شيخ محمد خيابانى متوفاى ۱۳۳۸ ق.

خروش حماسه ها

مصطفى قلى زاده

بى گمان يكى از شكوهمندترين حركتهاى تاريخ و جنبشهاى دينى و مردمى ايران در قرن حاضر، قيام حماسه آفرين شيخ محمد خيابانى در تبريز است. هدف اين قيام نجات كشور از دام توطئه هاى شيطانى بود كه استعمارگران غرب و شرق به دست عمال خودفروخته خويش در سرتاسر اين مرز و بوم گسترده بودند. در آن روزگار ايران گويى صاحب نداشت و انقلاب مشروطيت به نفع قدرتهاى خارجى و متجاوز، مصادره مى شد و غرچگان غربزده و روشنفكرنما، زمام امور مملكت را در دست داشتند و هوسبازانه با سرنوشت ملت مسلمان و مظلوم اين سر زمين بازى مى كردند. از طرفى، شمال كشور عرصه تاخت و تاز چكمه پوشان روس و عثمانى و اشرار محلى بود و منطقه جنوب در زير گامهاى مزدوران انگليس پايمال مى شد. از طرف ديگر حكومت مركز به دليل وابستگى به اربابان خارجى بوزينه اى را مى ماند كه قدرت تصميم گيرى نداشت و روز به روز بر بدبختى مردم و ويرانى و بى سر و سامانى كشور دامن مى زد و سايه هاى ياس و تباهى و فقر و فلاكت هر روز بيش از پيش دامن مى گسترد و....

«خيزش خيابانى» و طنين فرياد استقلال طلبى و آزاديخواهى او از آذربايجان در اقصى نقاط ايران پيچيد و خواب خفتگان را بر آشفت و دست رد بر سينه نامحرمان و بيگانگان و بيگانه پرستان زد و به مردمان آزاده زمانش و آيندگان آموخت كه «يك لقمه خاردار باشيد تا هيچ گلويى نتواند شما را فرو دهد!»

از ميلاد تا محراب

شيخ محمد خيابانى، فرزند حاج عبدالحميد تاجر خامنه اى و بانو رقيه سلطان، در سال ۱۲۹۷ ق در شهرك «خامنه» واقع در ده كيلومترى شهرستان شبستر ديده به جهان گشود(۱۳۹۷) و تحصيلات مقدمات و ادبى را در زادگاهش گذراند. پدرش در شهر «پتروفسكى» (مخاچ قلعه، مخاچ كالا) پايتخت آن روز جمهورى داغستان، تجارتخانه داشت. در نوجوانى همراه پدر به پتروفسكى رفت و مدتى را در تجارتخانه او به كارهاى تجارى و آموختن رمز و راز داد و ستد و آشنايى با شيوه هاى اقتصادى زمانه سپرى كرد. اما گرايش روحى او به فراگيرى علم بيش از هر چيزى بود. از اين رو در بازگشت به خامنه، كس و كار تجارى را رها كرد و در تبريز به تحصيل علوم دينى پرداخت و به سلك روحانيت و علماى دين در آمد. شيخ در مدرسه «طالبيه» تبريز، ادبيات عرب، منطق، اصول، فقه، نجوم، رياضى، تفسير، حكمت، كلام، حديث، تاريخ، رجال و علوم طبيعى را از اساتيد فن آموخت.

