شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

سلوك علوى

نویسنده: سید حسین اسحاقی
^{فارسی 2013-07-14 23:25:25}

اميرمؤمنان (عليه السلام) در وصيت به فرزندش فرموده اند:

 من خالط العلماء وقر، ومن خالط الاءنذال حقر ؛ (۳۵۶)

كسى كه با علما و دانشمندان رفت و آمد داشته باشد، از آنان كسب بزرگى كند و كسى كه با افراد پست ارتباط داشته باشد پست و تحقير گردد.

 ۴. همسايگان

همسايگان نيز يكى از عوامل تاءثير گذار محيطى اند. آن ها به دليل ارتباط زيادى كه به طور طبيعى وجود دارد در يكديگر تاءثير مى گذارند. در اين ميان ، تاءثير فرزندان بر يكديگر و ارتباط آن ها با هم ، به خصوص اگر هم سال و هم جنس باشند چشم گيرتر است . در سيره تربيتى امام على (عليه السلام) اين عامل مهم ، مورد توجه قرار گرفته و توصيه شده كه انسان قبل از انتخاب محل زندگى از همسايگان و وضعيت اخلاقى آنان تحقيق كند. حضرت على (عليه السلام) به فرزندش امام حسن (عليه السلام) فرمودند:

 سل عن الرفيق قبل الطريق ، وعن الجار قبل الدار ؛ (۳۵۷)

فرزندم !قبل از مسافرت از وضعيت رفيق و هم سفرت سؤ ال كن و قبل از انتخاب خانه درباره همسايه (وضعيت اخلاقى آنان) پرسش نما!

 _________________________

۳۵۶- نهج البلاغه ، نامه ۳۱.

۳۵۷- نهج البلاغه ، ترجمه و شرح فيض الاسلام ، نامه ۳۱، ص ۹۳۸.

توصيه هاى كاربردى به متوليان امور اجتماعى جهت كاهش مشكلات رفتارى

۱. كمك به برنامه ريزى صحيح براى اوقات فراغت و تقسيم بندى اوقات فراغت جهت درس ، تفريح و سرگرمى ، ورزش و هنر، مطالعه كتاب هاى مفيد، مباحثه با اشخاص مطلع و صالح ، شركت در اجتماعات مذهبى ، ترتيب دادن گردش هاى علمى ، نوشتن خاطرات روزانه ، رفتن به پارك ها و تماشاى تلويزيون ، به طورى كه باعث خستگى زياد جسمى و فكرى نشده و از اعتدال خارج نشود. در همه اين موارد فرد، انتخاب گر باشد و هيچ گونه اجبارى در ميان نباشد.

۲. دست اندركاران و برنامه ريزان بايد هدف هاى مناسب سياسى ، اجتماعى براى نوجوانان و جوانان مطرح و تعيين كنند تا آنان به راكد ماندن ، سكون ، پوسيدن و از بين رفتن نينديشند، بلكه به حركت ، جريان داشتن ، فراتر رفتن از مرزهاى خويشتن و زندگى روز مره فكر كنند. هدف هايى را براى آنان مشخص كنند كه نوجوانان و جوانان احساس كنند سرنوشت جامعه به دست آن ها است و آنان در سازندگى جامعه و حتى جهان نقش دارند. به صورتى كه اين رسالت و مسئوليت را بپذيرند و اين مهم ، امكان پذير نيست ، مگر اين كه آن ها را به سلاح علم ، كمال ، ايمان ، اخلاق ، اخلاص و ايثار مجهز كرده و روحيه آزادگى و حق طلبى را در آن ها تقويت كنند. مسئولان بايد از هدر رفتن اين همه هيجان و انرژى نسل جوان جلوگيرى كرده و آن را در كانال هاى صحيح سازندگى ، شكل و جهت دهند . با توجه به اين كه نوجوانان و جوانان يك دنيا شور و هيجان بوده و سكون و سكوت را دوست ندارند، اگر برنامه ريزى نباشد،

 به وضع موجود راضى نشده و مشكلات عديده اى را به وجود مى آورند كه كنترل آن ها بسيار مشكل خواهد بود.

۳. الگوهايى كه در جامعه ، به نسل جوان و نوجوان ارائه مى شود، بسيار اهميت دارد و به خصوص صداو سيما، نقش بسيار مهمى در چگونگى ارائه دادن اين الگوها دارد تا از يك هم سويى و هماهنگى برخوردار باشد و گرنه جوانان خود الگوهاى ارائه شده از غير را انتخاب مى كنند.

۴. برچيدن مظاهر و مراكز فساد و از دسترس خارج كردن مواد مخدر، مجلات و فيلم هاى مبتذل و هر آنچه نوجوان را به طريق غير صحيح سرگرم كرده و او را به انحراف مى كشد، اهميت دارد. پركردن اين خلاء با ايجاد تفريحگاه هاى مناسب ، كتابخانه ها، باشگاه هاى ورزشى ، نمايشگاه هاى علمى و هنرى ، برقرارى مسافرت هاى علمى ، تحقيقى ، تفريحى و ايجاد انجمن هاى فرهنگى ، اجتماعى ، ورزشى و هياءت هاى مذهبى و... ضرورى است . مسئولان بايد نگران جوانانى باشند كه خودشان را از فعاليت هاى جامعه كنار كشيده و بى تفاوت شده اند؛ زيرا بى تفاوتى منشاء انحراف است .

۵. ايجاد مراكز مشاوره در همه نقاط كشور و استفاده از افراد مسئول ، متعهد، تحصيل كرده ، خوش فكر و صالح ، براى پاسخ گويى به چون و چراهاى آنان و بحث و گفتگو درباره سؤ الات و مسائل سياسى ، اجتماعى ، مذهبى ، اقتصادى ، فردى و خانوادگى ، يكى از مهم ترين اقداماتى است كه مسئولان براى جلوگيرى از انحرافات ، كاهش مشكلات و شكوفايى استعدادهاى بالقوه اين نسل بايد انجام دهند.

