات روانى ، در گذر زمان به ترابط وثيق ميان اين دو مقوله - يعنى شكوفايى كشش و تمايل درونى در پرتو عمل و متقابلا اشتياق وافر به ارتكاب فعل و دست يازيدن به عمل در سطوح كمى و كيفى متناسب - به عنوان مناسب ترين بستر ارضاى يك ميل ، منتهى خواهد شد.

از اين رو اتصاف به اين خصيصه ، پاداش تكوينى ديگرى در مقابل حسن نيت و عمل خداپسندانه صله رحم خواهد بود.

شهيد دستغيب (ره) در توصيف اين اثر با استناد به يكى از روايات مى نويسد:

امام صادقعليه‌السلام فرمود: صله رحم سبب دارا شدن صفت جميله حسن خلق و سخا و كرم مى شود (زيرا با انجام اين تكاليف مهم الهى ناچار است كه در معاشرت ارحام ، رعايت حسن سلوك را بنمايد و پس از تمرين و ممارست داراى ملكه حسن خلق مى شود، حتى نسبت به ديگران و همچنين به بركت صله رحم و تكرار آن داراى ملكه سخا و جود مى شود و از مرض مهلك بخل نجات پيدا مى كند) و نيز نفسش از مرض كينه و حسد پاك مى شود و از بلاى دشمنى با خلق راحت مى شود (چون به سبب صله رحم محبوب نزديكان ، بلكه ساير خلق شده و از شر آنها در امان خواهد بود)(٤٥٥)

١٦. بخشش گناهان

عفو و بخشش گناهان نيز از جمله آثارى است كه به مجريان فريضه صله رحم بشارت داده شده است به مقتضاى يك قاعده كلامى مستفاد از آيات و روايات متعدد، كه از آن به تكفير تعبير مى شود، حسنات و اعمال نيك مؤ من علاوه بر آثار و تبعات فى نفسه و مستقيم ، آثار و نتايج ديگرى نيز به صورت تبعى و غير مستقيم به همراه دارد. اين آثار تبعى براى نيكان و شايستگان عمدتا در جهت ايجاد زمينه بهتر جهت دستيابى به توفيقات بيشتر در ارتكاب اعمال نيك ، رهايى از ابتلا به بلايا و مصايب ايمان سوز، استحكام و ارتقاى روز افزون ايمان و شكوفايى تمايلات معنوى ، افزايش ‍ مراتب قرب و تعالى و بالاخره استحقاق دريافت عنايات بيشتر متجلى مى گردد و براى افراد متوسط يا ضعيف الايمانى كه علاوه بر اعمال نيك ، هر از گاه به عللى و تحت تاءثير شرايطى به گناهان و آلودگى ها دامن مى آلايند يا به تعبير قرآن كريم ، حسنات خود را با سيئات مخلوط مى كنند، در قالب عفو و بخشش از كيفر اخروى اعمال ناپسند يا زدودن آثار تكوينى اين اعمال در دنيا خود را نمايان مى سازد.

صله رحم نيز به عنوان يكى از اعمال پسنديده و مطلوب و يكى از عينى ترين مصاديق حقوق و تكاليف اجتماعى افراد نسبت به يكديگر، علاوه بر آثار مشهود و مورد وفاق همگان در زندگى اين جهانى همچون تثبيت و تقويت پيوندهاى اجتماعى ميان خويشان ، ايجاد زمينه جهت انتشار فضايل و نيكى ها، تكاپوى مادى و معنوى در جهت تبادل ارزش ها و امكانات ، انس و الفت با همنوعان و... آثار متنوع ديگرى نيز به همراه دارد كه از جمله آن ، اثر مذكور مى باشد.

عطف توجه به غير و ابراز ملاطفت و احسان به ديگران به عنوان بارزترين تجلى صله رحم تا بدان پايه از اهميت و حسن ذاتى برخوردار است كه برخى از متكلمان ، صدور آن را به رغم ايمان مذهبى نيز مفيد و نافع به حال فاعل آن مى دانند و برخى آثار همچون كاهش مجازات اخروى را بر آن مترتب ساخته اند.

