تفسير نور (سوره ى انعام)

تاليف : حجة الاسلام و المسلمين حاج شيخ محسن قرائتى

این کتاب توسط مؤسسه فرهنگی - اسلامی شبکة الامامین الحسنینعليهما‌السلام بصورت الکترونیکی برای مخاطبین گرامی منتشر شده است.

لازم به ذکر است تصحیح اشتباهات تایپی احتمالی، روی این کتاب انجام نگردیده است.

سيماى سوره ى انعام

 اين سوره، يكصد و شصت و پنج آيه دارد و همه ى آياتش يكجا در مكّه و با تشريفات خاصّى نازل شده است. جبرئيل، اين سوره را با بدرقه ى هفتاد هزار فرشته بر پيامبر خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌ نازل كرد.

پيام اصلى آيات اين سوره، مبارزه با شرك و دعوت به توحيد است. از آنجا كه مشركان جزيرة العرب به اعتقاد خود، بعضى چهارپايان را حلال و برخى را حرام مى دانستند، قرآن در مقام مبارزه با اينگونه خرافات و باورهاى غلط، از آيه ى ۱۳۶ اين سوره به بعد، احكامى را در مورد چهارپايان بيان مى دارد كه بدين جهت اين سوره، انعام نام گرفته است.

رواياتى درباره ى فضيلت اين سوره و نيز برآورده شدن حاجت به واسطه ى تلاوت اين سوره آمده است. از جمله از امام صادقعليه‌السلام نقل شده كه هر كس چهار ركعت نماز (با دو سلام) بخواند، آنگاه اين سوره و سپس دعايى را قرائت كند، حاجاتش برآورده مى شود.(۱)

در هيچ سوره اى به اندازه ى اين سوره، كلمه ى قل نيامده است. تكرار ۴۴ بار اين خطاب به پيامبر، شايد به خاطر آن است كه در اين سوره، عقائد باطل و انحراف ها و توقّعات بى جاى مشركان بيان شده و لازم است قاطعيّت در كار باشد. اين مطلب بيانگر آن است كه پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌ مأمور است متن وحى را بى كم و كاست بگويد.

بِسْمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحِيمِ

به نام خداوند بخشنده ى مهربان

۱- ألْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِى خَلَقَ الْسَّمَوتِ وَالاَْرْضَ وَجَعَلَ الْظُّلُمَتِ وَ الْنُّورَ ثُمَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ بِرَبِّهِمْ يَعْدِلُونَ

 ترجمه :

ستايش مخصوص خداوندى است كه آسمان ها و زمين را آفريد و تاريكى ها و روشنى را قرار داد، امّا كافران (ديگران را) با پروردگارشان برابر و همتا مى گيرند.

نكته ها :

 در تمام قرآن، واژه ى نور مفرد و واژه ى ظلمات به صورت جمع آمده است. اصولا حقّ، يكى و راههاى باطل بسيار است. آرى نور، نشانه ى وحدت و ظلمات، نشانه ى پراكندگى است. يعدلون از عدل، به معناى همتاست.

 اوّلين آيه ى اين سوره، به آفرينش نظام هستى، دوّمين آيه به آفرينش انسان و سوّمين آيه به نظارت بر اعمال و رفتار انسان اشاره دارد.

 به فرموده ى حضرت علىعليه‌السلام : اين آيه، پاسخ به سه گروه از منحرفان است :

الف : مادّيون كه منكر آفرينش الهى و حدوث خلقتند.خلق السماوات...

ب : دوگانه پرستان كه براى نور و ظلمت دو مبدأ قائلند.جعل الظّلمات والنّور (۲)

ج : مشركين كه براى خداوند، شريك وشبيه قائلند.ثمّ الّذين كفروا بربّهم يعدلون (۳)

 امام موسى بن جعفر درباره ى...بربّهم يعدلون فرمودند: يعنى كافران، ظلمات و نور و جور و عدل را يكسان مى شمارند.(۴)

پيام ها :

۱ خداوند هم از عدم به وجود آورده است، هم در موجودها، كيفيّات جديد و نوآورى هايى قرار مى دهد. آفرينش ابتدائىخَلَق آفرينشتَبَعى جَعَل

۲ شريك دانستن براى خدا، نوعى انكار خدا وكفر به اوست.الّذين كفروا بربّهم يعدلون

۲- هُوَ الَّذِى خَلَقَكُم مِن طِينٍ ثُمَّ قَضَىَّ أجَلاً وَأجَلٌ مُّسَمّىً عِندَهُ ثُمَّ أنْتُمْ تَمْتَرُونَ

 ترجمه :

او كسى است كه شما را از گل آفريد، پس از آن أجلى را (براى زندگى شما در دنيا) قرار داد و أجلى معيّن (كه مربوط به آخرت يا غير قابل تغبير در دنياست) نزد اوست. پس (با وجود اين) شما شك و شبهه مى كنيد؟

نكته ها :

 در آيه ى پيش، مسائل آفاقى و خلقت آسمان ها و زمين مطرح شده، اينجا خلقت انسان و حيات محدود او در اين دنيا آمده است.