به جوانان و نوجوانان بايد كمك كرد با بهتر خود، محيط، عقايد و امكانات خود رابشناسند. بايد چگونگى سازگارى مطلوب با محيط و اطرافيان را به آنان آموخت . جوانان و نوجوانان نيز بايد حقايق دينى را مورد مطالعه قرار داده و درباره آن ها با شخص مطلع و مورد اعتمادى به بحث و گفتگو بپردازند. حضرت على (عليه السلام) مى فرمايند:

هركس با عقلا مشورت كند، به راه راست هدايت مى شود. (۳۵۸)

۶. ايجاد اشتغال ، بسيار مهم است ؛ زيرا هر قدر بيكارى بيشتر باشد، ترس و اضطراب آن ها افزايش پيدا مى كند. بايد سعى كرد آنان را به وظيفه و فعاليتى معين هدايت كرد. در غير اين صورت ، او خود را در عرصه اقتصادى عنصرى نالايق و ناتوان خواهد يافت و دچار ياءس و نااميدى خواهد شد. حضرت على (عليه السلام) مى فرمايند:

 من قصر فى العمل ابتلى بالهم ؛ (۳۵۹)

آن كه از كار و تلاش كوتاهى ورزد، به اندوه و غم دچار مى آيد.

۷. در راه ايجاد بينش درست عقيدتى بايد اعتقاد به مبانى دينى ، جهان بينى توحيدى ، خودشناسى ، نبوت ، معاد، امامت ، رهبرى و عدالت را بر اساس ‍ تفكر و برهان عقلى و بينش مذهبى در آن ها به وجود آورد و نيز كتب مناسبى را كه جوابگوى سؤ الات منطقى و استدلالى و اشكالات نوجوانان و جوانان باشد، به آنان معرفى كرد؛ زيرا آن ها در اين زمينه ها تشنه اطلاعاتند. طرز ارائه مسائل مذهبى به نوجوانان و جوانان بسيار بااهميت است .

_________________________

۳۵۸- مستدرك الوسائل ، ج ۲، ص ۶۵.

۳۵۹- نهج البلاغه ، صبحى صالح ، كلمات قصار، ش ۱۲۷.

اين موضوعات بايد طورى طرح شود كه آن ها احساس كنند كه امور مذهبى، در زندگى روزمره ، قابل اجرا هستند. تنها موعظه كردن از طريق والدين ، مربيان و علماى دين ، در خانه ، مدرسه و مسجد كافى نيست ، بلكه بايد مسائل دينى را با تجربه و علمى تواءم كرد تا به آسانى از فكر نوجوان خارج نشود .تفكر مذهبى ، تقوا، فضيلت ، شجاعت ، پرهيزگارى ، ايمان ، اخلاق ، دفاع از محرومان و... را بايد از طريق الگوهاى درست به آنان آموخت . بايد علم و دين را با هم به نوجوانان آموزش داد و تذكر اين امر براى آن ها لازم است كه اين دو از يكديگر جدا نبوده و علاوه بر آن كه باهم هماهنگند، مطالب دينى ، عقلى و علمى هم هستند. بايد طورى آن ها را پرورش داد كه به تكيه گاه متين الهى ، متمسك شده و در مشكلات زندگى خود را نبازند و دچار شكست و تزلزل نشوند. پذيرش اين غايت ، به آن ها چنان قدرت و قوت روحى مى دهد كه در برابر مشكلات بايستند و مقاومت كنند. كسانى كه درباره دين ، با نوجوانان صحبت مى كنند، بايد الگوى واقعى دين باشند و به آنچه كه مى گويند عمل كنند. ايمان و اعتقاد قوى به مذهب داشته و از نظر اخلاقى ، الگوى اخلاص باشند. بااخلاص ، مهربان ، انسان دوست ، صاحب سعه صدر و وسعت نظر بوده و با حوصله ، صبور و باتدبير باشند در عين حال ظاهرى آراسته و تميز نيز داشته باشند.

بردن نوجوانان و جوانان به مجالس مذهبى كه مطالب مطرح شده در آن مجالس ، در خور سن و سال ، فهم و دانش آن ها باشد و هم چنين ديدار افراد سليم النفس ، پاك دل ، مؤمن ، متقى و عالم باعث مى شود كه روح دينى و فطرت مذهبى آن ها پرورش يابد.

در مواقع دعا، دليل علمى و روانى و هم چنين آثار اين درخواست ها و توسلات براى آنان بيان شود؛ كه دعا عامل سكون و بى تحركى و ايستادن نيست ، بلكه عامل حركت و جهش و اميد بخش و سازنده است . روح و روان انسان را صفا و جلا مى دهد و او را به نيكى و سلامت رهنمون مى سازد. برقرارى درست ارتباط سازنده آن ها با خود، خدا، ديگران ، جهان هستى و كشف حقايق ناشى از آن برقرارى اين ارتباط يكى از وظايف سنگين متوليان امر تربيت است .

 توصيه هاى تربيتى و كاربردى امام على (عليه السلام)

امام على (عليه السلام) در نامه سى و يكم نهج البلاغه ، الگوى تربيت و خط مشى پرورش يافته انسان را ترسيم كرده اند تا اوليا، مربيان و نسل جوان در طول تاريخ از آن الهام گرفته و براساس آن زندگى خود را پايه گذارى كنند. به عنوان حسن ختام فرازهايى از اين نامه نورانى را انتخاب و تقديم مى كنيم تا در مسير رشد، تعالى و كمال ، سرمايه سعادتمان باشد و آموزه هاى آن را در كلاس زندگى به كار بنديم .