شهيد مطهرى (ره) در فصل هشتم كتاب عدل الهى در بحثى تحت عنوان عمل خير از غيرمسلمان مى نويسد:

... به نظر من اگر افرادى يافت شوند كه نيكى به انسان هاى ديگر و حتى نيكى به يك جاندار اعم از انسان يا حيوان را، زيرا لكل كبد حراء اجر بدون هيچ چشم انتظارى انجام دهند و حتى در عمق وجدان خود از آن جهت خدمت نكنند كه چهره خود را در آيينه وجود محرومين مى بينند، يعنى ترس از اين كه روزى چنين سرنوشتى داشته باشند عامل تحرك آنها نباشد، بلكه طورى انگيزه احسان و خدمت در آنها قوى باشد كه اگر بدانند هيچ گونه سودى عايد آنها نمى شود و حتى يك نفر هم از كار آنها آگاه نمى گردد و احدى به آنها يك بارك الله هم نخواهد گفت ، باز هم آن كار خير را انجام مى دهند و تحت تاءثير عادت و امثال آن هم نباشند، بايد گفت در عمق ضمير اين انسان ها نورى از معرفت خداوند هست و به فرض اين كه به زبان انكار كنند در عمق ضمير اقرار دارند، انكارشان در واقع و نفس الامر انكار يك موهومى است كه آن را به جاى خدا تصور كرده اند و يا انكار يك موهوم ديگرى است كه آن را به جاى بازگشت به خدا و قيامت تصور كرده اند، نه انكار خدا و معاد واقعى

علاقه به خير و عدل و احسان از آن جهت كه خير و عدل و احسان است ، بدون هيچ شائبه چيز ديگر، نشانه اى است از علاقه و محبت ذات جميل على الا طلاق على هذا بعيد نيست كه اين گونه كسان واقعا و عملا در زمره اهل كفر محشور نگردند، هر چند لسانا منكر شمرده مى شوند، والله اعلم(٤٥٦)

١٧. مشمول رحمت حق شدن

مشمول رحمت حق شدن و استحقاق دريافت پاداش ويژه نيز از جمله آثارى است كه در برخى روايات بدان اشاره شده است اين اثر هر چند با اثر ديگرى كه در صفحات بعد، تحت عنوان استحقاق راه يابى به بهشت از آن بحث خواهيم كرد مشابهت دارد، اما عموميت نتيجه مذكور در مقايسه با استحقاق ورود به بهشت كه تنها يكى از تجليات - هر چند بارزترين و مهمترين آن - مى باشد، موجب شد تا از هر دو عنوان خاص ‍ بحث به ميان آيد.

ترتب اين سنخ آثار با توجه به جايگاه منبع و ارزش و اعتبار فوق العاده آنها در نظام هستى خصوصا در منظر مؤ منان عارف و طالبان و تشنگان كاءس ‍ سعادت ، بيش از هر چيز معرف اهميت و موقعيت صله رحم به عنوان يكى از منابع تراوش اين محصول مصفاست ارتباط على و معلولى ميان اوصاف نفسانى و اعمال اختيارى با آثار و نتايج آنها اگر منحصرترين راه براى ارزيابى و اعتبار سنجى اين پديده ها نباشد، دست كم يكى از مهمترين طرق نيل به اين مهم به شمار مى آيد.

صله رحم به عنوان يك عمل صالح علاوه بر آثار عينى ، زمينه ساز عروج و صعود عامل خويش خواهد بود و اين خود مشوق تام و تمامى براى سوق دادن مؤ منان به اقامه اين فريضه ، پذيرش مشتاقانه هزينه ها و تبعات مادى و معنوى آن و فوق ، تنها پاداش موعود براى ايفا گران اين وظيفه محسوب مى شد، براى جلب توجه و تحريك و تحريض همه مؤ منان تعالى جو و عاقبت انديشى كه دل در گرو رضايت و خشنودى محبوب حقيقى خويش ‍ دارند، كافى بود.

از اين رو تحصيل رضاى حق و تقرب به وادى كمال به عنوان والاترين هدف در مسير پويش به سوى حيات معقول ، به طور تلويحى ، اهميت و حساسيت و نقش سرنوشت ساز كنش هاى انسانى را افهام مى كند و صله رحم نيز همچون همه اعمال تنها در صورتى شايستگى و قابليت تقرب را به عامل خويش ارزانى مى دارد كه به عنوان يك عمل عبادى به جميع خصوصيات و ويژگى هاى مورد نظر شارع مقدس آراسته و از همه آسيب ها و كاستى هاى مخرب پيراسته باشد. انجام دادن اعمالى با اين سطح و كيفيت با هدف بهره گيرى از نتايج و ثمرات آن و وصول به غايت موعود، رهين اعتقاد و ايمان پاك ، نيت خالص ، انگيزه هاى متعالى (= حسن فاعلى) و اتيان عمل شايسته عارى از دغدغه ها و ضمايم ناهمگون (= حسن فعلى) خواهد بود.