 در قرآن، ۲۱ مرتبه از أجل مسمّى سخن به ميان آمده است.

 خداوند براى عمر انسان دو نوع زمان بندى قرار داده : يكى حتمى كه اگر همه ى مراقبت ها هم به عمل آيد، عمر (مانند نفت چراغ) تمام مى شود. و ديگرى غير حتمى كه مربوط به كردار خودمان است، مثل چراغى كه نفت دارد، ولى آن را در معرض طوفان قرار دهيم.

 در روايات، كارهايى چون صله ى رحم، صدقه، زكات و دعا سبب طول عمر و اعمالى چون قطع رحم و ظلم، سبب كوتاه شدن عمر دانسته شده است.(۵)

 امام باقرعليه‌السلام در مورد أجلا و أجلٌ فرمود: آنها دو أجل هستند: يكى محتوم و قطعى و ديگرى موقوف (يعنى مشروط و معلّق).(۶)

 به نقل ابن عباس، خداوند براى انسان دو أجل قرار داده : يكى از تولّد تا مرگ، ديگرى از مرگ تا قيامت. انسان با اعمال خود، گاهى از يكى مى كاهد وبه ديگرى مى افزايد. پس پايان أجل هيچكس قابل تغيير نيست.ومايُعمَّر مِن مُعَمَّرٍ ولايَنقَصُ مِن عُمُرِه الاّ فى كتاب (۷)

پيام ها :

 ۱ مدّت عمر و پايان زندگى، به دست ما نيست.هو الذى...قضى اجلاً

۲ تنها خداوند بر أجل مسمّى (أجل قطعى)، آگاه است.أجل مسمّى عنده

۳ با آنكه آفرينش و پايان كار انسان، همه از خدا و به دست اوست، پس چرا در مبدأ و معاد شك كنيم ؟ثم انتم تمترون

۳- وَهُوَ اللَّهُ فِى السَّمَوَتِ وَفِى الاَْرْضِ يَعْلَمُ سِرَّكُمْ وَجَهْرَكُمْ وَ يَعْلَمُ مَا تَكْسِبُونَ

 ترجمه :

و اوست كه در آسمان ها و در زمين خداوند است. نهان و آشكار شمارا مى داند، و هرچه را به دست مى آوريد (نيز) مى داند.

نكته ها :

 در پاسخ به عقيده ى انحرافى چند خدايى (خداى باران، خداى جنگ، خداى صلح، خداى زمين و...) اين آيه مى فرمايد: خداى همه چيز و همه جا يكى است.

 امام صادقعليه‌السلام درباره اين آيه فرمود: او به تمام مخلوقات از نظر علم و قدرت و سلطه و حاكميّت احاطه دارد.(۸)

پيام ها :

 ۱ منطقه ى فرمانروايى خداوند، تمام هستى است.فى السموات و فى الارض

۲ خداوند چون حاكم است، آگاه است.هو اللّه فى السموات و فى الارض يعلم...

۳ آشكار و نهان انسان نزد خداوند يكسان است.(۹) يعلم سرّكم و جهركم

۴ ايمان به احاطه علمى خداوند، هم انگيزه براى كار نيك است و هم بازدارنده از كار بد.يعلم سرّكم و جهركم

۵ خداوند، از آينده ى كارهاى انسان آگاه است.و يعلم ما تكسبون

۴- وَمَا تَأتِيهِم مِنْ ءَاَيَةٍ مِنْ ءَايَتِ رَبِّهِمْ إِلا كَانُوا عَنْهَا مُعْرِضِينَ

 ترجمه :

و هيچ نشانه و آيه اى از نشانه هاى پروردگارشان براى آنها نمى آمد، جز آنكه (به جاى تصديق و ايمان) از آن اعراض مى كردند.

۵- فَقَدْ كَذَّبُوا بِالْحَقِّ لَمَّا جَأهُمْ فَسَوْفَ يَأتِيِهمْ أنْبَّؤُ اْ مَا كَانُواْ بِهِ يَسْتَهْزِءُونَ

 پس همين كه حقّ براى آنان آمد، آن را تكذيب كردند، پس به زودى خبرهاى مهم (و تلخ درباره ى كيفر) آنچه را به مسخره مى گرفتند به سراغشان خواهد آمد.

