شيخ حر عاملى متوفاى ۱۱۰۴ ق.

روايت آزادى

حسن ابراهيم زاده

شيخ محمد بن حسن حر عاملى در سال ۱۰۳۳ ق. در روستاى «مشغره» از توابع جبع چشم به جهان گشود. صاحب اعيان الشيعه درباره اين منطقه مى نويسد:

«جبع يكى از مراكز مهم عامل است كه شخصيتهاى ارزنده اى همچون شيخ بهايى و شهيد ثانى، تحويل جامعه اسلامى داده است»(۶۴۳)

ديارى كه شيخ حر عاملى در آن چشم به جهان گشود يكى از سرزمينهاى تشيع و عالم پرور است كه تشيع آن ريشه در تبعيد ابوذر دارد. شيخ حر عاملى در امل الامل در اين باره مى نويسد: «هنگامى كه در زمان عثمان ابوذر به شام تبعيد شد و مدتى در آنجا ماند گروه زيادى در آن سامان شيعه شدند. سپس معاويه او را به روستاها تبعيد كرد و او به جبل عامل آمد و از آن روز مردم به تشيع رو آوردند.(۶۴۴) گذشته از اين، قاضى نورالله شوشترى مى افزود: «... هيچ قريه اى از آن نيست كه جمعى از فقها و فضلاى اماميه در آنجا نباشند. »(۶۴۵)

از تبار حر

سر سلسله خاندان شيخ حر عاملى «حر بن يزيد رياحى» نخستين قربانى عشق حسينعليه‌السلام در روز عاشوراست. شيخ حر در خانه «آل حر» قامت راست كرد. خانه اى كه سخاوت بارزترين خصلت اهل آن به شمار مى رفت و روى گشاده و اخلاق نيكوى آنان زبانزد عام و خاص بود و نسل در نسل به عنوان حاملان در گرانبهاى علم و ادب و پرچم شهادت و شهامت شناخته مى شدند. مى نويسند: «خاندان شيخ حر عاملى خاندانى است كه از قديم خانه علم و معرفت بوده و افراد برجسته زيادى از آن جوشيده است و تا امروز از آن مى جوشد و به موجب سخاوت و اخلاق نيك ممتاز است. »(۶۴۶) علامه امينى مى نويسد: «از اين خاندان گوهر خيز (حر) مردانى برخاسته اند كه دير زمانى بر مسند دانش و تقوا نشسته اند و مشعل هدايت دين آموز و دنيا ساز، پيشوا و رهبر و دانشمند و پرهيزكار بودند. »(۶۴۷)

گويا دست تقدير روزگار بر آن بود كه او در يكى از بهترين نقاط معنوى و از ميان معنوى و از ميان بهترين خاندان پا به عرصه گيتى نهد.

در محضر معرفت

هيچ كس منكر اين مساله نيست كه وارثت در شكل گيرى شخصيت كودك بى تاثير نيست و خانواده اولين كلاس درس زندگى است. شيخ حر پاكى و لطافت را تنها از يك سو به ارث نبرده بود. مادرش طلايه دار زهد و تقوا به شمار مى رفت بلكه در زمره اديبان وفاضلان زمان خود و داراى مرتبه بلندى بود. آيه الله العظمى سيد شهاب الدين مرعشى (ره) در سجع البلابل درباره خانواده مادر شيخ مى نويسد: «مادر بزرگوار حر عاملى دختر علامه شيخ عبدالسلام فرزند حر است كه دخترى فاضل و اديب بود. »

شيخ حر درباره پدربزرگ مادرى خود مى نويسد: «او دانشمندى عظيم الشان و بلند پايه و زاهدى عابد و پارسا و فقيهى حديث دان و مورد اعتماد بود كه زهد و عبادت هيچ كس به او نمى رسد. او در فقه و ادبيات عرب استادى زبر دست بود. »(۶۴۸)

گذشته از زهد و پارسايى پدر بزرگ مادرى اش كه همراه شير مادر زاهدش به او ارث رسيده بود شيخ حر از پدر بزرگ پدرى خود نيز شهادت را چون سر سلسله اين خاندان حر بن يزيد بن رياحى به ارث برده بود. شهيد شيخ على فرزند محمد حر عاملى مشغرى پدر بزرگ شيخ حر عاملى است. شيخ حر عاملى درباره پدر بزرگ اديب و دانشمندش مى نويسد: «او عالمى فاضل و بود و عابدى ستوده كردار و عظيم الشان و شاعر كارآزموده و اديب تحصيلاتش نزد شيخ حسن (مولف كتاب معالم) و سيد محمد (مولف مدارك) و ديگر استادانش صورت گرفت... نويسندگان رياض العلمأ و روضات الجنات، نجوم السمأ و ديگر فرهنگ هاى رجال از او تجليل كرده و نوشته اند كه بر اثر مسموميت شهيد شد. »(۶۴۹) از اين شهيد بزرگ چهار فرزند بر جاى ماند.