يكى از محققان در تبيين نقش و اثر اعمال انسان اعم از جوانحى و جوارحى در وصول به مقام قرب الهى پس از ذكر مقدماتى اين گونه نتيجه مى گيرد:

اولا: تكامل انسانى و رسيدن به قرب الهى منوط به فعاليتهاى مثبت و پيشرو مى باشد و جهات سلبى و منفى را نمى توان قدمى به سوى كمال به حساب آورد. بنابراين ترك عبادت بت ها و اطاعت طاغوت ها يا عزلت گزينى و انزوا و ترك معاشرت را نمى توان به خودى خود و به لحاظ جنبه سلبى آنها راه تقرب به خدا دانست

ثانيا: هر گونه فعاليتى در صورتى در مسير تكامل انسان قرار مى گيرد كه رابطه مثبتى با هدف و كمال نهايى او (يعنى قرب به خدا و يافتن تعلق و وابستگى وجودى خود به پروردگار) داشته باشد.

ثالثا: چنين رابطه اى را به طور غير مستقيم تنها ميان توجهات قلبى و حالات روحى و معنوى مى توان جستجو كرد و بنابراين ، اصيل ترين عبادت همان فعاليتى است كه دل آزادانه و آگاهانه براى يافتن مطلوب فطرى خود انجام مى دهد.

رابعا: ساير فعاليت هاى انسان بايد به نحوى مرتبط با اين فعاليت قلبى شود تا در مسير تكامل قرار گيرد، وگرنه يا بايد آنها را به طور كلى رها كرد (و چنين كارى به فرض امكان ، مخالف با حكمت وجود جاذبه هاى فطرى و مستلزم محدود كردن زمينه تكامل اختيارى است) و يا بايد آنها را لوازم اضطرارى و بيگانه از متن تكاملى انسان تلقى كرد و در اين صورت ، بايد قسمت مهمى از فعاليت هاى زندگى را خارج از مسير تكامل قرار داد و از آنها براى رسيدن به هدف ، قطع اميد كرد و اين هم درست نيست

پس تنها راه صحيح ، اين است كه فعاليت هاى گوناگون زندگى را در پرتو قصد و نيت به صورت عبادت در آورد و به آنها جهت تكاملى بخشيد تا هم چيزى از نيروى انسان به هدر نرود و هم دايره اختيار و انتخاب تا آن جا كه خدا خواسته وسايل را فراهم كرده است توسعه داشته باشد.(٤٥٧)

١٨. رفع مشكلات و گرفتارى ها

يكى ديگر از آثار صله رحم ، رفع مشكلات و گرفتارى هاى متعدد فردى و اجتماعى در زندگى اين جهانى است كه در قالب تعابير مختلف بدان اشاره شده است بدون شك ، يكى از علل و انگيزه هاى اساسى در ابراز تمايل به همكارى و مساعدت اجتماعى با همنوعان و تلاش جهت برقرارى و تحكيم و ارتقاى كمى و كيفى تعاملات اجتماعى ، بهره گيرى از سرمايه ها و امكانات وجودى ديگران در تاءمين نيازها و رفع موانع و حل مشكلاتى است كه همه ابناى بشر، كم و بيش با آن مواجهند. اهميت اين مقوله تا بدان حد است كه برخى جامعه شناسان ، مهمترين و محورى ترين انگيزه و محرك بشر در سوق يابى به زيست اجتماعى و گزينش حيات جمعى به عنوان معقول ترين راهبرد ممكن ، جهت وصول به اهداف مادى و معنوى خويش ‍ على رغم محدوديت ها و تضييقات طبيعى آن ، تاءمين مصالح و غاياتى مى دانند كه تضمين كننده حيات انسان در جهان مادى مى باشند. قطع نظر از صحت و سقم اين نظريه ، آنچه مسلم است نيازمندى و وابستگى شديد افراد انسانى به يكديگر جهت تاءمين نيازهاى متنوع و رفع موانع گوناگونى است كه هر يك به تنهايى خود را در برآوردن آن ، عاجز و ضعيف احساس ‍ مى كند.