نكته ها :

 شايد مراد از خبرهاى بزرگ در آيه، خبر فتح مكّه يا شكست مشركين در جنگ بدر و امثال آن باشد.(۱۰)

پيام ها :

 ۱ براى لجبازان، نوع دليل و آيه تفاوتى ندارد، آنها همه را رد مى كنند.آية من آيات ربّهم

۲ لجوجان و كافران، حاضر به شنيدن و تفكّر و تحقيق كردن نيستند، همين كه حقى آمد، تكذيب مى كنند.فقد كَذّبوا بالحقّ لمّا جأهم

۳ هم بايد به مؤ منان دلگرمى داد كه راهشان حقّ است،بالحق و هم كافران را تهديد كرد كه خبرهاى تلخ برايتان خواهد آمد.فسوف يأتيهم

۴ استهزا، شيوه ى هميشگى كفّار است.كانوا به يستهزءون

۵ سقوط انسان سه مرحله دارد: اعراض، تكذيب و استهزا. در اين دو آيه به هر سه مورد اشاره شده است.معرضين كذّبوا يستهزءون

۶- ءَلَمْ يَرَوْا كَمْ أهْلَكْنَا مِنْ قَبْلِهِمْ مِن قَرْنٍ مَكَّنَّهُمْ فِى الاَرْضِ مَا لَم ْنُمَكِّن لَّكُمْ وَأرْسَلْنَا السَّمَأ عَلَيْهِمْ مِدْرَاراً وَجَعَلْنَا الاَنْهَرَ تَجْرِى مِنْ تَحْتِهِمْ فَأهْلَكْنَهُمْ بِذِنُوبِهِمْ وَأنْشَأنَا مِن بَعْدِهِمْ قَرْناً ءَاخَرِينَ

آيا نديدند كه چه بسيار امت هاى پيش از آنان را هلاك كرديم، با آنكه در زمين به آنان جايگاه و توانى داده بوديم كه به شما نداده ايم ؟ و (باران و بركت) آسمان را پى در پى برايشان فرستاديم و نهرهاى آب از زير پاهايشان جارى ساختيم، پس آنان را به كيفر گناهانشان هلاك كرديم و نسل ديگرى پس از آنان پديد آورديم.

نكته ها :

 قَرْن به امّتى گفته مى شود كه يكپارچه هلاك شده باشند.(۱۱) به مردمى هم كه در يك زمان زندگى مى كنند، قرن گفته مى شود و چون معمولاً يك نسل، از ۶۰ تا ۱۰۰ سال طول مى كشد، از اين رو به ۶۰ يا ۸۰ يا ۱۰۰ سال يك قرن مى گويند.(۱۲)

 كلمه مدرار به معناى ريزش فراوان و پى در پى باران و به مقدار نياز است.(۱۳)

پيام ها :

 ۱ افرادى كه از تاريخ پند نمى گيرند، توبيخ مى شوند.ألم يروا

۲ كفّار صدر اسلام از تاريخ امّت هاى پيشين آگاه بودند و مى توانستند درس بگيرند.ألم يروا

۳ توجّه به زوال نعمت ها و سرنگونى گنهكاران، از عوامل غفلت زدايى است.ألم يروا...فاهلكناهم بذنوبهم

۴ تمدّن هايى قبل از اسلام وجود داشته و سپس منقرض شده اند.اهلكنا من قبلهم

۵ از روشهاى تربيتى قرآن است كه داستان هاى واقعى و آموزنده را براى عبرت مردم نقل مى كند.اهلكنا من قبلهم

۶ كيفر آنان كه از امكانات خداداد استفاده سوء كنند، نابودى است.كم أهلكنا

۷ به جاى أرسلنا من السمأ، فرمود:أرسلنا السمأ (آسمان را براى شما فرستاديم) تا نهايت لطف الهى را بيان كند.

۸ عملكرد مردم، عامل تحوّلات و حوادث تاريخى است.فاهلكناهم بذنوبهم

۹ هلاكت مردم به سبب گناهانشان، از سنّت هاى الهى است.فاهلكناهم بذنوبهم

۱۰ خداوند، علاوه بر عذاب آخرت، در اين دنيا هم كيفر مى دهد.فأهلكناهم

۱۱ اگر امكانات در دست صالحان باشد، نماز را برپا مى دارند.ان مكّناهم فى الارض اقاموا الصلاة (۱۴ ) ولى اگر در دست نااهلان بى ايمان باشد، فساد و گناه مى كنند.مكّناهم...فاهلكناهم بذنوبهم