۱. فرزندم ! تو را به پاسدارى از مرزهاى الهى و خدمت و اطاعت او، سفارش مى كنم و بدان كه نيرو و دستاويزى بالاتر و برتر از دستاويز الهى نيست . در همه حال به آستان مقدسش پناهنده شوكه پناهگاهى امن است .

۲. دلت را با روح اندرز، زندگى بخش و انگيزه هاى ناروا و هوا و هوس را از سرزمين وجودت با نيروى زهد و تقوا بيرون كن و بدان كه اقامتگاه اصلى و دايمى ات آخرت است ، پس هرگز آخرتت را به دنيا مفروش .

۳. از آنچه نمى دانى و تكليف ندارى ، سخن مگوى و در راهى كه در آن بيم گمراهى است وارد مشو!زيرا باز ايستادن به گاه سرگشتگى بهتر از راندن بر مركب خطرها است .

۴. مردم را به نيكى فراخوان و با زشتى ها و بدى ها با دست و زبان ستيزه كن !در راه خدا و احياى ارزش هاى الهى به پا خيز و در اين راه از ملامت هيچ سرزنشگرى مهراس .

۵. جان خويش را به زيور صبر بياراى و بدان كه تحمل صبر، در راه حق ، بسيار دلنشين و زيبا است .

۶. بدان كه دل نوجوان ، مانند زمينى آماده ، پذيراى هر بذرى است ، پس ‍ بكوش تا بذر عشق و ايمان در آن بكارى و گرنه سرزمين وجودش ، در محاصره نااهلان قرار مى گيرد.

۷. كردار و رفتار پيشينيان را به دقت زير نظر گير و در سرگذشت آنان تاءمل كن با اين كار زندگى ات تا امتداد تاريخ ادامه مى يابد. امور دنيا و زيست بر محور تكرار تاريخ است ، پس گذشته را چراغ راه آينده قرار بده .

۸. دست توسل و نيازت را به آستان بى نياز برآور و از هر گمانى كه تو را به شبهه در اندازد و يا به دست گمراهى ات سپارد، واگذار و با تاريكى و كژى دمساز مشو!

۹. هيچ گاه بر خود غره مشو و همواره به آفريدگار روزى بخش روى آور و بر دامنش چنگ بزن و بندگى و خاكسارى ت را به اثبات برسان ؛ زيرا مادر درياى عظمت حضرت حق ، پر كاهى بيش نيستيم .

۱۰. اگر در تفكر دينى ، به مشكلى برخوردى ، بدان كه تو به آن دست نيافته اى نه اين كه راهى براى دست يابى به آن وجود ندارد.

۱۱. آنان كه به زندگى دنيوى واقع بينانه نگريستند و از ظواهر فريباى آن گذشتند، چون مسافرانى هستند كه از سرزمين سخت و قحطى زده ، آهنگ سفر به سرزمينى پرمنفعت و حاصل خيز كرده و رهسپار منطقه اى پر آب و گياه گرديدند.

۱۲. فرزندم !در روابط اجتماعى و حقوق متقابل ، خويشتن خويش را معيار سنجش قرار ده و باديگران چنان باش كه انتظار دارى با تو باشند و هر آنچه براى خود مى پسندى ، براى ديگران نيز بپسند نيكى كن همان گونه كه دوست دارى به تو نيكى كنند!

۱۳. از دست رنجت به ديگران ببخش و گنجور و مالدار ديگران مباش . بدان كه راهى دراز در پيش روى دارى و از دو چيز بى نياز نيستى : نخست جستجوى بهترين و نزديك ترين راه و ديگر ره توشه اى سبك سار كه زمين گيرت نسازد.

۱۴. برگ عيشى از پيش فرست تا بهترين اقامتگاه را برايت مهيا كند. اين پيشرو همان خشنودى الهى است كه اگر در اين دنيا فراهم نسازى ، ديگر مجال و فرصتى نخواهد بود، پس پيشاپيش توشه خود برگير و بار خود ببند و قبل از سفر، همسفرت را پيدا كن و پيش از تهيه خانه ، همسايه ات را بشناس !

۱۵. خداوند دل بركندن از گناه را عمل نيك شمرد و به گناه حساب ، گناهت را يك و عمل نيكت را ده

نوشته است . هرگاه از سوز دل فرياد كنى ، بى هيچ كاستى مى شنود و درهاى رحمتش به سوى همگان باز است . پس به هوش باش و بترس از اين كه مرگ در حال گناه و زشتى در رسد و تو خود فريبانه ، وعده توبه را زمزمه كنى .

۱۶. ديده بگشا و بپرهيز كه مثل دنيا پرستان ، بر سر تصاحب مال فريفته شوى و به فكر پستى بيفتى !دنيا پرستان جز هياهو و جراحت به روح لطيفت طرفى نمى بندند. آنان در برهوت آشفتگى سرگشته اند و پرخورى و شهوت پرستى ، آن ها را از فرداى حساب غافل ساخته است .

۱۷. بدان كه هرگز بر قله بلند، آرزوهايت دست نخواهى يافت و از اجل محتوم گريزى نيست . پس هيچ گاه خود را به آب و آتش مزن و در كار و زندگى ، لطف و مدارا را پيشه ساز!از تكيه بر آرزوها بپرهيز كه دستمايه احمقان است !

۱۸. شخصيت خود را از هر پستى و پليدى پاس دار؛ چه بهاى شخصيت مال و مقام نيست . بنده ديگران مباش كه خدا آزاده ات آفريده است .