به اعتقاد صاحب نظران ، تن دادن به زيست جمعى و تشكيل زندگى اجتماعى ، علاوه بر تاءمين كاركرد فوق ثمرات و دست آوردهاى ارزشمند و بى بديل ديگرى نيز ارزانى داشته كه هر يك از اهميت و موقعيت انكار ناپذيرى برخوردارند. به طور قطع ، زندگى اجتماعى خصوصا در شرايطى كه بر پايه عدالت ورزى و رعايت حقوق و مصالح همگانى و با هدف بهره گيرى از امكانات و توانمندى هاى جمعى در جهت تحقق اهداف و غايات متعالى و مطلوب تك تك افراد انسانى طراحى و سازمان دهى شده باشد، بيشترين نقش و تاءثير را در تكون شخصيت و شكوفايى و فعليت بخشى سرمايه هاى بالقوه انسانى به جاى مى گذارد.

شبكه خويشاوندى نيز به عنوان يك نظام اجتماعى خرد و به مثابه يكى از زير مجموعه هاى درونى نظام اجتماعى كل در صورتى كه از ساختار نسبتا مستحكم و از حيات و پويايى درخور توجهى برخوردار باشد و پيوندهاى عاطفى و صميمانه خويشان به قوى ترين صورت ممكن در آن رواج داشته و همگان به حقوق و تعهدات متقابل خويش ، التزام اعتقادى و عملى وافرى ابراز دارند، نقش بسيار شايان توجهى در تاءمين حوايج مختلف افراد عضو و رفع مشكلات و گرفتارى هاى متنوع آنان ايفا مى كند.

بدون ترديد، ارتقاى توانمندى هاى فردى در پرتو همسويى با ديگران ، تشريك مساعى و تجمع و تراكم اراده هاى معطوف به ديگران با هدف تاءمين اهداف مطلوب و زدودن نواقص و كاستى هاى محدود كننده از مهمترين و كهن ترين ثمرات خرد سنجى و مصلحت نگرى هاى موجود انسانى به شمار مى آيد و در جهت عينيت دادن به آرزوهاى متعدد او و انجام رساندن رسالت هاى محوله ، نقش يك شاهراه اصلى و انحصارى را ايفا مى كند.

يكى از متفكران معاصر در خصوص اين اثر صله رحم مى نويسد:

اين خاصيت هم مانند يك نتيجه منطقى براى نيكى به ارحام گوشزد شده است

به طور طبيعى بريدن و گسيخته شدن افراد از انسان ها كه شاخه ها و شكوفه هاى يك درخت را تشكيل مى دهند، يك جريان روانى تيره و مزاحم را اگر چه بدون آگاهى در سطوح عميق روان آدمى آن افراد به وجود مى آورد. اين جريان مخفى مانند عقده هاى روانى بدون اين كه خود را نشان بدهند، مشغول فعاليت مى باشند آيا احتمال نمى رود كه اندوه ها و غم هاى متناوبى كه فضاى درون آدميان را بدون علت روشن فرا مى گيرند، ناشى از بيگانگى شاخه هاى درخت دودمان از يكديگر باشند؟ به هر حال ، جريان روانى مزبور و احساس تنهايى و بيگانگى از ديگر افرادى كه در ريشه و ساقه و آبيارى و تغذيه شركت مستقيم يا غير مستقيم دارند و آدمى را در معرض ‍ گرفتارى ها قرار خواهند داد. واقعيات آن چنان كه هستند در ديدگاه اين فرد بيگانه از ريشه و شاخه هاى متحد در آن ريشه ، مشوش و در هم و برهم خواهند بود. آيا احتمال نمى دهيد بعضى از ريشه هاى روانى خودكشى ها در برخى از كشورهاى پيشرفته از نظر آسايش مادى ، كه خودشان آن پيشرفتگى را تمدن ناميده اند، مستند به اين نوع بيگانگى بيرحمانه بوده است(٤٥٨)

