قطب الدين رواندى متوفاى ۵۷۳ ق.

حديث فقاهت

عبدالوحيد وفايى

ايران در عصر قطب رواندى

سده ششم هجرى دوران حاكميت دو سلسه بزرگ از پادشاهان ايرانى بود. سلجوقيان سلسه اى بودند كه پس از جدا شدن از حوزه ئ خلافت بغداد حكومت مستقلى تشكيل دادند و از سال ۴۲۹ الى ۵۵۳ ق. در سرتاسر ايران فرمانروايى كردند. آنان از مقتدرترين حكومتهاى اين سرزمين بودند. پيروزى مسلمانان در جنگ با مسيحيان روم شرقى (بيزاس) و گسترش ‍ قلمرو آ نان ر ا، از نقطه هاى برجسته در دوران حكومت اين خاندان است.

پس از آنان خوارزمشاهيان بر ضد سلجوقيان طغيان كردند و اقتدار ساسى ايران را به دست گرفتند در اين عصر - بخصوص در دوره سلجوقيان - افكار مذهبى و سنت گرايى بر گرايشهاى عقلى غلبه كرد و بسيارى از كتب علوم عقلى و فلسفى سوزانده شد. دولتمردان سلجوقى، بويژه وزير آنان «خواجه الملك» از سنت گرايان و سرمداران شورش شد عقلى بودند.(۲۶۶)

وقوع جنگهاى صليبى و هجوك و آگاهى اروپائيان به جهام اسلام عواقبى جون به تاراج بردن گنجينه هاى علمى مسلمنان را در بر داشت ولى به رغم حوادث فوق، قرن ششم را مى بايست سده علم و معرفت ناميد.

چرا كه دانشمندان بسيارى در اين دوران پا به عرصه وجود نهاده، با تلاش ‍ علمى و بى وقفه خويش خدمات بسيارى به اسلام انجلان دادند.(۲۶۷)

از جمله اين انديشمندان تلاشگر، دانشمند عالى مقام، فقيه و محدث مشهور، «سعيد بن هبه الله راوندى» معروف به «قطب راوند» بود كه در اين نوشتار به تماشاى زندگى پر افتخارش مى نشينيم.

زادگاه و نياكان

«راوند» كه در آن زمان روستايى در نزديكى كاشان بود زادگاه عالمان بسيارى شناخته مى شد به گونه اى كه آقا بزرگ تهرانى بيش از ده نفر از بزرگان راوند را منحصر قرن ششم ياد مى كند.(۲۶۸)

«سعيد» گلى از بوستان مكتب محمدى بود كه از آن ديار برخاست و قطب الدين لقب يافت او فرزند «هبة الله بن حسين بن هبة الله بن حسن راوندى» بود. گرچه اطلاعات كافى از همه نياكان او به دست نيامده، همين اندازه معلوم است كه پدر و جد قطب الدين، از عالمان و برجستگان آن ديار بوده اند.(۲۶۹) با تأسف تاريخچه و شرح حالى از تولد و دوران كودكى او نيز به دست نيامده است.

تحصيل

فرزانه برومند، علاوه بر پدر، از محضر بزرگان ديگرى استفاده كرده است. قطب الدين خوشه چين خرمن عالمانى است كه ثمره انديشه شان قرنهاى متمادى مشام انسانها را معطر ساخته است. افكار بزرگ شخصيتهايى چون شيخ صدوق، سيد مرتضى، سيد رضى و شيخ طوسى، در انديشه و تفكر او جاى پيدا كرده و يا نقل حديث از شاگردان آنان، جوهره علمى و عملى او نضج يافته است.

بنابر آنچه در رياض العلمأاست، قطب الدين رواياتى از برزگان حديث در شهرهاى اصفهان، خراسان و همدان شنيده و نقل كرده است.(۲۷۰) و از اين روزنه مى توان به مسافرتهاى علمى او به شهرهاى مختلف پى برد چنانچه قرار داشتن قبر شريف او در قم، دليلى بر استفاده او از محضر استادان آن ديار است.

ب رخى از استادان او عبارت اند از:

۱- ابو جعفر محمد بن على بن محسن حلبى. او موفق به درك محضر شيخ طوسى شده و قطب الدين رواندى از روايات نقل كرده است.

۲- ابو الحسن محمد بن على بن عبد ا لصند تميمى نيشابورى. او از شاگردان فرزند شيخ طوسى بوده است.