۱۹. تنها ولى نعمتت خدا است ، پس درگرفتن نعمت ، ميانجى مطلب ، كه در هرحال ، بهره ات را در يافت خواهى كرد و از هجوم لشكرله از بترس كه تو را به سختى بر زمين مى كوبد.

۲۰. نگهدارى آنچه در اختيار دارى ، محبوب تر است از خواهش آنچه در دست ديگران مى بينى . پس به آنچه دارى قانع باش !آنچه دفتر تقدير بر تو رقم زده است ، به زودى دريافت خواهى كرد.

۲۱. فرزندم !بدان هر كه پرگويد، بيهوده گويد و آن كس كه به تفكر نشيند، صاحب بصيرت و بينش خواهد شد.

۲۲. همواره با خوبان و خيرانديشان هم نشين شو تا از آنان شوى و از بدان و بدكاران بپرهيز تا از شمار آنان نباشى .

۲۳. فوران خشمت را به يك باره فرو بر كه شيرين تر و نيكفرجام تر از آن نيافتم .

۲۴. به هنگام سخت گيرى دوستان ، مدارا كن و پذيراى پوزششان باش ؛ اما در همه جا چنين مباش و در برابر نااهلان كرنش مكن .

۲۵. اگر خواستى با برادرت قطع رابطه كنى ، راهى براى آشتى بگذار تا اگر روزى خواست از آن راه بازگردد، امكان بازگشت باشد.

۲۶. بردشمنت جوانمردى و كرامت كن ، كه شيرين ترين پيروزى است .

۲۷. با كسى كه درشتى مى كند نرمخويى كن ، باشد كه از سركشى فرود آيد و آرام شود.

۲۸. بدان كه پاداش كسى كه تو را شاد مى كند، آن نيست كه ناشادش كنى .

۲۹. زنانتان را در صدف حجاب بپوشانيد تا از چشم زخم بوالهوسان در امان باشند، پرسه زدن زن در كوچه و بازار، بسان فراخوانى نااهلان به حريم امن زندگى است .

۳۰. دودمان خويش را بزرگ دار كه آنان بال پرواز، دژ پناه بخش و دست كام بخش تو هستند.

دين و دنياى تو را به خدا مى سپارم واز او خواستارم كه بهترين سرنوشت را براى امروز و فردا و دنيا و آخرتت رقم زند. (۳۶۰)

 سخن آخر

از آنچه گذشت ، دريافتيم كه امام على (عليه السلام) يك نظام جامع تربيتى ارائه كرده است ؛ زيرا در ديدگاه تربيتى على (عليه السلام) هم از اهميت و ضرورت تربيت و هم از ويژگى ها، اهداف و اصول سخن به ميان آمده و هم از شيوه هاى مؤثر در به كارگيرى اصول و مبانى تربيت كه در مجموع حكايت از جامعيت نظام تربيتى آن حضرت دارد. از منظر ايشان ، خانواده نقش كليدى و اساسى در تربيت دارد و اين بدان دليل است كه اولا، در تاءثير عامل وراثتى و ديگر عوامل محيطى نقش اساسى دارد. ثانيا، تا پيش از بلوغ ، در مجموع بيشترين بخش عمر فرزندان در كانون خانواده و تحت نظارت آنان سپرى مى شود و ثالثا، نقش الگويى والدين ، به ويژه در تربيت اخلاقى ، بسيار چشمگير است . از طرفى ، خانواده خود از عوامل تاءثير گذار محيطى در تربيت فرزندان است كه مى تواند از راه ارتباطات اجتماعى ، زمينه دوست يابى شايسته را براى فرزندان فراهم آورد.

هم چنين نقش پدر در زمينه سازى عوامل محيطى برجسته تر از ديگر اعضاى خانواده است . پس از خانواده ، گروه دوستان و هم سالان ، بيش از ديگر عوامل مورد توجه حضرت قرار گرفته است ؛ چون تاءثيرهاى مستقيم دوستان بر همديگر، انكارناپذير است .

_________________________

۳۶۰- سيد جمال دين پرور، فرزندم چنين باش (با تلخيص و تصرف ).

علاوه بر گروه هم سالان ، نقش ‍ همسايگان ، انجمن ها، احزاب و علما نيز از ديدگاه امام على (عليه السلام) حائز اهميت است . در ديدگاه تربيتى حضرت ، به نكاتى برمى خوريم كه نشان از پيش تازى ايشان در طرح نظرياتى است كه در دنياى امروز صاحب نظران تعليم و تربيت به خصوص متفكران غربى داعيه ابتكار دارند؛ مثلا بحث تاءثير وراثت و محيط و مراحل تربيت و رشد كودك و شخصيت شناسى به نحو شايسته اى مورد توجه حضرت قرار گرفته است كه امروزه تحت عنوان روان شناسى رشد و شخصيت از آن ياد مى شود. بعدها نيز اين سيره تربيتى توسط فرزندان معصوم آن حضرت پى جويى شد. در اين زمينه واپسين كلام را فرمايش امام سجاد (عليه السلام) قرار مى دهيم كه در دامان پدر، مادر و نياكانى والا پرورش يافت . ايشان مى فرمايند:

 و اءما ولدك فتعلم اءنه منك و مضاف اليك فى عاجل الدنيا بخيره و شره ، واءنك مسؤ ول عما و ليته من حسن الاءدب ، والدلاه على ربه عزوجل ، و المعونه له على طاعته ، فاعمل فى اءمره عمل من يعلم اءنه مثاب على الاحسان اليه ، معاقب على الاساءه اليه ؛ (۳۶۱)

اما حق فرزندت اين است كه بدانى او را از تو و در زندگى دنيا خير و شر او وابسته به تو است و تو در سرپرستى او مسئول حسن تربيت و راهنمايى اش به سوى خداى عزوجل و كمك او بر طاعت وفرمان بردارى خدا هستى ، پس در مورد او چنان عمل كن كه خود را در مقابل نيكى به او ماءجور و در مقابل بدى به او معذب و معاقب بدانى .