١٩. تقويت دين

تقويت دين (اعتقاد اسلامى فرد مؤ من) و تقرب به حق تعالى نيز از جمله آثارى است كه در برخى روايات در فهرست آثار صله رحم بدان اشاره شده است در تبيين اين اثر بايد گفت اولا خود صله رحم فى نفسه يك عمل عبادى است و التزام عملى به رعايت آن - در صورتى كه با انگيزه اجابت يك تكليف دينى تواءم باشد - گامى اساسى براى تقويت دين در بعد ارزش ها و هنجارهاى اجتماعى به شمار مى آيد و ثانيا نقش مهمى در ايجاد زمينه هاى لازم ، جهت طرح برخى ايده آل هاى حقوقى و اخلاقى دين به دست مى دهد كه اجراى درست آن ، گامى ديگر در تقويت بنيان هاى اعتقادى فرد، ارضاى تمايلات معنوى و شكوفايى قابليت هاى خيرخواهانه و تعالى جويانه او به حساب مى آيد و به طور قطع ، رواج اين سنت در چارچوب مجموعه اى از اخلاقيات اجتماعى مورد نظر دين ، در جامعه مؤ منان و عمل به آن در گستره وسيع ، آثار و پيامدهاى درخور توجهى را در نظام اجتماعى موجب مى گردد.

از اين رو، صله رحم به عنوان يك وظيفه دينى با توجه به نقش و تاءثير آن در تثبيت و تقويت پيوندهاى اجتماعى از جمله سياست هاى محورى و راهبردى اساسى اسلام در پى ريزى يك جامعه مطلوب با هدف پاسخگويى مناسب به نيازها و اقتضائات لاينفك حيات اجتماعى از يك سو و ايجاد زمينه جهت اجرا و انتشار ساير احكام و ارزش هاى مورد نظر آن در قلمرو جامعه انسانى از سوى ديگر به شمار مى آيد.

بديهى است اهتمام به هر يك از اعمال عبادى بسته به نتايج و ثمرات آن در صورتى كه از سر خلوص و پيراسته از آفات و عوارض عبادت سوز اتيان گردد، تقرب به حق را به عنوان عالى ترين پاداش همسويى با نظام تشريح ، نصيب عاملان مى گرداند و همان گونه كه در مباحث قبل بدان اشاره شد، سنجش اعمال بر اساس آثار و كاركردهاى فردى و اجتماعى آنها - خصوصا بر پايه نگرشهاى كاركرد گرايانه - معيارى عينى و متقن جهت ارزيابى اعمال و تعيين رتبه و جايگاه هر يك در سلسله مراتب تكاليف و وظايف محول به حساب مى آيد.

از اين رو صله رحم با توجه به آثار عينى و نتايج درخور توجه آن ، موقعيت بسيار برجسته اى را در پيوستار ارزش هاى اجتماعى و انتظارات عقلايى از آن خود خواهد ساخت

٢٠. آسان شدن حساب در قيامت

يكى ديگر از آثار نيكوى صله رحم كه به خلاف برخى آثار پيشين ، خود را در جهان ديگر نمايان مى سازد، آسان شدن حسابرسى و محاسبه سيئات و زشتى ها در روز قيامت و استحقاق بهره گيرى از عفو و رحمت خداوند به طور مستقيم يا از طريق شفاعت و وساطت بندگان صالح مى باشد؛ فهم اين رابطه بر اساس اعتقاد به حسن و قبح ذاتى افعال ، اراده و اختيار فاعل انسانى ، نقش و تاءثير وضعى آنها در زندگى دنيوى و اخروى انسان ها، اعتقاد به حسابرسى اعمال در روز قيامت و امكان محاسبه دقيق آنها بر اساس ‍ نيات كارگزاران و آثار مثبت يا منفى آنها در دنيا، نقش انحصارى و سرنوشت ساز آنها در تعيين جايگاه و تثبيت موقعيت فرد در نظام سلسله مراتبى قرب و بعد الهى و به طور كلى ، برخوردارى يا محروميت از اكرامات و انعامات حق تعالى به عنوان عينى ترين نمود و بارزترين تجلى افعال جوانحى يا جوارحى در جهان اخروى و به عبارت ديگر، دريافت جزا و پاداش ‍ متناسب اين اعمال و... كاملا روشن و بديهى مى نمايد.

از اين رو، مناسب ترين معيار جهت ارزيابى اعمال و درك ارزش و اعتبار آنها، تبيين گستره شعاع عينى آثار و تحليل نقش مثبت و منفى آنها در زندگى اين سرا و بازتاب عينى و مستقيم آنها در سراى ديگر در قالب ورود به بهشت و جهنم و نيز وصول به درجات خاصى از هر يك مى باشد. آسان شدن حساب در قيامت نيز به عنوان يكى از پيامدهاى اخروى مهم ناشى از صله رحم ، بيش از هر چيز، معرف جايگاه بلند و نقش تعيين كننده و محورى اين عمل عبادى در تاءمين برخى از غايات و تمنيات هميشه مطلوب مؤ منان مى باشد و بالطبع توجه به اين آثار تواءم با برآورد ارزش و اعتبار آن و نيز نقش ايجابى و تقويت كننده و تكميلى آن در سودمندى ساير اعمال ، ضامن اجراى مطمئنى براى تحريك و تشويق همگان به اتيان اين عمل خواهد بود.