۱- شيخ حسين كه داراى فضل و دانش و شيواگويى و شاعر و فردى شايسته بود.

۲- شيخ محمد كه به گفته شيخ حر عاملى فاضلى دانشمند و محققى دقيق و حافظ قرآن و عابد و شاعرى كارآزموده و اديب و شخصى مورد اطمينان بود.

۳- شيخ حسن (پدر بزرگوار شيخ حر عاملى) شيخ حر درباره ويژگيهاى اين پدر فرزانه و عالم خود مى نويسد: «او دانشمندى فاضل و زبردست و ماهر و شايسته و اديب و فقيه و مورد اعتماد بود. وى حافظ قرآن و آشنا به رشته هاى علوم عربى و فقه و ادب بود. مردم در مسائل فقهى بويژه مسائل ارث به او مراجعه مى كردند. »(۶۵۰)

تحصيلات

حضرت آيه الله مرعشى نجفى نام علما و دانشمندانى كه شيخ حر در محضر آنان را زانوى ادب زده و در دروس مختلف از آنان كسب فيض نموده با مفتخر به گرفتن اجازه نقل روايت شده است در مقدمه كتاب اثبات الهداه به رشته تحرير در آورده است ؛ كه به طور فشرده به آن اشاره مى شود.

۱- علامه شيخ حسن حر عاملى (پدر بزرگوارش)

كه در محضر او درس خوانده و از او روايت نقل كرده است.

۲- علامه شيخ محمد حر (عموى او) علاوه بر درس فراگيرى، از او روايت نقل مى كند.

۳- علامه شيخ عبدالسلام (جد مادرى)

۴- علامه شيخ على فرزند محمود مشغرى عاملى

۵- علامه شيخ زين الدين فرزند محمد بن حسن فرزند شهيد ثانى

۶- علامه شيخ حسين فرزند محمد بن حسن ظهير الدين عاملى ظهيرى

۷- علامه سيد حسن حسينى عاملى

۸- علامه شيخ عبدالله فوشى حر

۹- علامه مجلسى (ره) كه مشهورترين و بزرگترين استادان شيخ حر عاملى بوده و غواص درياهاى اخبار و احاديث شمرده مى شود. شيخ حر در موارد زيادى در كتاب امل الامل تصريح كرده كه از مرحوم مجلسى حديث نقل كرده است.

۱۰- فيض كاشانى (ره) كه زينت فقهاى حديث شناس و الگوى سالكان است. تصريح به نام وى را به خط برخى از شاگردان او ديده ام.

۱۱- علامه مولى محمد طاهر فرزند محمد حسن شيرازى نجفى، نويسنده كتابهاى مشهور مثل «حجه الاسلام در شرح تهذيب الاحكام» و «حكمه العارفين» و «قواعد الدينيه در حكمأ صوفيه» و غير اينها. شيخ حر به شاگردى نزد اين استاد در كتاب امل الامل تصريح كرده است.

۱۲- علامه شيخ على مولف «الدرالمنثور» از نوادگان شهيد ثانى

۱۳- علامه سيد على فرزند على موسى عاملى

۱۴- علامه محقق آقا حسين خوانسارى، شارح كتاب دروس

۱۵- علامه سيد هاشم بحرانى، صاحب تفسير البرهان

۱۶- علامه مولا محمد كاشانى مقيم قم.