_________________________

۳۶۱- تحف العقول ، ابن شعبه الحرانى ، ص ۲۶۳، پند ۲۳.

بر اساس دو طرفه بودن حق و وظيفه ، هم چنان كه پدر، برگردن فرزند حقوقى دارد، فرزند نيز بر عهده پدر حقوقى دارد. خداى بزرگ اگر براى فرزندان در قبال والدين مسئوليتى قرار داده است ، پدر و مادر را نيز بدون تعهد نگذاشته است .غنچه نوشكفته اى به نام كودك و به عنوان نعمتى شيرين در اختيار والدين گذاشته شده كه نياز به محبت ، هدايت و تعليم و تربيت دارد. آنان كه در مقابل حوادث و بلاها، جسم فرزند خود را محافظت كرده و در تاءمين خوراك ، پوشاك و آسايش جسمى ميوه هاى دل خويش ‍ كوشش فراوان مى كنند، نبايد از روح ، روان ، قلب و انديشه او غفلت كنند. فراهم كردن امكانات تربيتى و آموزشى ، مجهز ساختن فرزند به آگاهى هاى لازم براى ورود به صحنه اجتماع از وظايف حتمى والدين است ؛ زيرا مرگ معنوى و اخلاقى به مراتب از نابودى جسمى زيان بخش تر است . در راه پرورش سازنده ، محبت ، اكسيرى است كه داروى هر دردى است . مولوى درباره نقش حساس محبت ، اين چنين سروده است :

 

از محبت خارها گل مى شود

از محبت تلخ ‌ها شيرين شود از محبت دردها صافى شود از محبت خارها گل مى شود از محبت نار نورى مى شود از محبت سنگ روغن مى شود از محبت حزن شادى مى شود از محبت نيش نوشى مى شود از محبت مرده زنده مى شود اين محبت هم نتيجه دانش است

وز محبت مس ها زرين شود وز محبت دردها شافى شود وز محبت سركه ها مل مى شود وز محبت ديو حورى مى شود بى محبت موم آهن مى شود وز محبت غول هادى مى شود وز محبت شير موشى مى شود وز محبت شاه بنده مى شود كى گزافه بر چنين تختى نشست

خدايا! ما را در تربيت فرزندانمان يارى فرما.

آمين يارب العالمين

منابع و مآخذ

۱. آنچه والدين و مربيان بايد بدانند، رضا فرهاديان ، انتشارات رئوف .

۲. اخلاق و تربيت اسلامى ، محمد حسن آموزگار، ج ۱، انجمن اولياء و مربيان جمهورى اسلامى ايران ، چاپ سوم ، پاييز ۱۳۷۵ ش .

۳. اسلام و تعليم و تربيت ، ابراهيم امينى ، انجمن اولياء و مربيان جمهورى اسلامى ايران ، چاپ دوم ، تابستان ۱۳۷۳ ش .

۴. اصول و روش هاى تربيت در اسلام ، دكتر سيد احمد احمدى ، بخش ‍ فرهنگى دفتر مركزى جهاد دانشگاهى ، چاپ دوم ، ۱۳۶۸ ش .

۵. با فرزند خود چگونه رفتار كنيم ، دكتر محمدرضا شرفى ، انتشارات جهاد دانشگاهى دانشگاه تهران ، چاپ دوم ، زمستان ۱۳۷۱ ش .

۶. بحار الاءنوار الجامعه لعلوم الاءئمه الاطهار، محمدباقر مجلسى (ت ۱۱۱۰ ق) الطبعه الثانيه ، داراحياء التراث العربى ، بيروت ، ۱۴۰۳ ق .

۷. تحف العقول ، ابن شعبه الحرانى ، تصحيح على اكبر الغفارى ، مؤسسه النشر اسلامى .

۸. تحف العقول عن آل الرسول ، ابومحمد الحسن بن على بن الحسين بن شعبه الحرانى ، مكتبه بصيرتى ، قم ۱۳۹۴ ق .

۹. تربيت و مقاوم سازى نسل ، على قائمى ، انتشارات تربيت ، چاپ اول .

۱۰. ترجمه و شرح رساله الحقوق امام سجاد (عليه السلام)، محمد سپهرى ، مؤسسه انتشارات دارالعلم ، چاپ اول ، ۱۳۷۰ ش .

۱۱. تعليم و تربيت در اسلام ، مرتضى مطهرى ، چاپ بيستم ، انتشارات صدرا، ۱۳۷۱ ش .

۱۲. تفسير المنسوب الى الامام ابى محمد الحسن بن على العسكرى ، الطبعه الاولى ، تحقيق و نشر مدرسه الامام المهدى ، قم ۱۴۰۹ق .

۱۳. تفسير سوره حمد، امام روح الله خمينى ، دفتر انتشارات اسلامى ، قم .

۱۴. التوحيد، ابى جعفر محمدبن على بن الحسين بن بابويه قمى ، تحقيق سيد هاشم الحسينى الطهرانى ، مؤسسه النشر الاسلامى .

۱۵. جامع السعادات ، محمد مهدى بن ابى ذر النراقى ، تحقيق السيد محمد كلانتر، الطبعه الثانيه ، منشورات جامعه النجف الدينيه ، ۱۳۸۳ ق .

۱۶. چهل حديث ، امام روح الله خمينى ، چاپ ششم ، مؤسسه تنظيم ونشر آثار امام خمينى ، ۱۳۷۴ ش .