۱۲ امكانات مادّى، مانع قهر و عذاب الهى نيست.مكّناهم...فاهلكناهم آن گونه كه كافران خيال مى كردند:نحن اكثر أموالاً وأولاداً ومانحن بمعذّبين (۱۵)

۱۳ امكانات مادّى، رمز كاميابى نيست.مكّناهم...فاهلكناهم چنانكه در جاى ديگر مى خوانيم :انّ الانسان ليطغى أن رآه استغنى (۱۶)

۱۴ دو نوع مرگ داريم : طبيعى، كه با رسيدن أجل است و غير طبيعى كه به خاطر كيفر الهى و با حوادث غير منتظره است.بذنوبهم

۱۵ قدرتمندان گنهكار فكر نكنند دنيا هميشه به كامشان است، خداوند ديگران را جايگزين آنان مى كند.أهلكناهم...و أنشأنا من بعدهم قرناً آخرين

۷- وَ لَوْ نَزَّلْنَا عَلَيْكَ كِتَباً فِى قِرْطَاسٍ فَلَمَسُوهُ بِأيْدِيهِمْ لَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوَّاْ إِنْ هَذَاَّ إِلا سِحْرٌ مُبِينٌ

 ترجمه :

و (كافران لجوج كه در پى بهانه جويى اند حتى) اگر نوشته اى را در كاغذى بر تو نازل مى كرديم كه آن را با دست هاى خود لمس مى كردند، باز هم كافران مى گفتند: اين، جز جادويى آشكار نيست.

نكته ها :

 گروهى از مشركان مى گفتند: ما درصورتى ايمان مى آوريم كه نوشته اى بر كاغذ، همراه با فرشته اى بر ما نازل كنى. ولى دروغ مى گفتند و در پى بهانه جويى بودند.

 قِرطاس چيزى است كه بر روى آن بنويسند، چه كاغذ، چه چوب، يا پوست و سنگ، ولى امروز به كاغذ گفته مى شود.

پيام ها :

 ۱ وقتى پاى لجاجت در كار باشد، هيچ دليلى كارساز نيست، حتّى محسوسات را منكر مى شوند.فلمسوه بايديهم...ان هذا الاّ سحر مبين

۲ نسبت سحر، از رايج ترين نسبت هايى بود كه مشركان به پيامبر مى دادند.ان هذا الاّ سحر مبين

۸- وَقَالُواْ لَوْلاََّ أنْزِلَ عَلَيْهِ مَلَكٌ وَلَوْ أنْزَلْنَا مَلَكاً لَقُضِىَ الاَمْرُ ثُمَّ لاَ يُنْظَرُونَ

 ترجمه :

و (كافران بهانه جو) گفتند: (اگر محمّد، رسول است) چرا فرشته اى بر او نازل نشده (تا او را در دعوت كمك كند)، در حالى كه اگر فرشته اى نازل مى كرديم (باز هم لجاجت خواهند كرد و) كار آنان پايان مى يافت وهيچ مهلتى به آنان داده نمى شد.

نكته ها :

 نزول فرشته ى مورد تقاضاى كفّار، اگر به صورت انسان باشد كه مانند همان پيامبر خواهد بود و اگر به صورت واقعى اش جلوه كند، طاقت ديدن آن را ندارند و با مشاهده ى آن، جان خواهند داد.(۱۷)

 روحيّه ى شيطانى تكبّر، اجازه نمى دهد انسان از بشرى همانند خود پيروى كند. گاهى مى گويد: چرا انبيا مثل ما غذا مى خورند و در بازارها راه مى روند و همچون ما لباس مى پوشند؟و قالوا ما لهذا الرّسول يأكل الطعام و يمشى فى الاسواق (۱۸ ) گاهى به يكديگر مى گفتند: اگر از پيامبرى مثل خودتان اطاعت كنيد، زيان كرده ايد.ولئن أطعتم بشراً مثلكم انّكم اذاً لخاسرون (۱۹)

پيام ها :

 ۱ كفّار بهانه گير، انسان را شايسته مقام رسالت نمى دانستند و تقاضاى ديدن فرشته را داشتند.لولا انزل عليه ملك

۲ سنّت الهى چنين است كه اگر معجزه اى به درخواست مردم انجام شود و انكار كنند، هلاكت قطعى سراغشان خواهد آمد.(۲۰) لقضى الامر

(شيوه دعوت هاى الهى، براساس آزادى، تفكّر، انتخاب ومهلت داشتن است. تقاضاى راه ديگرى مانند نزول فرشته يا غذاى آسمانى، فرصت و مهلت را مى گيرد ودر اين صورت تنها راه، پذيرش دعوت است وگرنه هلاكت.)

۹- وَ لَوْ جَعَلْنَهُ مَلَكاً لَّجَعَلْنهُ رَجُلاً وَ لَلَبَسْنَا عَلَيْهِم مَا يَلْبِسُونَ

 ترجمه :

و اگر (پيامبر را) فرشته قرار مى داديم، حتماً او را به صورت مردى در مى آورديم (كه باز هم مى گفتند اين انسانى همانند خود ماست و همان شبهه را تكرار مى كردند بنابراين) كار را بر آنان مشتبه مى ساختيم همان طور كه آنان (با ايرادهاى خود) كار را بر ديگران مشتبه مى سازند.

نكته ها :

 كلمه لَبس (بر وزن درس) به معناى پرده پوشى و اشتباه كارى است ولى كلمه لُبس (بر وزن قفل) به معناى پوشيدن لباس است.(۲۱)

 اگر پيامبر و الگوى انسان ها فرشته باشد، چگونه مى تواند پيشواى انسان هايى باشد كه دچار طوفان غرائزند و شكم و شهوت دارند؟

 ممكن است معنى آيه چنين باشد: اگر پيامبر، فرشته مى شد، بايد به صورت مردى ظاهر شود كه او را ببينند، و اين سبب به اشتباه افتادن مردم مى شد كه آيا او انسان است يا فرشته.للبسنا عليهم

پيام ها :

 ۱ سنّت هاى الهى حكيمانه است و با تمايلات اين و آن عوض نمى شود.لو جعلناه ملكا (حرف لَو نشانه آن است كه ما كار خودمان را مى كنيم و كارى به تقاضاهاى بيجا نداريم.)

۲ براى تربيت و دعوت، بايد الگوهاى بشرى ارائه داد، كه در دعوت و عمل پيشگام باشند.لجعلناه رجلاً

۳ پيامبران از ميان مردم انتخاب مى شوند.لجعلناه رجلاً

۱۰- وَلَقَدِ اسْتُهْزِئَ بِرُسُلٍ مِّن قَبْلِكَ فَحَاقَ بِالَّذِينَ سَخِرُواْ مِنْهُم مَّا كَانُواْ بِهِ يَسْتَهْزِءُونَ

 ترجمه :

و قطعاً پيامبرانى پيش از تو هم استهزا شدند، پس عذابى كه به استهزاى آن مى پرداختند بر مسخره كنندگان از ايشان فرود آمد.

نكته ها :

 اين آيه، تسكينى براى پيامبر اسلام است، كه اوّلاً: پيامبران پيشين هم مورد استهزا قرار گرفته اند. ثانياً: نه تنها عذاب اخروى، بلكه قهر دنيوى هم دامنگير استهزا كنندگان مى شود.

پيام ها :

 ۱ ياد مشكلات ديگران، صبر انسان را زياد مى كند و مبلغ دين نبايد از استهزاى مخالفان دلتنگ شود.لقد استهزى ء برُسلٍ من قبلك

۲ استهزا، يكى از جنگ هاى روانى دشمن و براى تضعيف روحيه ى رهبران است كه بايد در برابر آن مقاومت كرد.استهزى ء برسل من قبلك

۳ مسخره كنندگان، عاقبت ذليل مى شوند و استهزا، دامن خودشان را مى گيرد.فحاق بالّذين سخروا

۴ استهزاى دين، يكى از گناهان كبيره است كه وعده ى عذاب بر آن داده شده است.فحاق بالّذين سخروا...

۵ خداوند حامى انبياست واستهزا كنندگان را هلاك مى كند.فحاق بالّذين سخروا...

۶ استهزا شيوه دائمى كفّار است.كانوا به يستهزءون

۱۱- قُلْ سِيرُواْ فِى الاَْرْضِ ثُمَّ انظُرُواْ كَيْفَ كَانَ عَقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ

 ترجمه :

(اى پيامبر! به آنان) بگو: در زمين بگرديد، سپس بنگريد كه سرنوشت تكذيب كنندگان چگونه شد؟

نكته ها :

 فرمان سيروا فى الارض شش بار در قرآن آمده است. متأسّفانه كافران بيش از ما به اين دستور عمل كردند و وجب به وجب كشورهاى اسلامى را كاوش كردند و از منابع، ذخاير، نقاط قوّت و ضعف، آثار فرهنگى، كتب خطى و هنرهاى مسلمانان آگاه شده و آنها را غارت كردند و مسلمانان در خواب غفلت ماندند.

پيام ها :

 ۱ سفرهاى علمى وآموزنده وعبرت آور، ستوده و نيكوست.سيروا...ثمّ انظروا

۲ شكست و سقوط مخالفان حقّ حتمى است، اگر شك داريد، تاريخشان را بخوانيد و با سفر، آثارشان را ببينيد و عبرت بگيريد.سيروا...ثم انظروا

۳ عوامل عزّت يا سقوط جوامع، قانونمند است. اگر عواملى مثل انكار و تكذيب حقّ در زمانى سبب هلاكت شد، در زمان ديگر هم سبب مى شود.سيروا...انظروا

۴ يكى از عوامل سقوط تمدّن ها، تكذيب انبيا است.عاقبة المكذّبين

۵ جلوه هاى گذرا مهم نيست، پايان كار مهم است.عاقبة المكذّبين

۱۲- قُل لِّمَن مَّا فِى السَّمَوَتِ وَ الاَْرْضِ قُل لِّلَّهِ كَتَبَ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ لَيَجْمَعَنَّكُمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَمَةِ لاَ رَيْبَ فِيهِ الَّذِينَ خَسِرُوَّاْ أنفُسَهُمْ فَهُمْ لاَ يُؤْمِنُونَ

 ترجمه :

بگو: آنچه در آسمان ها و زمين است براى كيست ؟ بگو: براى خداوند است كه بر خود، رحمت را مقرّر كرده است. او قطعاً شما را در روز قيامت كه شكّى در آن نيست جمع خواهد كرد. كسانى كه خود را باختند (و با هدر دادن استعدادها، به جاى رشد، سقوط كردند) همانان ايمان نمى آورند.

نكته ها :

 موضوع وجوب رحمت بر خدا، در قرآن دوبار آنهم در اين سوره (آيات ۱۲ و۵۴) آمده است.

 جمله ى لاريب فيه، هم درباره ى قرآن آمده است، هم درباره ى قيامت.

 خداوند همان گونه كه بر ما تكاليفى واجب كرده است، وظايفى را هم بر خود مقرّر فرموده ؛ از جمله : هدايت كردن :اِنّ علينا للهدى (۲۲) ، رزق دادن :على اللّه رزقها (۲۳) ، لطف كردن :كتب على نفسه الرّحمة (۲۴) و پيروزى وغلبه ى دين خدا:كتب اللّه لاغلبنّ انا و رسلى (۲۵) ولى شرط بهره مند شدن از رحمت الهى، رحم به بندگان است. چنانكه در حديث آمده است :مَن لايَرْحَم لا يُرحَم (۲۶)

 سلمان از پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌ نقل كرده كه فرمود: رحمت خداوند، صد درجه است، يك درجه ى آن، منشأ همه ى الطاف الهى در دنيا شده است، خداوند در قيامت، با همه ى صد درجه رحمت خود با مردم معامله خواهد كرد.(۲۷)

 قرآن، رحمت الهى را بر همه چيز شامل مى داند:رَحمَتى وَسعت كلّ شى ء (۲۸) و اين رحمت، مصداق هاى فراوان دارد، از جمله :

باران :ينزّل الغيث من بعد ما قنطوا وينشر رحمته (۲۹)

باد:يُرسل الرّياح بُشرىً بين يدى رحمته (۳۰)

شب و روز:و مِن رَحمته جَعَل لكم الليل و النّهار (۳۱)

پيامبر:و ما أرسلناك الاّ رحمة للعالمين (۳۲)

قرآن :هذا بصائر للنّاس و هُدىً و رحمة (۳۳)

تورات :كتاب موسى اماما و رحمة (۳۴)

آزادى :فأنجيناه و الّذين معه برحمة منّا (۳۵)

علاقه به همسر:و جعل بينكم مودّة و رحمة (۳۶)

گياهان و ميوه ها:فانظُر الى آثار رحمة اللّه كيف يُحيى الارض بعد موتها (۳۷)

پذيرش توبه :لاتَقنطوا من رحمة اللّه (۳۸)

پيام ها :

 ۱ يكى از شيوه هاى تبليغى كه پيامبر مأمور به آن است، طرح سؤ ال و جواب است.قل لمن...قل للّه

۲ هستى بر اساس رحمت است و رحمت الهى بر همه چيز و همه جا گسترده است.كتب على نفسه الرّحمة

۳ همان گونه كه آفريده هاى خدا در دنيا (مثل باد، باران، روز و شب، گياهان...) رحمت است، معاد هم رحمت است.ليجمعنّكم

۴ دليل بر پا شدن قيامت، برخوردارى مردم از رحمت است.كتب على نفسه الرّحمة ليجمعنّكم

۵ گرچه رحمت الهى گسترده و لازم است، لكن گروهى خود را محروم مى كنند.خسروا انفسهم

۶ به جاى استدلال، در پى هوا و هوس بودن و به جاى اولياى خدا، سراغ طاغوت رفتن و به جاى ايمان و اعتقاد به آخرت، كفر ورزيدن و به جاى تسليمِ نور، تسليمِ نار شدن، خسارت عظيم كفّار است. (تمام آيه)

۱۳- وَلَهُ مَا سَكَنَ فِى الَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ

 ترجمه :

و تنها براى اوست آنچه در شب و روز قرار گرفته و او شنواى داناست.