اولين اجازه و اولين كتاب

شيخ حر در بيان طرق نقل رواياتى كه به ائمه اطهار مى رسد، مى نويسد:

«من كتابها را از گروهى كه يكى از آنان شيخ بزرگوار و مورد اطمينان و پرهيزكار ابو عبدالله الحسين فرزند حسن بن يونس ظهير الدين عاملى است با گرفتن اجازه از او (اولين كسى كه در سال ۱۰۵۱ به من اجازه داده) نقل مى كنم. »(۶۵۱)

با نگاهى به تاريخ تولد شيخ واين جمله شايستگى و درايت، تقوا و فضيلت وى را پيش از پيش در مى يابيم كه چگونه هنوز كه هيجده بهار از عمرش ‍ نگذشته از مرد بزرگى چون يونس بن ظهيرى عاملى اجازه نقل روايت دريافت مى كند.

با بيان اين مطلب كه در اعصار پيش به دليل در دسترس نبودن وسايل ارتباط جمعى و معرفى دانشوران علوم دينى به اقشار ديگر اجازه نقل حديث سند تقوا، راستگويى و فضيلت آنان به شمار مى رفته است و مى توان سيماى فرزانه الهى شيخ حر را در اين سن و به مفاد اين اجازه به نظاره نشست. در اين زمان شيخ حر كه از ذوق ادبى و خدادادى و همچنين نثرى زيبا و روان برخوردار بود قلم به دست گرفت تا اولين اثر خود را در كنار خوشه چينى از محضر علماى عصر به رشته تحرير در آورد.

تاليفات و آثار شيخ

جواهر السنيه

در نخستين گام و در اولين تجربه نگارشى به جمع آورى احاديث قدسى كه همان كلام خداوند متعال است، مى پردازد و چند سالى را در تدوين اين احاديث به صورت كتابى مستقل مى كوشد. او در تنظيم اين اثر گرانبها نخست به قول پروردگار پيرامون انبيا - از حضرت آدمعليه‌السلام تا خاتم مرسلين صل الله عليه و آله - و سپس احاديث مربوط به ائمه اطهار رو مى كند و در خاتمه كتاب را با احاديث اخلاقى (در تاريخ ۱۰۵۶)(۶۵۲) به پايان مى رساند شيخ حر عاملى در قسمتى از مقدمه آن مى نويسد: «... البته اينها در ميان علما، به احاديث قدسى معروف هستند هر چند من پيشتر نديده بودم كه آنها را در يك كتاب جمع و نشر كرده باشند. از همين رو علاقه مند شدم به اينكه نخستين كسى باشم كه آنها را در يك كتاب جمع كرده است... »(۶۵۳)

صحيفه ثانيه

شيخ حر عاملى در مقدمه اين كتاب مى نويسد: «صحيفه سجاديه كامل كه قسمتى از دعاهاى امام زين العابدينعليه‌السلام را در بردارد به مهمات دين و دنيا مربوط است. من به خاطر علاقه اى كه براى جمع و تركيب اين دعاهاى پراكنده و متفرق داشتم در صحيفه دوم ساير دعاهاى آن حضرت را كه علماى بزرگوار نقل كرده اند، گرد آوردم. پس بر شما باد كه اين صحيفه شريف را با اولى همراه داشته، آنها را تلاوت كنى. »(۶۵۴)

«محدث جزايرى در اول شرح ملحقات صحيفه مى نويسد بايد جمع احاديث قدسى را (برادر قرآن) و صحيفه ثانيه را (خواهر قرآن) نام نهاد. »(۶۵۵)

شيخ حر دفتر نگارش خود را با «كلام خدا» دعاهاى «امام سجادعليه‌السلام » آغاز كرد و از آن پى ده ها كتاب ارزشمند را به جامعه شيعى تحويل داد كه حتى معرفى اختصارى هر يك در اين مقال نمى گنجد. نكته اى كه در بيشتر آثار شيخ حر ديده مى شود تقسيم بندى فصلها و بخشهاى آنهاست كه به عدد معصومين يا ائمه اطهار به دوازده يا چهارده قسمت فصل بندى و تقسيم نموده است. اين امر نشان از عشق و علاقه او حتى به عددى است كه يادآور وجود آن بزرگواران است.

الايقاظ من الهجعه برهان على الرجعه

شيخ آقا بزرگ درباره اين كتاب مى نويسد: شيخ در امل الامل مى گويد:

«اين كتاب حاوى بيش از ششصد حديث و شصت و چهار آيه و ادله بسيارى از قدما و متاخرين و جواب شبهات در اين موضوع است. »

«شيخ حر در سال ۱۰۷۵ نگارش اين كتاب را به اتمام رساند. »(۶۵۶)

خلق الكافر

شيخ بزرگ مى نويسد:

«... (مولف در اين كتاب) آنچه در زميننه خلقت كافر به ذهنش رسيده است به رشته تحرير در آورده است... در آن به ذكر احاديثى پرداخته است كه نهى از بحث در قضا و قدر و امر به تكلم در مساله بدأ شده است. »(۶۵۷)

القوائد الطوسيه

شيخ حر در مقدمه اين كتاب مى نويسد:

«اين كتاب پاسخ برخى از احاديث مشكل و درهاى تحقيق بعضى از مسائل پيچيده اى است كه اهل علم و كمال در زمان اقامتم در طوس سوال نموده اند...»(۶۵۸)

بدايه الهدايه

شيخ حر عاملى پيرامون انگيزه نگارش اين كتاب مى نويسد:

«گروهى از برادران مومن كه خواهان حق و حقيقت بودند از من در خواست كردند تا در حد توان احاديث مربوط به واجبات و محرمات را جمع آورى نمايم و در مواردى جزئى مستحبات و مكروهات و مباحثات... برگرفته از روايات ائمه اطهار... در اين زمينه به طور خلاصه آورده شود و... »(۶۵۹)

امل الامل

شيخ در جلد دوم اين كتاب (ص ۳۷۰) انگيزه نگارش اين اثر را رويايى ذكر مى كند كه در سال ورود به مشهد (۱۰۷۳ ه‍ق) ديده است. او به دليل مشاغل بسيار ۲۳ سال بعد آن را به رشته تحرير در مى آورد. در اين باره نوشته اند:

شروع تاليف اين كتاب سال ۱۰۹۶ ه‍ق و پايانش اول جمادى الثانى ۱۰۹۷ بوده است. شرح حال علماى جبل عامل كه شيخ در اين كتاب نگاشته ۲۰۹ نفر و از علماى غير جبل عامل ۱۱۱۰ نفر است. »(۶۶۰)

اثبات الهدايه

اين كتاب در اثبات نبوت و امامت و بيان معجزات پيامبر اكرم صل الله عليه و آله و ائمه اطهار، از آثار شيرين و خواندنى است كه در ۷ جلد به چاپ رسيده و برخى از جلدها به همت حجه الاسلام نصرالهى و برخى ديگر به قلم فقيه فرزانه حضرت آيت الله جنتى ترجمه شده است. شيخ در مقدمه كتاب مى نويسد:

«من به كتابى كه در اين باب كافى باشد و آنچه را عقلا به گرد آوردنش ‍ علاقه مندند... دست نيافتم بلكه ديدم اين مطالب در وادى پراكندگى پنهان مانده و كسى كه بخواهد بر آنها مطلع شود محتاج به صرف وقت زيادى است. »

هدايه الامه

شيخ حر در مقدمه اين كتاب مى نويسد: «... اين كتابى حاوى احكامى كه براى هر فرد ضرورت دارد... اين كتاب را به خاطر پاسخگويى و در خواست گروهى از برادران دينى به رشته تحرير در آورده ام... »(۶۶۱) ديگر كتابهاى شيخ حر عاملى عبارتند از:

- تعليقه اى بر كتاب مزار تاليف علامه نسب شناس مرحوم سيد شرف الدين على حسينى مرعشى حائرى (متوفاى ۱۳۱۶ ق)

- كتاب الفصول المهمه فى اصول الائمه. در بردارنده قواعد كلى كه از ائمهعليه‌السلام درباره اصول دين و فروع دين و طب و اصول فقه و غيره وارد شده و بيش از هزار باب است و به چاپ رسيده است.

- كتابى در رد صوفيه، يكهزار حديث موجود در آن به طور عام يا خاص در رد صوفيه است.

- كتاب اجازات: در بردارنده انبوه اجازه هاى پيشينيان است.

- كتاب كشف التعميه فى حكم التسميه: پيرامون ناميدن حضرت مهدى به نام اصلى اوست كه همنام پيامبر اكرم صل الله عليه و آله است.

- كتابى در اثبات اينكه نماز جمعه واجب عينى است. (در رد نظر علامه محمد ابراهيم نيشابورى)

- كتاب نزهه الاسماع فى الاجماع: اقسام و احكام اجماع در آن بيان شده است.

- كتابى در احوال اصحاب شايسته و ستايش شده پيامبر و ائمه عليهم السلام.