۱۷. الحياه ، محمدرضا حكيمى ، محمد حكيمى ، على حكيمى ، ترجمه احمد آرام ، چاپ اول ، دفتر نشر فرهنگ اسلامى ، ۱۳۷۷ ش .

۱۸. درونى كردن ارزش هاى اسلامى در دانش آموزان ، دكتر عين الله خادمى ، اداره كل آموزش و پرورش ، تابستان ۱۳۷۹.

۱۹. سفينه البحار و مدينه الحكم و الآثار، عباس بن محمدرضا القمى ، مؤسسه انتشارات فراهانى .

۲۰. شرح غرر الحكم و دررالكلم ، جمال الدين محمد خوانسارى ، با مقدمه و تصحيح و تعليق ميرجلال الدين حسينى ارموى ، چاپ سوم ، دانشگاه تهران ، ۱۳۶۰ ش .

۲۱. شرح نهج البلاغه ، عزالدين عبدالحميد بن هبه الله ابن ابى الحديد المعتزلى ، به تحقيق محمدابولفضل ابراهيم ، الطبعه الاولى ، دار احياء الكتب العربيه ، مصر،۱۳۷۸ ق .

۲۲. شرح نهج البلاغه ، كمال الدين ميثم بن على بن ميثم البحرانى ، دفتر تبليغات اسلامى قم ، ۱۳۶۲ ش .

۲۳. الشفاء بتعريف حقوق المصطفى ، ابوالفضل عياض بن موسى بن عياض ، تحقيق على محمد البجاوى ، دارالكتب العربى ، بيروت .

۲۴. غرر الحكم و دررالكلم ، عبدالواحد التميمى الآمدى ، مؤسسه الاعلمى للمطبوعات ، بيروت ، ۱۴۰۷ ق .

۲۵. فرزندم چنين باش ، سيد جمال دين پرور، بنياد نهج البلاغه ، چاپ پنجم ، ۱۳۷۹ ش .

۲۶. فرهنگ فارسى ، محمد معين ، چاپ چهارم ، انتشارات امير كبير، ۱۳۶۰ ش .

۲۷. فرهنگ كوثر، آستانه مقدسه حضرت معصومه عليهاالسلام ، مقالات امام على (عليه السلام) و تربيت فرزند، على همت بنارى ، شماره هاى ۳۴ تا ۳۷، سال ۱۳۷۸.

۲۸. الكاشف ، سيد جواد مصطفوى ، دارالكتب الاسلاميه .

۲۹. الكافى ، ابو جعفر محمد بن يعقوب الكلينى ، صححه و علق عليه على اكبر الغفارى ، دارالكتب الاسلاميه ، تهران ، ۱۳۸۸ ق .

۳۰. لسان العرب ، جمال الدين محمد بن مكرم ابن منظور، علق عليه و وضع فهارسه على شيرى ، الطبعه الاولى ، التراث العربى ، بيروت ، ۱۴۰۸ ق .

۳۱. لغتنامه دهخدا، على اكبر دهخدا، چاپ اول ، سازمان لغتنامه دهخدا، ۱۳۵۲ ش .

۳۲. ماه مهر پرور، استاد مصطفى دلشاد، خانه انديشه جوان ، تهران ، چاپ دوم ، پاييز ۱۳۷۸ ش .

۳۳. مسايل نوجوانان و جوانان ، محمد خدايارى فرد، انجمن اولياء و مربيان جمهورى اسلامى ايران ، چاپ پنجم ، بهار ۱۳۷۷ ش .

۳۴. مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل ، حسين بن محمد تقى النورى الطبرسى ، الطبعه الثانيه ، مؤسسه آل البيت لاحياء التراث ، بيروت ، ۱۴۰۸ ق .

۳۵. المحجه البيضاء فى تهذيب الاحياء، ملامحسن فيض الكاشانى ، صححه و علق عليه ، على اكبر الغفارى ، الطبعه الثانى ، دفتر انتشارات اسلامى .

۳۶. مطالب السؤ ول فى مناقب آل الرسول ، كمال الدين ابو معالم محمد بن طلحه النصيبى الشافعى ، طبح حجرى ، تهران ، ۱۲۸۷ ش .

۳۷. مطلوب كل طالب (من كلام على ابن ابى طالب عليه السلام)، رشيد الدين وطواط، تصحيح و تعليق دكتر محمود عابدى ، بنياد نهج البلاغه ، ۱۳۷۴ ش .

۳۸. معجم مقاييس اللغه ، ابوالحسين احمد بن فارس ، بتحقيق و ضبط عبدالسلام محمد هارون ، الطلبه الثانيه ، شركه مكتبه و مطبعه الحلبى ، مصر، ۱۳۸۹ ق .

۳۹. من لايحضره الفقيه ، ابى جعفر محمد بن على بن الحسين بن بابويه قمى (الصدوق)، صححه و علق عليه على اكبر الغفارى ، منشورات جامعه مدرسين قم .

۴۰. ميزان الحكمه ، محمدى رى شهرى ، دفتر تبليغات اسلامى ، قم ، ۱۳۶۲ ش .

۴۱. الميزان فى تفسير القرآن ، السيد محمدحسين طباطبايى ، دارالكتاب الاسلامى ، قم ، ۱۳۹۳ ق .

۴۲. نهج البلاغه ، ابوالحسن محمد بن الحسين الموسوى (الشريف الرضى) ضبط نصه و ابنكر فهارسه العلميه صبحى الصالح ، الطبعه الاولى ، بيروت ، ۱۳۷۸ ق (و) انتشارات دارالهجره قم .

۴۳. نهج البلاغه ، فيض الاسلام ، انتشارات فقيه .

۴۴. نهج السعاده فى مستدرك نهج البلاغه ، محمدباقر المحمودى ، الطبعه الاولى ، مؤ سسه الاعملى للمطبوعات ، مؤسسه التضامن الفكرى ، بيروت ، ۱۳۹۷ ق .

۴۵. وسائل الشيعه ، محمد بن حسن ، حر عاملى ، دار احياء التراث العربى ، بيروت ، ج ۴، ۱۳۹۱ه .ق .

پيش گفتار. ۱

مقدمه. ۳

ضرورت و اهميت تربيت... ۵

تسريع در تربيت فرزندان. ۸

بخش اول : تربيت و مسائل اساسى آن از ديدگاه امام على عليه السلام  ۱۰

تعريف تربيت... ۱۰

ويژگى هاى تربيت اسلامى.. ۱۱

۱. تزكيه و اصلاح خويش.... ۱۲

۲. هدايت و حفاظت از ديگران. ۱۲

۳. ناظر دانستن خدا براعمال خويش.... ۱۴

۴. مقدم بودن حيات اخروى بر حيات دنيوى.. ۱۵

۵. جامعيت و شمول. ۱۶

۶. عبادت بودن تربيت اسلامى.. ۱۸

۷. هماهنگى با فطرت انسان. ۱۹

اهداف تربيت... ۲۰

۱. پرورش ابعاد وجودى و شخصيتى انسان. ۲۲

۲. حركت و سوق دادن انسان به سوى خدا ۲۳

۳. آگاه كردن انسان از پايگاه خويش در جهان و شكوفا كردن لطافت وجودى   ۲۵

۴. آخرت گرايى و پرواپيشگى.. ۲۶

اصول تربيت... ۲۸

اصل اعتدال. ۲۸

اصل تدرج و تمكن.. ۳۰

اصل تسهيل.. ۳۱

اصل تربيت عقلانى.. ۳۲

اصل تفكر. ۳۳

اصل تدبر. ۳۶

اصل كرامت... ۳۸

اصل عزت... ۳۹

آسيب شناسى تربيت... ۴۱

آسيب هاى فردى.. ۴۳

آسيب هاى اجتماعى.. ۴۵

آسيب هاى سياسى.. ۴۷

آسيب هاى اقتصادى.. ۵۰

بخش دوم : مهم ترين روش هاى تربيت از منظر امام على (عليه السلام) ۵۴

روش الگويى.. ۵۴

تاءثير گذارى الگوها در تربيت... ۵۷

ويژگى هاى الگو. ۶۰

مسئوليت الگو. ۶۰

اصلاح نفس.... ۶۱

عدم شكاف بين گفتار و كردار. ۶۳

روش محبت... ۶۴

ويژگى هاى روش محبت... ۶۷

محبت ستون و ركن دين.. ۶۷

اظهار محبت... ۶۷

محبت افراطى.. ۶۸

روش تذكر. ۶۹

ويژگى هاى متذكران. ۷۰

ياد خدا ۷۰

هوشيارى.. ۷۱

ذكر مداوم. ۷۲

ياد مرگ... ۷۴

روش عبرت... ۷۷

ويژگى هاى روش عبرت... ۷۸

تاريخ ، آينه عبرت... ۷۸

روش موعظه. ۸۲

ويژگى هاى روش موعظه. ۸۵

عامل بودن موعظه گر. ۸۵

رسا، بليغ و منطقى بودن موعظه. ۸۶

پذيرشگرى موعظه شونده ۸۷

طولانى نبودن موعظه. ۸۹

سرى و مخفى بودن موعظه. ۸۹

روش توبه. ۹۰

ويژگى هاى روش توبه. ۹۲

توبه ، انقلاب درونى.. ۹۲

اركان توبه. ۹۳

شتاب در توبه. ۹۳

مراحل توبه. ۹۴

آلوده شدن به گناه ۹۷

روش امتحان و ابتلا.. ۹۷

ويژگى هاى روش امتحان. ۹۹

امتحان مادى.. ۹۹

امتحان وسيله شكوفايى.. ۱۰۰

روش مراقبه و محاسبه. ۱۰۰

ويژگى هاى روش مراقبه و محاسبه. ۱۰۱

مشارطه. ۱۰۱

مراقبه. ۱۰۳

محاسبه. ۱۰۴

معاتبه. ۱۰۵

روش تشويق و تنبيه. ۱۰۶

ويژگى هاى روش تشويق و تنبيه. ۱۰۸

رفتار متناسب با شخص.... ۱۰۸

تقويت انگيزه ها با تشويق به جا ۱۰۹

ويژگى هاى روش تنبيه. ۱۱۲

دقت و ظرافت در امر تنبيه. ۱۱۲

تنبيه عامل بيدار كننده ۱۱۴

روش تكريم. ۱۱۵

ويژگى هاى روش تكريم. ۱۱۶

گرامى داشتن نفس ها ۱۱۶

كوچك شمردن شخصيت... ۱۱۷

روش تغافل.. ۱۱۸

روش عفو و چشم پوشى.. ۱۱۹

ويژگى هاى روش عفو. ۱۱۹

بهره گيرى در موارد خاص.... ۱۱۹

احسان در برابر بد رفتارى.. ۱۲۰

تاءثير گفتار و كردار نيك.... ۱۲۱

روش مجازات به قدر خطا ۱۲۴

روش امر به معروف و نهى از منكر. ۱۲۵

ويژگى هاى اين روش... ۱۲۷

امر به معروف و نهى از منكر، وسيله اصلاح.. ۱۲۷

راه هاى جلوگيرى از فساد. ۱۲۸

راه هاى شناخت مصاديق منكر. ۱۳۰

مراحل نهى از منكر. ۱۳۱

آثار ترك فريضه امر به معروف و نهى از منكر. ۱۳۳

روش بيان قصه و داستان. ۱۳۳

ويژگى اين روش... ۱۳۴

نگاه به تاريخ ، وسيله هدايت... ۱۳۴

روش عقلانى.. ۱۳۶

ويژگى هاى روش عقلانى.. ۱۳۷

راه هاى پرورش قدرت تفكر و تعقل.. ۱۳۷

مصاحبت با نيكان و عدم مصاحبت با نادانان. ۱۳۹

روش عادت... ۱۴۰

ويژگى روش عادت... ۱۴۲

ترك عادات... ۱۴۲

روش پيشگيرى.. ۱۴۲

روش خاطرات خوشايند. ۱۴۳

روش سياحت... ۱۴۴

بخش سوم : وظايف و مسئوليت هاى متوليان تربيت   ۱۴۶

مقاوم سازى نسل ، وظيفه اى همگانى.. ۱۴۶

۱. شناخت درد؛ ۱۴۶

۲. ارزيابى و تخمين.. ۱۴۷

۳. برنامه ريزى در جهت اصلاح ؛ ۱۴۷

مقصود از مقاوم سازى چيست ؟. ۱۴۷

الف) درك هويت خود؛ ۱۵۱

ب) ايمان و باور؛ ۱۵۱

ج) عزت نفس ؛ ۱۵۱

د) اعتماد به نفس ؛ ۱۵۱

ه) صبر و استقامت ؛ ۱۵۲

و) وظيفه شناسى و مسئوليت پذيرى ؛ ۱۵۲

عوامل مؤثر در تربيت از منظر امام على (عليه السلام) ۱۵۳

۱. عوامل وراثتى.. ۱۵۳

۲. عوامل محيطى.. ۱۵۴

نگاهى گذرا به مسئوليت خانواده و اجتماع. ۱۵۴

مسئوليت خانواده در تربيت... ۱۵۵

نقش پدر و مادر در خانواده ۱۵۷

الف) خانواده هاى يك قطبى (هماهنگ): ۱۶۰

ب) خانواده هاى دو قطبى (ناهماهنگ): ۱۶۱

راه هاى ايجاد محيط آرام در خانواده ۱۶۱

۱. وجود صميمت بين پدر و مادر؛ ۱۶۲

۲. هوشيارى و دقت و حسابگرى ؛ ۱۶۲

۳. رفتار اخلاقى و شخصيت تربيتى ؛ ۱۶۲

۴. برخورد منطقى با خطاهاى فرزندان ؛ ۱۶۲

۵. بها دادن به نقاط قوت فرزندان ؛ ۱۶۳

۶. ايجاد محيطى صميمانه براى بحث و گفتگو؛ ۱۶۳

۷. نظرخواهى از فرزندان در امور خانواده ؛ ۱۶۳

۸. ايجاد محيط همكارى و تقسيم مسئوليت ؛ ۱۶۳

۹. رعايت عدالت در بين فرزندان ؛ ۱۶۳

۱۰. ايجاد جهان بينى مشترك بين افراد خانواده ؛ ۱۶۴

راه هاى رسيدن اركان خانواده به اهداف متعالى.. ۱۶۴

۱. توجه به اهداف ارزشمند؛ ۱۶۴

۲. شناخت و ايفاى حقوق متقابل.. ۱۶۵

۳. ترجيح منفعت زندگى برمنافع شخصى ؛ ۱۶۵

۴. رعايت اقتصاد و اعتدال ؛ ۱۶۵

۵. تعادل در عواطف ؛ ۱۶۶

۶. هم گرايى و همدلى ؛ ۱۶۶

۷. مثبت گرايى ؛ ۱۶۶

۸. پرهيز از مردسالارى يا زن سالارى ؛ ۱۶۷

۹. اولويت فرزندان ؛ ۱۶۷

۱۰. عمل يك پارچه و صميمى ؛ ۱۶۷

۱۱. واقع بينى ؛ ۱۶۷

۱۲. اعتلاى سطح عشق و محبت ؛ ۱۶۸

۱۳. انتظارات متناسب از يكديگر؛ ۱۶۸

۱۴. تغافل و مدارا؛ ۱۶۸

۱۵. عيب پوشى ؛ ۱۶۹

۱۶. پرهيز از امر كردن ؛ ۱۶۹

۱۷. مهار خشونت ؛ ۱۶۹

۱۸. زندگى بر خوش بينى بنا شود؛ ۱۶۹

۱۹. خداباورى و اخلاص ؛ ۱۶۹

۲۰. همسان انگارى ؛ ۱۷۰

۲۱. مشاركت و مشورت در زتدگى.. ۱۷۰

۲۲. بايد به اصل تفاوت هاى فردى معتقد بود. ۱۷۱

۲۳. پاسدارى از حريم ؛ ۱۷۱

توصيه هاى كاربردى به خانواده ها جهت كاهش مشكلات رفتارى.. ۱۷۱

والدين بايد: ۱۷۱

پرورش روحيه اجتماعى در فرزندان. ۱۷۴

تاءثير عوامل محيطى بر انسان. ۱۷۸

۱. دوستان و هم سالان. ۱۷۸

۲. انجمن ها و گروه ها ۱۷۹

۳. علما و دانشمندان. ۱۸۰

۴. همسايگان. ۱۸۱

توصيه هاى كاربردى به متوليان امور اجتماعى جهت كاهش مشكلات رفتارى.. ۱۸۲

توصيه هاى تربيتى و كاربردى امام على (عليه السلام) ۱۸۶

سخن آخر. ۱۹۱

از محبت خارها گل مى شود. ۱۹۴

منابع و مآخذ. ۱۹۵