نكته ديگرى كه در ذيل اين بخش ، تذكر آن لازم به نظر مى رسد اين كه كسب درجات متعالى قرب و تظاهر آن در برخى جلوه ها همچون اثر فوق ، محصول انتشار آثار و ارزش هاى مطلوب و ارائه خدمات سودمند اجتماعى مى باشد كه با هدف جلب رضاى حق و به انگيزه همسويى در مسير تحصيل كمالات مطلوب انسانى به همه انسان ها عموما و ارحام و خويشاوندان خصوصا ارائه مى گردد و نبايد آن را پيامد مختص و انحصارى صله رحم تلقى نمود.

يكى از محققان در اين باره مى نويسد:

منابع معتبر اسلامى درباره نتايج دنيوى و اخروى سودمند بودن به انسان ها، مطالبفوق العاده با اهميتى را گوشزد كرده است كه يكى از آنها روايت بسيار معروفى است كهاز پيامبر اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله نقل شده است :الخلق كلهمعيال الله ، و اءحبهم اليه اءنفعهم لهم (= خلق همه به منزله خاندان خدايند، محبوبترين مردم در نزد خداوند، سودمندترين مردم به خلق مى باشد) اين يك حقيقت قطعى استكه اگر سود رسانيدن به مردم ، نه از روى احساسات و عواطف خام و نه از روى رسيدنبه خودخواهى ها و شهرت اجتماعى ، بلكه با استناد به شناخت هويت واقعى انسان ها كهشعاعى از خورشيد عنايات الهى است ، آن رشد وكمال را نصيب آدمى مى نمايد كه از وارد كردن ضرر بر مردم اجتناب مى ورزد و هر روزىكه از عمر خود را سپرى مى كند، با عظمت خداوندى و حجت او بر انسان ها و سلطه و احاطه مطلقه او بيشتر آشنا مى شود، در نتيجه لحظات عمرش را بدون احساس مسؤ وليت و انجاموظيفه از دست نمى دهد. چنين حيات معقولى آسانى محاسبه روز قيامت را مانند يك معلول به دنبال علت كامل خود مى آورد.

٢١. استحقاق راهيابى به بهشت

(٤٥٩)

راهيابى به بهشت و طبق برخى روايات ، استحقاق برخوردارى از درجات خاص آن به عنوان عالى ترين غايت در پويش تعالى طلبانه و سعادت جويانه انسان در مسير وصول به سراى جاودان از ديگر آثار اخروى صله رحم و از جمله پاداش هاى موعود به اقامه كنندگان اين سنت فرهنگى مقبول و مجريان راستين اين تكليف الهى مى باشد.

ترتب اين آثار، اعم از آثار قهرى و لاينفك اين فرضيه و نيز نقشى كه در زمينه سازى جهت حصول برخى پاداش هاى ويژه از جمله مورد فوق دارد، بيش ‍ از هر چيز نمايانگر موقعيت و جايگاه برجسته اين پديده در نظام اجتماعى و نقش و اهميت آن در ايجاد فضاى مناسب و مطبوع جهت رشد و بالندگى ارزش ها و مكرمت هاى انسانى و تحقق برخى غايات و تمنيات مورد انتظار در جامعه بشرى مى باشد.

وصول به بهشت به عنوان يكى از بارزترين تجليات رحمت واسعه حق تعالى ، روشن ترين نماد مقبوليت فرد و بهترين گواه موفقيت او در تحصيل غايات مطلوب و به بار نشستن تكاپوى مستمر سعادت جويانه وى در نظام هستى است

ديگر گرايى ، تعهد مندى ، مسؤ وليت جويى ، وظيفه شناسى ، ايثارگرى ، اعطاى خدمات عارى از انگيزه هاى سوداگرنه ، احيا و تثبيت ارزش هاى متعالى و به طور كلى ، تلاش در عينيت دهى تعاليم و سنن حيات بخش ‍ اجتماعى با هدف ايجاد بسترهاى فرهنگى نهادين جهت رونق و شكوفايى تعاملات متنوع و مورد نياز در جامعه انسانى و تحقق غايات مورد نظر از برقرارى اين ارتباطات در چارچوب شبكه هاى خويشاوندى ، به عنوان بارزترين جلوه هاى اعتقادى و روانى و اجتماعى ناشى از صله رحم ، نقش ‍ تعيين كننده اى در سعادتمندى فرد ايفا مى كند و امكان دستيابى به بهشت جاويدان را فرا راه او قرار مى دهد.