- كتابى درباره منزه بودن امامان معصوم از فراموشى و سهو

- كتابى در رد نظرات اهل سنت

- وصيت به پسرش علامه شيخ محمد رضا (به شيوه كشف المحجه علامه سيد بن طاووس)

- كتابى پيرامون زيارتگاهها و زيارتنامه ها

- كتابى در اخلاق: كتاب طهاره الاعراق ابن مسكويه را شرح داده و رواياتى كه از ائمه اطهار وارد شده بر آن افزوده است.

- كتاب در ابطال مساله عموميت داشتن «حديث منزلت»

- ديوان امام زين العابدينعليه‌السلام كه اشعار امام را گردآورى و به ترتيب حروف تنظيم كرده است. (در بمبئى چاپ شده است)

- حاشيه بر كتاب كافى مرحوم كلينى

- حاشيه بر كتاب «من لايحضره الفقيه» مرحوم شيخ صدوق

- حاشيه بر كتاب تهذيب شيخ طوسى (ره)

- حاشيه بر استبصار شيخ طوسى (ره)

- رساله اى در مناظره خود با بعضى از علماى اهل سنت در سفر حج

وسائل الشيعه

اما كتابى كه شيخ حر را با آن و آن را با شيخ حر مى شناسيم كتاب گرانسنگ «وسائل الشيعه» است. اين اثر يكى از كتابهاى مرجع در زمينه احاديث اهل بيت است كه از اعتبار و اعتماد خاصى در ميان كتابهاى حديثى برخوردار است. در اين كتاب، نويسنده روش خاص خود را بكار برده و احاديث فقهى كه فقها در استنباط احكام شرعى بدان نيازمندند و بر آنها تكيه مى زنند جمع آورى كرده است و شمار آنان به بيست هزار حديث مى رسد كه شيخ حر از مصادر و كتب معتبر شيعه چون اصول كافى، من لايحضره الفقيه، استبصار، تهذيب و كتب ديگر كه شمار آنها به هفتاد منبع و ماخذ مى رسد جمع آورده است. شيخ حر كتاب را با احاديثى در مقدمه عبادات افتتاح كرده و سپس بر طبق كتب فقهى آن را از بحث طهارت تا مبحث طهارت تا مبحث بيان ديه ها تقسيم بندى نموده است.

شيخ حر ۳/۲ اين كار بزرگ را در زادگاهش «مشغر» به رشته تحرير در آورد و در سال ۱۰۸۸ در مشهد مقدس آن را به اتمام رساند. اين سال براى شيخ سال پركار و پربركتى محسوب مى شد. چرا كه در اين سال «فهرست وسائل الشيعه» را نيز تدوين نمود. اين موضوع كه شيخ سه بار اين كتاب را از نظر گذرانده و به نگارش در آورده است از نكته هايى است كه سزاوار است هر محقق و نويسنده آن را فرا روى خويش قرار دهد. در بيان جايگاه اين كتاب همين بس كه از روزى كه اين سرچشمه به نگارش در آمده منبع و ماخذ تمام مجتهدان و كتاب مرجع عالمانى است كه آخرين مرحله رسيدن به قله اجتهاد را طى مى كنند. بر اين كتاب از سوى بزرگان تعليقه هاى بسيارى نگاشته شده كه شايد شيخ حر خود نخستين كسى است كه براى ابهام زدايى پيرامون برخى از مطالب آن پيشقدم شده است و «تحرير وسائل الشيعه نهاده است.

در عظمت اين كتاب تنها به يك بيت از شعر علامه امينى درباره كتاب اكتفا مى كنيم.

اين كتاب راه هدايت است كه رهروش گمراه نمى شود

به هدف مى رسد و بلكه به مقامى عالى تر دست مى يابد.

شاعر اهل بيت

شيخ حر را بايد از شاعران شيعه بر خواند كه قله فقاهت او لطافت باران شعرش را تحت الشعاع قرار داده است. چرا كه او خود مى گويد:

شيخ آقا بزرگ درباره ديوان شعر او مى نويسد: «ديوان شعرش به بيست هزار بيت شعر مى رسد كه به ترتيب حروف الفبا منظم گشته و با اين جمله زيبا شروع مى شود: (الحمدلله الذى جعل نجوم المعانى مصابيح سمأ الافكار) (ستايش خدا را كه ستارگان معانى را چراغ آسمان انديشه قرار داد)(۶۶۳)

كلمات منظوم شيخ را به دو قسمت مى توان تقسيم كرد. نخست ابيات كوتاه كه مى توان از سه نوع ذيل ياد كرد.

۱- تاريخ چهارده معصوم

۲- در باب زكات

۳- در معانى و بيان

دوم: منظومه هاى بسيار در علوم مختلف كه سيد احمد حسينى در مقدمه امل الامل چنين آورده است.

۱- منظومه در مسائل ميراث (بسيار طولانى است)

۲- در مسائل هندسه و رياضيات

۳- تاريخ تولد ائمه، وفات و مناقب آنان

۴- اخلاق و مواعظ

۵- مسائل اصول الفقه

و نيز منظومه هايى در مسائل كلام، نحو، صرف، نجوم و... ديوان امام زين العابدينعليه‌السلام .(۶۶۴)

محل تدريس و شاگردان شيخ

شيخ حر تنها مرد تتبع، تحقيق و نگارش نبود بلكه در تدريس و تربيت شاگردان از مردان موفق زمان خود به شمار مى رفت. محل تدريس او در مشهد مقدس، صحن حضرت ثامن الائمه بود. گرچه به درستى از عدد شاگردان شيخ اطلاعى در دست نيست. از مكان و گفتار هم عصران شيخ اينچنين به نظر مى آيد كه درس شيخ يكى از با شكوه ترين كلاسهاى درس در عصر وى بوده است. از شمار بسيار شاگردان و آنان كه از شيخ حر روايت نقل كرده اند مى توان به افراد ذيل اشاره كرد:

۱- شيخ مصطفى حويزى فرزند عبدالواحد بن سيار حويزى

۲- دو فرزندش شيخ محمد رضا و شيخ حسن

۳- سيد محمد حسينى اعرجى فرزند محمد باقر

۴- سيد محمد فرزند محمد بديع رضوى

۵- مولا محمد فاضل مشهدى فرزند محمد مهدى

۶- سيد محمد موسوى عاملى فرزند بن على بن محيى الدين

۷- مولا محمد صالح فرزند محمد باقر قزوينى مشهور به (روغنى)

۸- مولا محمد تقى عبدالوهاب استر آبادى مشهدى (متوفى ۱۰۵۸ ه‍ق)

۹- مولا محمد تقى دهخوار قانى قزوينى

۱۰- سيد محمد بن احمد حسينى گيلانى

۱۱- مولا حسن بن محمد طاهر قزوينى طالقانى

۱۲- سيد نورالله جزايرى (متوفى ۱۱۵۸ ه‍ق)

۱۳- محدث مولا محمد صالح هروى

۱۴- حاج محمود ميمندى

۱۵- شيخ محمود بن عبدالسلام المعنى(۶۶۵)

۱۶- علامه مجلسى (صاحب بحار الانوار)

۱۷- شيخ ابوالحسن بن محمد النباطى العاملى

۱۸- سيد محمد بن زين العابدين موسوى عاملى

فرزندان شيخ حر

در اين باره مى نويسند: «فرزندان و دامادهاى شيخ حر عاملى خاندان بزرگى را در مشهد تشكيل مى دادند كه در راس اين خاندان فرزندش شيخ حسن قرار داشت. او در حديث و علوم متداول آن روزگار سخنان تازه اى داشت و بعد از پدرش به مراجعات مردم و برطرف كردن نيازهاى ايشان همت گمارد. »(۶۶۶)

فرزندان شيخ حر عبارتند از:

۱- علامه شيخ حسن عاملى

۲- علامه شيخ احمد عاملى

۳- علامه شيخ محمدرضا كه از دانشمندان و مفسران عصر خود به شمار مى رفت. شيخ حر داراى فرزندان دختر و پسر ديگرى بوده است كه شرح حال آنان بدرستى براى ما، معلوم نيست.

هجرت

چهل سال از عمر پربار شيخ حر عاملى مى گذشت كه او براى زيارت مرقد مطهر امام هشتمعليه‌السلام از «مشغر» عازم «مشهد» شد. اما چيزى نگذشت كه با واقعيتهاى جامعه آن روز تشيع در ايران روبرو گشت. شيخ حر با آنكه از واژه شاه و شاهى نفرت داشت و عزلت و رياضت را بر حضور و رياست ترجيح مى داد. در حساس ترين برهه تاريخ تشيع به ديگر عالمان شيعه اقتدا كرد و با پذيرفتن برخى مسئوليت هاى اجتماعى در حساس ترين نقطه ايران (خراسان) كه در معرض تخاجم ازبكها و اخل تسنن هم مرز ايران بود دين خود را در صحنه سياست نيز به تشيع ادا كرد. پذيرفتن مقام شيخ الاسلامى از سوى شيخ حر به ماجراى سفرش به اصفهان باز مى گردد كه او از طرف علامه مجلسى به ديدار كاخ شاه رفته بود.

«شيخ حر در مجلس شاه سليمان بدون اجازه از شاه در بالاى مجلس نزد شاه نشست به طورى كه بين او و شاه يك متكا بيش نبود. شاه پس از نشستن رو به شيخ كرد و گفت: به من گفته اند تو از علماى جليل و بزرگ عرب محمد بن حسن بن حر عاملى هستى حال به من بگو فاصله ميان حر و خر چقدر است؟ شيخ بى درنگ (به شوخى) گفت: «يك متكا»! شاه از شجاعت و حاضر جوابى شيخ يكه خورد.(۶۶۷)

مولف كتاب گنجينه آثار قم مى نويسد:

«بعد از گفتگو با شاه سليمان و قضيه آنچنانى علماى اصفهان كه پى به مدارج علمى او بردند، شاه سليمان در مقام استمالت از وى برآمده، او را براى توطن در اصفهان دعوت كرد و شيخ علاقه خود را به اقامت در جوار ثامن الائمه اعلام داشت. بنابراين شيخ را قاضى القضات خراسان گردانيد و با تجليل روانه ساخت. »(۶۶۸)

كعبه در خون

شيخ حر عاملى چه در زمان سكونت خود در جبل عامل و چه در ايران چندين مرتبه به زيارت خانه خدا و عتبات عاليات موفق گرديد. در سال ۱۰۸۸ كه شيخ در مكه مكرمه حضور داشت فاجعه اى دردناك به وقوع پيوست كه اين واقعه در مقدمه امل الامل چنين آمده است:

«در سال ۱۰۸۸ به خادمين (خائنين) حرم كعبه خبر دادند كه كسانى ديوار كعبه را مطهر را آلوده به نجاست كرده اند. خبر به سرعت در مكه پيچيد و گفتگوها شروع شد. عاقبت دشمنى قديمى اهل تسنن با شيعيان نسبت شد تا اين هتگ حرمت را به شيعيان نسبت دهند. عده اى از تركان و برخى از عربها با هم قرار گذاشتند كه هر كجا شيعه اى را بيابند به قتل رسانند. چون به حرم رسيدند پنج نفر از شيعيان را كه يكى از آنها ميرزا سيد محمد استر آبادى بود به شهادت رساندند. شيخ حر عاملى كه در اين ايام در مكه به سر مى برد از توطئه آگاه شد و به همراهان خود دستور داد كه از خانه بيرون نروند و با شنيدن خبر شهادت سيد محمد مومن استر آبادى و شيعيان ديگر با همراهان خود به خانه «سيد موسى بن سليمان» كه يكى از اشراف مكه بود، پناه برد. سيد موسى به كمك ياران خود مخفيانه شيخ حر عاملى و ساير شيعيان را به سمت يمن روانه ساخت و آنان را از اين مهلكه نجات داد. »(۶۶۹)

غروب در قدر

شيخ حر عاملى اين فرزانه روزگار سرانجام در بيست و يكم ماه رمضان ۱۱۰۴ در هفتاد و يك سالگى چشم از جهان فروبست و «در زير گنبد حضرت (رضا)، كنار منبر، برادرش شيخ احمد صاحب الدرالمسلوك با هزاران نفر ديگر بر جسم مطهرش نماز گذارد و جسم مطهرش در ايوان حجره اى از حجره هاى صحن شريف امام رضاعليه‌السلام جنب مدرسه ميرزا جعفر به خاك سپرده شد»(۶۷۰) و مرقدش در كنار حرم رضاى آل محمد واسطه بين مردم و پيشواى هشتم شيعيان گشت.

سلام بر او روزى كه در «مشغر»، معبر نور، چشم به جهان گشود و روزى كه در «مشهد»، قبله نور، چشم از جهان فروبست.