نكته ها :

 شب و روز، مانند گهواره، انسان و موجودات را در دامن خود آرامش مى بخشد. برخى موجودات در شب، و بعضى در روز استراحت مى كنند.

پيام ها :

 ۱ هم كلّ نظام از خداوند است ؛وله ما سكن، هم نظارت و كنترل از آنِ اوست.هو السميع العليم

۱۴- قُلْ أغَيْرَ اللّهِ أتَّخِذُ وَلِيّاً فَاطِرِ السَّمَوَتِ وَالاَْرْضِ وَهُوَ يُطْعِمُ وَ لاَ يُطْعَمُ قُلْ إِنِّىَّ أمِرْتُ أنْ أكُونَ أوَّلَ مَنْ أسْلَمَ وَلاَ تَكُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِكِينَ

 ترجمه :

بگو: آيا غير از خدا را سرپرست خود بگيرم در حالى كه او آفريدگار آسمان ها و زمين است او همه را طعام مى دهد، ولى كسى به او طعام نمى دهد. بگو: همانا من مأمورم كه اوّلين كسى باشم كه تسليم فرمان اوست. و (به من گفته شده كه) هرگز از مشركان مباش.

نكته ها :

 در شأن نزول آيه آمده است كه جمعى از اهل مكّه به پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌ گفتند: تو به خاطر فقر، از بت ها دست كشيده اى، ما حاضريم تو را بى نياز كنيم تا با ما مخالفت نكنى. اين آيه نازل شد و به آنان پاسخ داده شد.

پيام ها :

 ۱ يكى از شيوه هاى تبليغ و هدايت كه پيامبر براى برانگيختن عقل مردم مورد استفاده قرار مى دهد، بيان دليل در قالب سؤ ال است.قل أغير اللّه

۲ انسان به دليل نيازها ومحدوديّت ها به طور فطرى به سراغ سرپرست وپناهگاه مى رود، لكن بحث اصلى بر سر آن است كه به سراغ چه كسى برويم.قل أغير اللّه اتّخذ...

۳ خداوند آسمان و زمين را بدون الگوى قبلى آفريد.فاطر السموات فاطر، يعنى آفريننده مبتكر.

۴ تأمين نيازها از شئون ولايت الهى است.وليّا...يطعم

۵ جز خداوند، همه ى معبودها و مخلوقات نيازمندند.لايطعم

۶ چون خداوند هم خالق بشر و هم رازق اوست و نيازهايش را برطرف مى كند، به اين دليل انسان بايد نسبت به خدا تعبّد و ولايت پذيرى داشته باشد.فاطر...و هو يطعم...انّى اُمرتُ أن اكون اوّل مَن اسلم

۷ پيامبراكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌ مأمور به اظهار موضع عقيدتى خود مى باشد.قل انّى اُمرت أن...

۸ رهبر بايد پيشگام در آيين باشد و بالاترين درجه ى اخلاص و تسليم را داشته باشد.اوّل مَن أسلم

۹ پذيرش ولايت غير خدا، شرك است.أغيراللّه اتّخذ وليّا...لاتكوننّ من المشركين

۱۵- قُلْ إِنِّىَّ أخَافُ إ نْ عَصَيْتُ رَبِّى عَذَابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ

 ترجمه :

بگو: همانا اگر پروردگارم را نافرمانى كنم، از عذاب روزى بزرگ بيمناكم.

نكته ها :

 خوف و ترس دو گونه است :

الف : ناپسند، مثل ترس از جهاد.

ب : پسنديده، مانند خوف از عذاب الهى.

پيام ها :

 ۱ قانون الهى براى همه يكسان است، پيامبر خدا هم اگر معصيت كند، بايد از گرفتارى آن بترسد.أخاف اِن عَصيتُ ربّى

۲ ترس اولياى خدا، از قهر الهى است، نه از طاغوت ها و مردم.أخاف...ربّى

۳ توجّه به ربوبيّت خداوند، مقتضى پرهيز از معصيت اوست.ان عصيت ربّى

۴ ترس از كيفر، از عوامل بازدارنده از انحراف و خطاست.أخاف ان عصيت ربّى عذاب يوم عظيم

۵ اظهار ترس رسول خدا از قيامت، نقش سازنده براى ديگران دارد.قل انّى أخاف...عذاب يوم عظيم

۶ در برابر تطميع و وعده هاى ديگران، از اهرم حساب قيامت استفاده كنيد. (با توجّه به شأن نزول آيه ى قبل كه پيشنهاد كردند ما تو را بى نياز مى كنيم، تو از تبليغ دست بردار، پيامبر مى فرمايد: من از قيامت مى ترسم.)انّى اخاف...عذاب يوم عظيم

۱۶- مَن يُصْرَفْ عَنْهُ يَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمَهُ وَذَلِكَ الْفَوْزُ الْمُبِينُ

 ترجمه :

در آن روز، از هر كس عذاب الهى برداشته شود، قطعاً مشمول رحمت الهى شده و اين است رستگارى آشكار.

نكته ها :

 رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌ فرمود: سوگند به خدايى كه جانم در دست اوست، هيچ كس در قيامت با عمل خود به بهشت نمى رود. پرسيدند: حتّى شما يا رسول اللّه ؟ فرمود: حتّى من، مگر آنكه فضل و رحمت خدا مرا دريابد. سپس دستان مبارك خود را روى سر نهاد واين آيه را تلاوت كرد.(۳۹) البتّه بديهى است كه رحمت الهى تنها به اعمال صالح و افراد نيكوكار تعلّق مى گيرد.

پيام ها :

 ۱ خطر، متوجّه همه است و نجات از عذاب الهى، لطف ويژه مى طلبد.من يُصرف...فقد رَحِمَه

۲ تسليم خدا شدن، زمينه ى دريافت رحمت الهى است.انّى اُمرت ان اكون اوّل مَن اسلم من يُصرف عنه...فقد رَحِمَه

۳ تنها رحم الهى قهر او را برمى گرداند، قبول اعمال ما و شفاعت اولياى خدا هم پرتوى از رحمت اوست.مَن يُصرف...فقد رَحِمَه

۱۷- وَإِن يَمْسَسْكَ اللّهُ بِضُرٍّ فَلاَ كَاشِفَ لَهُ إِلا هُوَ وَإِن يَمْسَسْكَ بِخَيْرٍ فَهُوَ عَلَى كُلِّ شىْءٍ قَدِيرٌ

 ترجمه :

و اگر خداوند (براى آزمايش و رشد، يا كيفر اعمال) تو را با (اسباب) زيان و آسيب درگير كند، جز خودش هيچ كس برطرف كننده آن نيست و اگر خيرى به تو برساند، پس او بر هر چيز تواناست.

پيام ها :

 ۱ سرچشمه ى همه ى امور يكى است، نه آنكه خيرات از منبعى و شرور از منبع ديگر سرچشمه گيرد.و اِن يَمْسَسْك اللّه بضرّ...و اِن يَمْسَسْك بخير

۲ بايد همه ى اميدها به خدا و همه ى خوف ها از او باشد.فلا كاشف له الاّ هو

۳ قوانين الهى استثنا بردار نيست، پيامبر اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌ نيز در مواجهه با حوادث تلخ و شيرين، بايد متوجّه خدا باشد.و اِن يَمْسَسْك اللّه بضرّ...واِن يَمْسَسْك بخير فهو على كلّ شى ء قدير

۱۸- وَهُوَ الْقَاهِرُ فَوْقَ عِبَادِهِ وَهُوَ الْحَكِيمُ الْخَبِيرُ

 ترجمه :

اوست كه بر بندگان خود قاهر و مسلط است و اوست حكيم آگاه.

نكته ها :

 كلمه ى قهر، به آن نوع غلبه اى گفته مى شود كه مقهور، ذليلِ در برابر قاهر باشد.

 در آيه ى ۱۴، ولايت و رزّاقيّت خدا مطرح بود:وليّاً...و هو يطعم در آيه ى ۱۵، قهر و قيامت الهى :انّى اخاف...عذاب در آيه ى ۱۶، نجات و رحمت خدايى :...فقد رَحِمَه در آيه ى ۱۷، حلّ مشكلات و رسيدن به خيرات :فلا كاشف له الاّ هو و در اين آيه، قدرت مطلقه ى خدا مطرح است :و هو القاهر فوق عباده

پيام ها :

 ۱ از ديگران هراسى نداشته باشيم كه قدرت خدا فوق همه ى قدرت هاست.و هو القاهر فوق عباده

۲ قدرت و قهاريّت خدا، همراه با حكمت و علم اوست.الحكيم الخبير

۳ نفع و ضرر رساندن خداوند، بر اساس حكمت و آگاهى اوست.