از اين رو، توجه عميق به آثار و پيامدهاى دنيوى و اخروى ناشى از اين عمل ، محرك بسيار درخور توجهى در تحريك و تشويق همگان به ارتكاب آن و تحمل هزينه ها و عوارض جانبى آن محسوب مى گردد و ضمانت اجراى كاملا مطمئنى براى احيا و تثبيت اين سنت قوام بخش و وحدت آفرين به شمار مى آيد.

فصل هفتم : اهميت و جايگاه شبكه خويشاوندى از ديدگاه جامعه شناسان

شبكه خويشاوندى به عنوان يكى از زير مجموعه هاى مهم نظام اجتماعى كل در مرتبه بعد از خانواده ، از كهن ترين و اصيل ترين كانون هاى تجمع انسانى است كه جمع درخور توجهى از افراد برخوردار از قرابت نسبى و سببى را در چارچوب يك تشكيلات غير رسمى ، تحت تدبير برخى قواعد و سنن غالبا غير مدون ، تمايل شديد به برقرارى روابط عاطفى و صميمى فارغ از دغدغه هاى سودجويانه و داراى آثار و كاركردهاى شايان توجه در نظام اجتماعى و... در خود جاى داده است

بحث از شبكه خويشاوندى و خانواده گسترده به رغم از ميان رفتن بسيارى از كاركردهاى آن در نظام سنتى و رواج خانواده هسته اى به عنوان رايج ترين شكل خانواده در تمدن صنعتى ، همواره از محورهاى بسيار درخور توجه جامعه شناسى جديد به شمار آمده است و بخش مهمى از يكى از شاخه هاى جامعه شناسى به نام جامعه شناسى خانواده را به خود اختصاص داده است در اين بخش براى آگاهى بيشتر از جايگاه و موقعيت اين شبكه در نظام اجتماعى به نقل گزيده اى از ديدگاه ها و نظريات جامعه شناسان در اين خصوص مى پردازيم :

خويشاوندى از پايه هاى جهانى روابط استوار انسانى است در مواردى موجبات پيدايى عصبيت را (به زعم ابن خلدون) فراهم مى سازد. در همان آغاز تكوين جامعه ، مايه هاى وفاق اجتماعى از پيوندهاى خويشى خاصى كه بدان قراردادى يا آرمانى اطلاق مى شد، اخذ گرديد و امروز نيز على رغم بسط شبكه ارتباطات انسانى و تعدد و تنوع روابط، هنوز شبكه هاى انسانى - اجتماعى متكى بر خويشاوندى از اهميت ويژه اى برخوردارند. برخلاف انديشه رايج كه خويشاوندى را نتيجه روابط سببى يا نسبى مى داند، در جهان خويشاوندى ، انواعى چنان بديع وجود دارد كه از پيوندهاى نسبى بسيار متفاوت است ؛ از اين رو مى توان گفت شبكه وسيعى از انواع خويشاوندى در جهان وجود دارد. هر رابطه خويشى با خود مجموعه اى از تكاليف و وظايف را به همراه دارد. حركت جوامع انسانى از مرحله توحش ‍ با دگرگونى در مفاهيم همخونى و وصلت همراه است مفهوم همخونى نشان دهنده پديده اى طبيعى است و حال آن كه وصلت ، مفهومى است دقيقا اجتماعى(٤٦٠)

روابط جارى در شبكه خويشاوندى بر پايه حقوق و تكاليف متقابل منبعث از نظام ارزشى و جهان بينى موجود و فعال در يك فرهنگ و اقتضائات نظام اجتماعى تنظيم مى شود و وجود همين خصوصيات و ويژگى هاى روبنايى است كه بحث از اين شبكه برخوردار از مبانى زيستى و طبيعى (در پيوندهاى نسبى) را از منظر جامعه شناسى ، مهم و جالب توجه كرده است

يكى از جامعه شناسان در اين باره مى نويسد: