فصل هجدهم : فهرستى از كتب زيديه

مسند زيد يا مجموعه فقهى

اين كتاب يكى از جامعترين و عاليترين كتب فقهى و معتبرترين مدرك زيديه است.

در اين كتاب روايت و احاديث زيادى است كه راوى آن خود زيد بن علىعليه‌السلام از پدرش و اجداد پاكش تا رسول خدا مى باشد.

و اخبار و روايات آن تمام مستند به زيد بن علىعليهما‌السلام است.

نام كتاب

در كتاب « (اثبات الائمة)» اين كتاب به نام (مجموعه فقهى) ياد شده است ولى اسم معروف آن (مسند) است.

در مقدمه آن دارد كه : نام (مسند) به چنين كتابى صحيح نيست، زيرا مسند را به كتابى مى گويند كه راوى آن، حديث را به اسنادى از طريق متعدده اى كه دارد نقل كند، مانند، مسند احمد و مسند شافعى و... امّا روايات اين كتاب كه راوى آن زيد بن علىعليهما‌السلام است همه را به يك طريق از پدرش تا جدش رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله روايت مى كند.

امّا به نظر ما، اطلاق مسند به چنين كتابى اشكال ندارد زيرا مسند را در مقابل مرسل مى دانيم، يعنى رواياتى كه نام همه روات ذكر شده باشد و در مرسل حذف مى گردد.

نگارنده كتاب

اين كتاب به وسيله يكى از علماى بزرگ زيديه به نام « الامام عبدالعزيز بن اسحاق البقال» جمع آورى شده است.

او از مشاهير حدود قرن چهارم هجرت است و تاريخ وفات او را سنه ۳۶۳ ه‍ ق در سن نود سالگى، نگاشته اند.(۱۰۶۱) و جمع زيادى از علماى زيديه از او روايت كرده اند.

تنظيم كتاب

اين مجموعه قبلا در ۶ جلد بود و نظم و ترتيبى به شكل باب بندى نداشته است، و بعدا به وسيله سيد علامه حسين بن يحيى بن ابراهيم ديلمى در سال(۱۲۰۱) هجرى منظم و مبوب گرديد.(۱۰۶۲)

مقدمه كتاب

اين كتاب داراى مقدمه اى است كه مشتمل بر ۳ فصل است.

فصل اول : شرح حال مختصرى از زيد بن علىعليهما‌السلام و ابوخالد واسطى كه راوى از زيد است و بعضى ديگر از روات.

فصل دوّم : درباره كتاب مسند و سؤ الاتى كه از نگارنده كتاب شده با جواب آن.

فصل سوّم : يادآورى قسمتى از كتب زيديه با شرح حال مختصرى از بعضى مؤلفين آن، كه به طور سؤ ال و جواب ذكر شده است.

و خود اين كتاب مجموعه رواياتى است كه از زيد بن علىعليهما‌السلام در معارف و احكام اسلام نقل شده است.

اهميت اين كتاب

زيديه اين كتاب را با چشم اعتبار و قبول مى نگرند، و مى گويند:(۱۰۶۳)

اين مجموعه، همان مطالب و روايات و احاديثى است كه در كتب سنت نبويه مانند صحاح و غير آن موجود است.

و رجال اين مسند همه مورد وثوق آنان مى باشند و غير از رجال اهل بيتعليهم‌السلام شخصيت هاى علمى چون، حافظ دار قطنى و حافظ ابونعيم كه از اجله و فحول اصحاب حديثند و اين دو اجل علماى حرمين و مصر و شام و هند و روم و ساير اقطارند، كه در طريق كتاب مسند به چشم مى خورند.

طرق ائمه زيديه در سند كتاب(۱۰۶۴)

اين طريق موجود و سند آن متصل به جناب زيد مى باشد.

و اين طريق در كتب معتبره اى آمده است، مانند:

۱ - « بلوغ الامانى فى سند ما انزلت عليه المثانى،» منسوب به قاضى علامه احمد بن محمّد مشحم.

۲ - « اتحاف الاكابر فى اسناد الدفاتر،» منسوب به، قاضى علامه محمّد شوكانى، و آن در هند چاپ شده است.

۳ - « عقد النضيد فيما اتصل من الاساتيد،» منسوب به، شيخ المشايخ علامه عبدالكريم بن عبداللّه ابى طالب.

شرح و حاشيه ها

بر اين كتاب شرح هاى مفصل و حواشى زيادى نوشته اند از جمله :

۱ - « منهاج الجلى. » ۲ - « شرح القاضى،» اين شرح از ساير شروح مفصل تر است كه به قلم علامه حسين السياغى نوشته شده و آن آخرين شرح بر كتاب است.

حواشى :

۱ - حاشيه - سيد صارم الدين.