۳- سيد ابو البركات محمد بن اسماعيل مشهدى. وى از شاگردان شيخ طوسى بوده است و علاوه بر قطب الدين منتخب الدين (صاحب كتاب الفهرست) و امام ضيأ الدين از جمله شاگردانش بوده اند.

۴- صفى الدين مرتضى بن داعى بن قاسم. او از شاگردان شسخ طوسى و مولف تبصره العوام است.

۵- شيخ السادة مجتبى بن داعى بن قاسم. ايشان نيز همچون بردارش از محدثان بزرگ بوده، و قطل الدين از اين دو برادر روايت نقل كرده است.

۶- ابوالفضل عبدالرحيم بن احمد شيبانى.

۷- ابوجعفر محمد بن مرزبان. از شاگردان شيخ مفيد است كه قطب الدين د ركتاب قصص الانيأ از روايات نقل كرده است.

۸- هبة الله بن دوعويدار. از شاگردان شيخ صدوق به شمار آمده است.

۹- ابو جعفر بن كيميح.

۱۰- ابو نصر الغارى.

۱۱ - ابو صمصام احمد بن محمد على مرشكى.

۱۲- ابوالسعيد حسن بن على لارآبا دى.

۱۴- ابوالقاسم حسن بن محمد حديقى.

۱۵- ابو صمصام ذوالفقار بن محمد بن معبد حسينى.

علاوه بر آنها، نام هقت نفر از بزرگان و انديشه وران آن عصر در شمار استادان قطب الدين قرار داد.(۲۷۱)

استاد بزرگ

ابو على فضل بن حسن طبرسى، معروف به «امين الدين» از بزرگترين دانشمندان و مفسران شيعى در قرن ششم هجرى است.

شيخ طبرسى با خلق تفسير بى نظيرى از قرآن كريم به نام «مجمع البيان» جاودانگى نام و ياد خوبيش را موجب گشت.

گرچه او بيش از دهها اثر مفيد همچون «اعلام الورى» از خود به جا گذاشت، تفسير قرآن (مجنع البيان) براى شناساندن شخصيت علمى اش از همه ممتازتر است قطب راوندى شاگرد ممتاز شيخ طبرسى بوده است و ا ين امتياز و شايستگى، به حدى رسيده بود كه قطب را با ا و او را با قطب مى شناسند.

قطب راوندى خود به قرآن عشق مى ورزيد و د رراه نشر معارف آن پر تلاش ‍ بود، اما تأثير نفس قدسى استادش طبرسى بزرگ، در انديه و آثار گران سنگ او نقش بسزايى داشت و از اين رو، آثار و تاليفات راوندى، رتگه، خدايى و بوى، وحى به خود گرفت.(۲۷۲)

شاگردان

راوندى دانشمند بزرگ و وارسته قزن ششم از چهرهاى درخشان است كه فرزانگن بسيارى از محضر نورانى اش به فيض رسيده و دانش اندوخته و خود نيز شمع فروزان محافل علمى گرديده اند.

از ميان انبوه جويندگان علم كه از خرمن فضل راوندى خوشه چينى كرده اند نام فرزندان وى درخششى ويژه دارد. او نه تنها در مسجد و منزل و م كتب بلكه در سفر و حضر، به نورافشانى پرداخته و شاگردان بسيارى را به جامعه اسلامى آن روز ارائه داده است. شاگران قطب الدين چهره هاى برجسته اى هستند كه از وى به نقل روايت پرداخته اند. برخى از آنان عبارتند از:

۱ - احمد بن على بن عبدالجبار طبرسى. او علاوه بر قضاوت به نقل حديث نيز مى پرداخت.

۲ - حسين بن سعيد بن هبة الله. وى فرزند دانشور قطب الدين بوده و از او به عنوان شهيد ياد شده است.

۳ - على بن عبدالجبار بن محمد. از دانشمندان و فقهاى بنام.

۴ - على بن محمد المدائنى.

۵ - محمد بن الحسن البغدادى.

۶ - محمد بن سعيد بنن هبة الله و او فرزند ديگر قطب راوندى است كه به ظهير الدين معروف بود.(۲۷۳)

محمد بن على معروف به «ابن شهر آشوب» از ستارگان درخشان تشيع و بر جسته ترين شاگردان قطب بود. «ابن شهر آشوب» در كتاب خويش ‍ «معالم العلمأ» با يادى از قطب الدين به عنوان استاد خويش نام چند كتاب وى را ثبت كرده است.(۲۷۴)

دانش و آثار

مردان خدا الگوى روشنى هستند كه به رغم مشكلات و كمبودهاى عصر خويش، همه تلاش و همتشان خدمت به اسلام عزيز و احياى مجد و عظمت آن بوده است.

آنان با عشق به قرآن مجيد و اهل بيتعليه‌السلام به نشر و پخش آثار ايشان پرداخته، همواره از سرچشمه زلال ابديت سيراب مى شوند.

قطب الدين راوندى در زمره مردان بزرگى است كه با دانش فراوان خود پس ‍ از بهره مندى از علوم مختلف و تبحر از بهره مندى از علوم مختلف و تبحر در آنها، حلقه زرينى در سلسله حافظان و راويان معارف اسلامى گرديد و در بيشتر رشته هاى علوم اسلامى تبحر و تخصص خود را به نمايش گذارد.

الف - علم تفسير

تفسير قرآن، درك معانى عميق و دقيق آيات و تدوين و نگارش آن، از خدمات بزرگ عالمان دينى است. على بن ابراهيم قمى، شيخ طوسى و علامه طبرسى و ديگر رادمردان عرصه علم و معرفت از پيشگامان اين حركت عظيم بودند. قطب الدين نيز در كنار اين دانشوران قرار داشته و چندين تفسير به شرح ذيل به نام وى ثبت شده است.

۱ - «ام القرآن».

۲ - «تفسير القرآن» در دو جلد.

۳ - «خلاصه التفاسير» در ده جلد.

۴ - «شرح آيات المشكلة فى التنزيه».

۵ - «اللباب فى فضل آية الكرسى».

۶ - «الناسخ و المنسوخ من القرآن».(۲۷۵)

ب - نهج البلاغه

راوندى نه تنها در فقاهت و حديث ژرف نگر و ناخداى درياى قرآن است بلكه غواص كلام امير المؤ منينعليه‌السلام بود.

ابن ابى الحديد، دانشمند بزرگ اهل سنت در تمجيد از قطب مى نويسد.

«كسى قبل از من تا آن اندازه كه اطلاع دارم به تفسير نهج البلاغه نپرداخته است بجز يك نفر و آن سعيد بن هبة الله بن حسين معروف به قطب راوندى است»(۲۷۶) .

«منهاج البراعة فى شرح نهج البلاغه» كتابى است. در دو جلد قطور كه راوندى در آن به شرح و توضيح سخنان مولاى متقيانعليه‌السلام پرداخته است.

ابن ابى الحديد اين شرح را چونان كتاب مرجع به كار گرفته و از آن استفاده هاى فراوان برده است.

ج - كلام و فلسفه

سابقه علم كلام درباره مسائل اعتقادى اسلام و اصول دين به بحث مى نشيند به سده هاى اول تاريخ ما باز مى گردد. كلام به دو دسته تقسيم مى شود. كلام عقلى و كلام نقلى. قطب الدين راوندى از دانشمدان كلام نقلى بود كه اعتقادات و تفكرات اسلامى خويش را با سخن پروردگار در آميخته بود.

راوندى دانشورى بود كه تمامى آثارش رنگ و بويى روايى داشت و با استفاده از نبوغ و تحقيقات و مطالعاتش از او به عنوان مرزبانى ژرف نگر از حريم تشيع ياد شده است.

دفاع از حريم عقايد شيعه و پاسخگويى به شكاكان و متعصبان عصر خويش، وى را بر آن داشت تا در پى انجام وظيفه، آثار ارزشمندى را از خود به يادگار نهد.

از آثار قطب الدين راوندى مى توان به كتابهاى ذيل اشاره كرد:

۱ - «الخرايج و الجرايح» - اين كتاب كه معروفترين آثار قطب به شمار مى آيد در بيان مسائل كلامى و عقايد بوده و در برگيرنده هفت كتاب پيرامون مسأله معجزه و شيوه زندگى رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله است.

۲ - «ام المعجزات» - نام كتابى است كه راوندى پس از چندى به عنوان «تتمة الخرايج » به نگارش در آورد.

۳ - «الاختلاف» - اين كتاب در برگيرنده اختلافهاى كلامى بين شيخ مفيد و سيد مرتضى (علم الهدى) بوده و ۹۵ مسأله اختلافى در آن بررسى شده است.

۴ - «تهامت الفلاسفه» - اين كتاب كه نشان دهنده دانش فلسفى قطب است در موضوع حكمت و فلسفه نگارش شده و به تناقض گويى فلاسفه پرداخته است

۵ - «كلام الكلام فى شرح مقدمة الكلام» - شرحى بر كتاب «مقدمة الكلام» شيخ طوسى در علم كلام است.(۲۷۷)

د - فقه

حدود بيست اثر و مفيد در علم فقه، به دست تواناى اين دانشور راوندى تأليف شده كه برخى از آن عبارت اند از:

۱ - «آيات الاحكام» - اين كتاب آياتى از قرآن كريم را كه مربوط به مسائلى فقهى و احكام دينى است مورد بحث و بررسى قرار داده است.

۲ - «الحكام الاحكام»

۳ - «الانجاز» - شرحى است بر كتاب «الايجاز فى الفرائض» شيخ طوسى.

۴ - «رحل المعقود فى الغسله الثانيه».

۵ - «الشافيه فى الغسله الثانيه».

۶ - «الخمس»

۷ - «من حضره الادأ و عليه القضيأ»

۸ - «رسالة الفقهأ»

۹ - «المشكلات النهاية»

۱۰ - «المنتهى فى شرح النهاية» - اين كتاب به شرح نهايه شيخ طوسى پرداخته و در ده جلد به چاپ رسيده است.

۱۱ - «الرائع فى الشرايع».

۱۲ - «النيات فى جميع العبادات»

۱۳ - «نهية النهاية»

۱۴ - «فقه القرآن». اين كتاب گرانسنگ با تلاش و كوششى ستودنى به دست توانمند قطب راوندى نوشته شده است. او در كتاب فوق تمام آياتى قرآنى را كه به احكام فقهى مربوط بوده است به ترتيب ابواب فقه دسته بندى كرده و در دو جلد به يادگار نهاده است.

قبل از او تنها دو كتاب در اين موضوع به رشته تحرير در آمده بود. قطب الدين در اين كتاب پس از ذكر آيات مربوط به هر موضوع، به بررسى فقهى آن پرداخته نتايج فقهى خويش را از آن بيان مى دارد.(۲۷۸)

ه‍ - حديث

قطب راوندى در حديث و روايت آثار جاويدان و ارزشمندى داشته و گامهايى استوار در اين موضوع برداشته است. از اين آثار مى توان به كتابهاى زير اشاره كرد:

۱ - «تحفة العيل» - در موضوع دعا و آداب آن و احاديث مربوط به امراض و بلاها.

۲ - «رسالة فى صحة احاديث اصحابنا» - در موضوع آن بيان صحت احاديثى است كه علماى شيعه نقل كرده اند.

۳ - «شرح الكلمات المائدة» - شامل شرح صد كلمه از سخنان حضرت علىعليه‌السلام .

۴ - «ضيأ الشهاب» - شرحى بر كتاب شهاب الاخبار قاضى سلامه مصرى.

۵ - «لباب الاخبار».

۶ - «لب اللباب» - اخبار و احاديثى در موضوع اخلاق.

۷ - «مزار» - كتابى بزرگ و احادثى در موضوع زيارتنامه ها.

۸ - «المجالس فى الحديث».

۹- «دعوات» معروف به سلجوة الحزين - موضوع اين كتاب ارزشمند مربوط به آداب دعاها و تأثير آنها است كه در چهار باب تدوين گشته است. فضيلت دعا و ذكر صحت و سلامتى از نگاه روايات، امراض و عوارض ‍ جسمى و روحى از زبان ائمه اطهارعليه‌السلام و حالات مرگ و پايان زندگى، چهار موضوع اصلى آن به شمار مى رود.(۲۷۹)

و - تاريخ

قطب راوندى داراى آثارى در موضوع تاريخ است.

۱ - جنى الجنتين - در تاريخ اولاد امام هادىعليه‌السلام و امام عسكرىعليه‌السلام .

۲ - قصص الانبيأ - در اين كتاب تاريخ و شرح زندگى پيامبران از زبان روايات بيان شده است.(۲۸۰)

ز - اصول فقه

«المستقصى» نام كتابى از راوندى در علم اصول فقه است. اين كتاب شرحى بر «الذريعه» سيد مرتضى در علم اصول مى باشد.(۲۸۱)

ح - شعر و ادب

ستاره پر فروغ راوند، در شعر و ادب نيز بهره اى نيك داشته و به زبان عربى شعر مى سروده است. در سوردن اشعار خويش عشق و معرش به خاندان اهل بيتعليه‌السلام را به تصوير كشيده است علاوه بر شعر، در ادبيات عرب نيز دانشى در خور توجه داشته و آثارى در آن موضوع تدوين كرده است. برخى از كتابهايش در اين دانش عبارت اند از:

۱ - «التغريب فى التعريب»

۲ - «الاغراب فى الاعراب».

۳ - «شرح العوامل المأئة» شامل صد عامل در علم نحو.

۴ - «غريب النهايه» در شرح لغتهاى مشكل فقهى كتاب نهايه شيخ طوسى.

۵ - «نفثة المصدور» - اين كتاب ديوان اشعار قطب راوندى است.(۲۸۲)

شعر ذيل از اوست:

۱ - قسم النار ذو خبر و خير

يخلصنا الغداة من السعير

۲ - فكان محمد فى الدين شمسا

على بعد كالبدر المنير

۳ - هما فرعان من عليا قريش

مصاص الخلق بالنصب الشهير

۴ - و قال له النبىعليه‌السلام و انت منى

كهرون و انت معى وزيرى

۵ - و من بعدى الخليفة فى البرايا

على جاه السريرى

۶ - و انت عيائهم و الغوث فيهم

لدى الظلمأ كالصبح البشير

۷ - و لائى فى البتول و فى بنيها

كمثل الروض فى اليوم المطير

۸ - محمد النبىصلى‌الله‌عليه‌وآله غدا شفيعى

لان عليا الاعلى ظهيرى»

۹- و لا ارضى بتيم او عدى

اميرا خاب ذلك من اميرى

۱۰ - مصيرى آل احمد يوم حشرى

و يوم الحشر حبهم نصيرى

۱ - تقسيم كننده بهشت و دوزخ و صاحب خير كثير و از همه برتر علىعليه‌السلام است

كه فردا ما را از آتش جهنم رهايى مى بخشد.

۲ - در آسمان اسلام، حضرت محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله خورشيد است

و پس از او علىعليه‌السلام به مانند ماه شب چهاردهم نور افشانى مى كند.

۳ - اين دو بزرگوار فرع يك اصل و از تبار تابناك قريش اند

و به دلايلى كه همگان مى دانند پناه و پشتيبان خللق اند.

۴ - پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله به علىعليه‌السلام فرمود كه تو از منى، چنان كه هارون از موسى بود و تو همشيه با من ووزير منى.

۵ - و پس از من نيز جانشين من در ميان مردمانى، و تنها تويى كه سزوار جانشينى مرادارى.

۶ - و زمانى كه مردم در سيطره تاريكيها گرفتار آيند، تنها داد رسى كه نمى تواند چون صبح، صباح نور و نجات را مژده دهد تو خواهى بود و بس.

۷ - دل من در گرو محبت فاطمه زهراعليه‌السلام و فرزندان اوست چنان كه وجود باغستانها و گلستانها در گرو روزهاى بارانى است.

۸ - فرداى قيامت، رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله شفيع من خواهد بود چرا بود كه على اعلى پشتيبان من است.

۹- به حكومت ديگران به هيچ وجه رضايت نخواهم داد حكومت كسانى كه بيراهه رفتند و از امير المؤ منين روگردان شدند.

۱۰ - راه من راه آل محمد و تا قيامت از اين راه منحرف نخواهم شد، در آن روز بزرگ تنها چيزى كه به كار من آيد همين است و بس.

از نگاه ديگران

دانشمند بزرگ شيعه، علامه امينى درباره راوندى مى گويد.

«راوندى يكى از پيشوايان علماى شيعه، برگزيده اين طايفه و از اساتيد بى نظير فقه و حديث و از نوابغ و از اساتيد بى نظير فقه و حديث و از نوابغ علم و ادب است. هيچ گونه عيبى در آثار فراوانش و تيرگى در فضايل و تلاشها و خدمات دينى و اعمال نيكو و كتب ارزنده اش وجود ندارد. »(۲۸۳)

«ميزا عبدالله افندى» كه شرح حال بسيارى از بزرگان را به نگارش در آورده است، در اين باره مى گويد:

«شيخ امام و فقيه، قطب الدين راوندى، شخصى فاضل، عالم، متبحر، فقيه، محدث، متكلم، آشناى به اخبار و احاديث و شاعر بوده است. »(۲۸۴)

«ميزا محمد باقر خوانسارى» درباره قطب راوندى نوشته است:

«او والاتر و بزرگتر از اينهاست كه درباره وى گفته اند. چنانكه بعد از آگاهى از برخى تأليفات او بخصوص «شرح آيات الاحكام» وى، ترديدى در اين باره براى شما خوانندگان باقى نمى ماند. »(۲۸۵)

«محدث قمى» از ديگر انديشمندانى است كه درباره قطب الدين چنين آورده است:

«عالمى است متبحر، فقيه، محدث، مفسر، محقق، راستگو، بزرگوار... و از بزرگترين محدثان شيعه مى باشد. »(۲۸۶)

نبوغ فكرى و فزونى تأليفات و عميق تحقيقات علمى راوندى موجب گرديده تا علماى سنت نيز در مقابل او سر تعظيم فرود آورند.

«ابن حجر عسقلانى» درباره راوندى نوشته است:

«او در جميع علوم فاضل است. و در هر نوعى از علوم صاحب تصنيفات بى شمار بوده است. »(۲۸۷)

فرزندان قطب

از اين دانشمند قرن ششم، سه فرزند پسر به نامهاى عماد الدين على، نصير الدين حسين و ظهير الدين محمد شناخته شده اند كه هر سه در شمار فرزانگان عصر خود بوده اند.

گرچه موقعيت تابناك پدر، آنان را تحت الشعاع قرار داده است، اما نور پر فروغ آن سه فرزند در تاريخ دانش پژوهان تشيع محو نگشته است.

«عمادالدين على» از فقها و محدثان است كه پس از پدر به روايت و تبليغ عقايد و تفكرات تشيع پرداخته و تلاشهاى بى فقه پدر را به ثمر نشانده است.

مؤ لف كتاب «امل الامل» او را به عنوان فاضل، عالم، راستگو و كسى كه از شهيد اول روايت مى كند، ستوده است.

«نصير الدين حسين» نيز از دانشمندان عصر خويش بوده كه به دست بيگانگان به شهادت رسيده است. در كتاب «شهدأ الفضيله» نام او در رديف عالمان شهيد قرار گرفته(۲۸۸) ولى جزئيات ديگرى درباره شهادت او به دست نيامده است.

پدرش قطب الدين در كتاب جواهر الكلام خود اجازه نامه اى براى نصير الدين نوشته است.

«ظهير الدين محمد» از ديگر فرزندان قطب بود كه همچون ديگر برادران، راه پدر را ادامه داد و به نقل روايات پيامبر و اهل بيت عليهم السلام پرداخت.

غروب خورشيد

چهاردهم شوال ۵۷۳ ق. آسمان شهر قم رنگى ديگر به خود گرفته بود و عالمان و انديشمندان و دوستداران اهل بيت عليهم السلام در خانه قطب راوندى، بر بالين يكى از بزرگمردان گرد آمده بودند نزديكى اذان ظهر بود كه نسيم عطر آگين بهشت مشام راوندى را نوازش داد و شبنم اشك را ديدگان زنان و كودكان سرازير گشت و جهان اسلام در عزاى يكى از فرهيختگان مكتب اهل بيت عليهم السلام به سوگ نشست.

پس از مراسم تشيع پيكر پاك آن فرزانه در جوار مرقد مطهر حضرت معصومه عليهم السلام به خاك سپرده شد و روح «سعيد» محدثان با زمزمه «عاش سعيدا و مات سعيدا» به ملكوت اعلى پر كشيد.

از آن پس جسم مطهرش با كتابها و نوشته هايش جاودانه شد و روزى كه پس از هشت قرن تعميرگران صحن مطهر حضرت معصومه عليهم السلام با پيكر سالم و سيماى نورانيش رو به رو شدند چيزى جز اين منزلت را براى او تصور نكردند كه بايد جسم مطهرش چون روح شاهد و ناظرش بر حوزه فقاهت اهل بيت عليهم السلام تا قيامت سالم بماند. حضرت آية الله مرعشى نجفى عليهم السلام به پاس خدمات او، سنگ قبرى بلند و به ياد ماندنى را بر فراز به يادگار نهاد تا زائرين حرم فاطمه معصومه عليهم در ابتداى ورود و خروج از صحن مباركش چشمانشان به قبر اين فرزانه بزرگ روشن شود.

والسلام