۲ - حاشيه - سيد عماد الدين.

اينها شرحها و حاشيه هاى مستقلى بود بر كتاب مسند زيد نوشته شده است، و حواشى و تعليقات زيادى بر متن خود كتاب نيز زده اند.

احاديث و اخبار كتاب

تعداد احاديثى كه در اين كتاب به پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله مى رسد ۲۲۸ حديث است (نبوى).

و اخبارى كه به امام اميرالمؤ منين علىعليه‌السلام مى رسد ۳۲۱ حديث است (علوى) و ۲ حديث از امام حسينعليه‌السلام كه مجموعا ۵۵۱ خبر مى باشد.

و اكثر احاديث با جمله : « (حدثنى زيد بن على عن ابيه عن جده عن علىعليه‌السلام قال : قال رسول اللّه (صلى اللّه عليه و آله»» شروع مى شود.

و قسمت زيادى از آن با جمله : « (قال زيد بن على...)» آمده است.

رؤ وس و ابواب كتاب

اين كتاب مشتمل بر(۱۴) كتاب در(۱۰۵) باب است و در هر باب احاديث و اخبار زيادى ذكر شده است، به اين ترتيب :

۱ - كتاب طهارت ۱۰ باب

۲ - كتاب صلات ۴۳ باب

۳ - كتاب جنائز ۱۸ باب

۴ - كتاب زكات ۱۲ باب

۵ - كتاب صيام ۱۱ باب

۶ - كتاب حج ۳۶ باب

۷ - كتاب بيع ۲۹ باب

۸ - كتاب شركت ۹ باب

۸ - كتاب شهادات ۲ باب

۱۰ - كتاب نكاح ۱۲ باب

۱۱ - كتاب طلاق ۷ باب

۱۲ - كتاب حدود و ديات ۷ باب

۱۳ - كتاب جهاد ۱۳ باب

۱۴ - كتاب فرائض ۱۶ باب

احاديث هر باب از ۱ تا بيش از ۲۰ خبر متجاوز است.

مثلا باب وضوء كه يكى از ابواب دهگانه كتاب طهارت است داراى ۱۹ خبر است...

كتب معتبر زيديه پس از « مسند الامام زيدعليه‌السلام »

۱ - مجموع حديثى - زيدعليه‌السلام كه فقط در حديث است.

۲ - امالى - احمد بن عيسى بن زيدعليه‌السلام (۱۰۶۵) اين كتاب به نام « (بدايع الانوار فى محاسن الاثار)» معروف است. و به گفته يكى از پيشوايان زيدى : اين كتاب اساس علم زيديه و يكى از متقن ترين كتب آنان است.

۳ - علوم آل محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله - محمّد بن منصور مرادى.(۱۰۶۶)

۴ - مؤلفات قاسم بن ابراهيم(۱۰۶۷) (حدود ۲۰ كتاب).

۵ - مؤلفات يحيى بن الحسين فرزند قاسم بن ابراهيم (حدود ۴۰ كتاب) كه از آن جمله « (تفسير القرآن)» در ۶ جلد و « (معانى القرآن» در ۹ جلد و بعضى از تاءليفات معتبر او عبارت است از: « الاحكام - منتخب - الفنون - المجموع. » ۶ - مصنفات اطروش(۱۰۶۸) از جمله اين مصنفات : « الانابه - مغنى - صفى. » ۷ - مصنفات فرزند اطروش.

۸ - مصنفات قاسم بن على عيانى (حدود ۷۰ كتاب و رساله).

۹ - كتب المؤ يد باللّه(۱۰۶۹) و ابى العباس احمد بن ابراهيم حسنى.

۱۰ - تاءليفات ابوطالب(۱۰۷۰) برادر مؤ يد باللّه.

۱۱ - جامع كافى(۱۰۷۱) - ابوعبداللّه محمّد بن على العلوى (اين كتاب در ۶ جلد است).

۱۲ - تاءليفات - مرشد باللّه (از جمله امالى وى كه كتاب بزرگى است).

۱۳ - « الانوار، اثنينيه، خميسيه. » ۱۴ - تاءليفات - اميرحسين، كه معروف آن ۶ كتاب است : شفاء(۱۰۷۲) تقرير، مدخل، ذريعه، ثمرات، « الافكار فى احكام الكفار،» ارشاد.

اينها معروف ترين كتب قديمه از تاءليفات ائمه و پيشوايان بزرگ زيديه بود.

و متاءخرين آنان نيز كتب زيادى نگاشته اند كه تعداد زيادى از آن در مقدمه كتاب مسند زيد نام برده شده است، اگر كسى خواست نام تاءليفات مطبوعه و مهم زيديه را بهتر به دست بياورد، به كتاب « (بغية الشافية فى مؤلفات زيديه)» مراجعه كند.