دوره عالى فقه و اصول را نزد مرحوم آيه الله العظمى سيد ابوالحسن انگجى و هيئت ونجوم را در محضر منجم معروف مرحوم ميرزا عبدالعلى خواند.(۱۳۹۸) شيخ با تكيه بر استعداد سر شار و پشتكار و جديت خاص ‍ طلبگى، مراحل تحصيل را بسرعت پشت سر گذاشت و به مقام بلند علمى رسيد. از دوران طلبگى مسائل مشكل علم هيئت را خود استخراج مى كرد و تقويمهاى رقومى مى نوشت. علاوه بر آن، بنا به رسم ديرين حوزه هاى علميه، از دوران تحصيل به تدريس فقه و اصول و نجوم و رياضى و حكمت براى طلبه هاى جوانتر از خود نيز مى پرداخت. بويژه به تدريس نجوم و رياضى كه از مشكل ترين رشته هاى علوم است، علاقه زيادى داشت و آن را در مدرسه طالبيه تبريز، با بيان شيوا و فصيح و به زبان مادرى خود (تركى) براى فضلا و طلاب سطوح عالى، تدريس مى كرد و اين مايه شگفتى اقران و حتى علماى بزرگ مى شد. چرا كه كمتر كسى از عالمان مى تواند از عهده تبيين و تدريس اين علم بر آيد و جوان بودن خيابانى هم از يك طرف آنان را شگفت زده مى كرد؛ به طورى كه كسانى چون احمد كسروى - كه از مخالفان خيابانى بود - با تعجب فراوان به اين عظمت شگفتى زاى خيابانى اعتراف كرده اند.

شيخ به سبب اقامتش در محله «خيابان» تبريز معروف به «خيابانى» شد.(۱۳۹۹) در مسجد كريم خان، واقع در محله خيابان، نماز جماعت مى خواند و مردم مسلمان را ارشاد مى كرد و آنان پس از اقامه نماز، مشتاقانه پاى صحبت و موعظه حكيمانه و بيدارگر او مى نشستند. (اين مسجد هنوز هم به همان نام در جهار راه منصور تبريز موجود است.)

يكى از علماى بزرگ تبريز در آن روزگار، مرحوم آيه الله سيد حسين خامنه اى، مشهور به سيد حسين پيشنماز(۱۴۰۰) بود كه در مسجد جامع تبريز اقامه نماز مى كرد. خيابانى هم به سبب همشهرى بودن با وى و هم اينكه او انديشه هاى روشن و انقلابى و اجتماعى داشت، با ايشان زود آشنا شد و همين آشنايى زمينه را براى ازدواج او با دختر آن فقيه بزرگ، يعنى «خير النسأ» فراهم كرد.(۱۴۰۱) از آن پس خيابانى گاهى در مسجد جامع تبريز به جاى پدر زنش، حاج سيد حسين خامنه اى، نماز جماعت اقامه مى كرد و از همانجا نيز مشهورتر گرديد. مى گويند معمولا هزار نفر در نمازش شركت مى كردند.(۱۴۰۲)

بدين ترتيب، شيخ از دوران جوانى، از طريق محراب و منبر با عموم مردم در ارتباط بود و مسائل دينى و علمى و فرهنگى و اجتماعى را خود براى آنان بيان مى كرد.

از مشروطه تا مجلس

زندگى شيخ محمد خيابانى پس از پيروزى مشروطيت در سال ۱۳۲۴ ق (۱۲۸۵ ش) با تاسيس «انجمن ايالتى آذربايجان» در تبريز وارد مرحله تازه اى گرديد. انجمن ايالتى آذربايجان (۱۳۲۴ - ۱۳۳۰ ق) در دوره استبداد صغير و نيز در دوره محاصره تبريز از سوى نيروهاى ضد مشروطه به فرماندهى عين الدوله و جنگهاى يازده ماهه (از جمادى الاولى ۱۳۲۶ تا ربيع الثانى ۱۳۲۷) نقش مهم و حكومتى داشت و چون حكومت مركزى (محمد على شاه قاجار) با اعزام سپاه استبدادى به تبريز و تحريك اشرار محلى آذربايجان، مى خواست تنها پايگاه مشروطيت را ويران و تبريز را با خاك يكسان كند، در چنين برهه خطير، انجمن ايالتى آذربايجان، يگانه حامى و هادى مردم و مجاهدان مشروطه خواه و آزاده بود و تمام امور حكومتى آذربايجان را - اعم از ادارى، سياسى، اجتماعى، اقتصادى، فرهنگى و نظامى - به عهده داشت. از فعاليتهاى فرهنگى و سياسى اين انجمن مردمى، انتشار نشريه «جريده انجمن» بود كه مردم را از امور سياسى و اجتماعى آگاه مى كرد.(۱۴۰۳) شيخ محمد خيابانى از اعضاى برجسته انجمن بود و از اركان فكرى و رهبرى آن محسوب مى شد و بى گمان در هدايت آن نهاد انقلابى و مردمى نقشى مهم داشت. او با لباس ‍ روحانى و تفنگ بر دوش در سنگرها به دفاع از شهر و ناموس و حيثيت مردم مسلمان در مقابل سپاه متجاوز عين الدوله مى پرداخت و با مبارزان و مجاهدان در سنگرها مى خوابيد و به آنان دلگرمى مى داد و بر مقاومتشان مى افزود و راه آينده را روشن مى كرد:

«ياران من! ما بر ضد حكومت ارتجاعى و استبداد قيام كرده ايم... هرگز نبايد به خستگى و ياس تن در دهيم ؛ بخصوص وقتى كه بار سنگين زندگى ملتى از مويى باريك آويزان شده باشد... طورى رفتار كنيد كه شرافت تاريخى ما حاصل شود و قاطبه ملت ايران با امتنان و تشكر بگويند كه تبريز، ايران را نجات داد!»(۱۴۰۴)

جنگ ادامه داشت، مجاهدان آزاديخواه، به رهبرى مردانى چون ستارخان و باقرخان و خيابانى، به حراست از حريم شهر مى پرداختند. چندين بار نيروهاى استبدادى از مشروطه خواهان شكست خوردند، تا اينكه محمد على شاه سپاهى چهل هزار نفرى ترتيب داد و از بهمن ماه سال ۱۲۸۷، جنگ شدت يافت، اما تبريز قهرمان همچنان مقاومت مى كرد. از طرفى محمد على شاه خيره سر و عين الدوله خونخوار مى ديدند كه چهل هزار نفر جنگجو و با امكانات بى شمار، هزينه كلان مى خواهد و كم كم مخارج جنگى كاهش مى يابد و ادامه جنگ تا فتح تبريز، با امكانات موجود، ممكن نيست ؛ اگر اين بار هم از قهرمانان تبريزى شكست بخورند، بدترين ننگها نصيبشان خواهد شد! پس به اين نتيجه رسيدند كه از كشورهاى بيگانه وام بگيرند و جنگ با آزاديخواهان ملت خود، يعنى مجاهدان تبريز را ادامه دهند!

در اين موقع، انجمن ايالتى به اين تصميم شاه حماقت پيشه ايران، مبنى بر استقراض خارجى براى سركوبى ملت، بشدت اعتراض كرد و با پيشنهاد و صلاحديد خيابانى، تلگرامى به مجلس سنا و شوراى ملى فرانسه مخابره كردند و موضوع جارى را به اطلاع آن كشور رساندند. در اين تلگرام هوشيارانه خاطر نشان شده بود:

«در اين برهه از تاريخ ايران كه مجلس شوراى ملى، توسط شاه بسته شده است بدون اجازه مجلس، هر نوع وام از دولتهاى بيگانه گرفته شود، ملت ايران پرداخت آن را به عهده نخواهد گرفت!»

اين اعتراض، نقشه محمد على شاه خائن را نقش بر آب كرد و در خنثى كردن آن دسيسه، موثر افتاد.(۱۴۰۵)

پس از خلع محمد على شاه از حكومت، انتخابات دوره دوم مجلس ‍ شوراى ملى آغاز شد. خيابانى سابقه درخشانى داشت. چهار - پنج سال امامت نماز جماعت، تبليغ احكام الهى، ارشاد مردم، تدريس در حوزه علميه، عضويت انجمن ايالتى آذربايجان و ايفاى نقش رهبرى و راهنماى فكرى، پيكار صادقانه و دوش به دوش ديگر مجاهدان در سنگر جهاد و دفاع، موقعيت ممتاز و محبوبيت پاك و بى شائبه را براى او در دل مردم تبريز و علما و رهبران مشروطه فراهم آورده بود. مردم نيز به پاس اين نيكنامى و صداقت و شجاعت و انديشه هاى والا، خيابانى را در سى سالگى به نمايندگى خود در مجلس شوراى ملى انتخاب كردند. خيابانى به همراه ميرزا اسماعيل نوبرى، نماينده ديگر مردم تبريز، راهى مجلس شورا شد. مجلس دوم در ۲۴ آبان ۱۲۸۸ (اول ذيحجه ۱۳۲۷) گشايش يافت و در ۳۰ آبان به صورت رسمى آغاز به كار كرد.(۱۴۰۶)

خيابانى از آن پس، در سنگر قانونگذارى، خود را وارث هزاران شهيد انقلاب مى دانست و با موضع گيريهاى آگاهانه و ضد استبدادى و استعمارى، در كنار نمايندگان متعهد و ارجمندى همچون شهيد مدرس و ميرزا اسماعيل نوبرى و... به دفاع از حق مسلم مردم ستمديده ايران پرداخت.

از كارهاى درخشان خيابانى در مجلس دوم، اعتراض شجاعانه و كار ساز او عليه اولتيماتوم استعمار گرانه دولت تزار روس بود. در متن اولتيماتوم مزبور آمده بود.

۱ - دولت ايران، مستر شوستر، خزانه دار و مستر لكوفر را از كارها بر كنار نمايد.

۲ - دولت ايران، متعهد شود كه از اين پس بدون اطلاع و رضايت روسيه و انگليس، مستشار از كشورهاى خارج استخدام نكند!

۳ - مخارجى ار كه دولت روس براى لشكر كشى به خاك ايران (رشت و انزلى) تحمل كرده، بايد توسط ايران پرداخت شود!

دولت روس و انگليس براى دريافت جواب فقط ۴۸ ساعت مهلت مى دهند و در صورتى كه دولت ايران متن اولتيماتوم را قبول نكند و تسليم نشود. سالداتها و قزاقهاى روس، به سوى قزوين پيشروى خواهند كرد و ايران را به اشغال خود در خواهند آورد! و در صورت پرداخت نكردن مخارج، مبلغ آن دو برابر خواهد شد!(۱۴۰۷)

اين اولتيماتوم ننگين - كه در واقع درخواست باج سبيل از ايران مظلوم بود - روز چهارشنبه ۷ آذرماه ۱۲۹۰ (۷ ذيحجه ۱۳۲۹) به دولت ايران رسيد. فرداى آن روز در شهرهاى تهران و تبريز و رشت، امواج خروشان مردمى به حركت در آمد. بازارها تعطيل شد، دواير دولتى و تجارتخانه ها به حالت نيمه تعطيل در آمد و همه اعتراض مى كردند. حتى زنان ايرانى نيز در كنار مردان، اعتراض خويش را بر اولتيماتوم مزبور اعلام كردند. اين حركت دسته جمعى و مردمى نخستين نمايش عمومى ايرانيان بود كه زنان نيز در آن شركت كرده بود.(۱۴۰۸)

شيخ خيابانى، در ميان اجتماع تظاهر كنندگان تهرانى، به ايراد سخنرانى پر شور و تحريك احساسات مذهبى و ملى مردم پرداخت و با صداى رسايى گفت:

«... استقلال هر ملتى، شرافت اوست اگر نتوانيم كشور خود را نجات دهيم و شرافتمندانه زندگى كنيم لااقل در راه وطن جان خواهيم داد! زيرا در چنين مواقع خطرناك و حساس، زنده ماندن محو شدن است. »

اين سخنان آتشين چنان شورى در دل مردم بر پا كرد كه فرياد «پاينده باد ايران»، «زنده باد خيابانى»... تا لحظاتى پس از پايان سخنرانى او در هوا طنين مى انداخت.(۱۴۰۹)

روز جمعه ۹ آذر ماه قبل از ظهر جلسه علنى مجلس بر پا شد. حسن وثوق (وثوق الدوله) وزير امور خارجه و تنى چند از همكارانش در مجلس حاضر بودند. وثوق الدوله در برابر نمايندگان مجلس و مردم شركت كننده قرار گرفت و متن اولتيماتوم را خواند و در پايان با زبونى گفت:

«هيات وزيران به اتفاق چنين راى داده اند كه اين خواهش روس قبول بشود! تا نظر نمايندگان محترم چه باشد.(۱۴۱۰) »

لحظاتى با سكوت و بلاتكليفى گذشت. نمايندگان به روى همديگر نگاه مى كردند و گاه به وثوق الدوله خيره مى شدند كه مى خواست شرافت و حيثيت ملت را مفت تقديم بيگانگان گردن كلفت نمايد. يكى دو نماينده فرومايه و ترسو برخاسته، از مجلس بيرون رفتند و خود را كنار كشيدند... باز هم سكوت بود و تماشاگران با چشمانى باز، منتظر نتيجه نهايى بودند... ناگهان شيخ محمد خيابانى از جاى خود برخاست و با هيبتى شكوهمند و قدمهاى محكم و سنگين به جلو آمد و رو به نمايندگان ايستاد و با صداى رسا و بلند، سكوت مرگبار مجلس را شكست:

«هيچ كس و هيچ دولتى حق ندارد كه اختيار، آزادى و استقلال كسى يا دولتى را از آنها سلب كند، مگر اينكه به شيوه كهن بربريت و وحشيت برگردد!...»

خيابانى با اين كنايه، اولتيماتوم و دلت روس را مورد هدف قرار داد و چون حاضران بيش از پيش متوجه شدند و نفسها در سينه ها حبس شد تا ببينند حرف آخر او چيست، خيابانى با صراحت تمام، تير آخر را رها كرد:

«... بنده از طرف ملت، كه حق آزادى و استقلال را از چندين هزار سال پيش تاكنون براى خودشان ثابت مى دانند، عرض مى كنم كه ما تا امروز مستقل بوده ايم، در حفظ حقوق و ترقى مملكت خودمام صاحب اختيار بوده ايم... من با كمال جسارت و گشاده رويى به دولت روسيه مى گويم كه ممكن نيست اين ملت، امور كشور و اختيار و استقلال خود را به ديگران واگذار كند... اين اولتيماتوم به استقلال ايران لطمه مى زند و شكى نيست كه فقط با موافقت دولت ايران، اين اولتيماتوم مورد قبول واقع نمى شود!... اميدوارم اين اولتيماتوم ظالمانه را پس بگيرند و ملت ايران را از خودشان آزده نكنند. »(۱۴۱۱)

خيابانى با اين سخنان هم اولتيماتوم را رد و محكوم كرد و هم ترس و لرز احتمالى نمايندگان ديگر را ريخت! پس از او بود كه ديگر نمايندگان نيز در رد و محكوم كردن اين اولتيماتوم سخنانى اظهار كردند. بدين گونه، حركت مردانه و هوشيارانه خيابانى، موجب شد كه مجلس شورا با سرافرازى تمام، اولتيماتوم روسيه را رد كند. از آن روز نام و آوازه شجاعت و هوشيارى و غيرت خيابانى در تمام هشرهاى ايران بر سر زبانها افتاد و ملت او را خوب شناختند حتى دشمنان ايران نيز بيش از پيش به عظمت و نفوذ كلام اين روحانى آزاده پى بردند.

پانزده روز پس از اين تاريخ، در ۲۴ آذر ماه ۱۲۹۰ سفارت روس دوباره با دولت ايران (ناصر الملك) تماس گرفت و خبر داد كه سپاه روس در قزوين گرد آمده است، اگر تا شش روز ديگر، همه خواسته هاى ما پذيرفته نشود، آهنگ تهران خواهند كرد!

در ۲۹ آذر ماه مجلس تشكيل جلسه داد. باز هم خيابانى و ديگر نمايندگان سخنرانى كردند و به رد اولتيماتوم راى دادند.

دولت موقت ناصر الملك در روز دوم دى ماه، جلسه اى با حضور هيات وزيران و نمايندگان سازشكار و سرد مزاج مجلس تشكيل داد. وثوق الدوله، بستن در مجلس را پيشنهاد كرد. ناصر الملك بى درنگ اين درخواست را قبول نمود و دستور انحلال مجلس را داد و اجراى فرمان به عهده يفرم خان ارمنى - رئيس شهربانى تهران و قاتل شيخ فضل الله نورى - واگذار شد!... بدين ترتيب از همان روز مجلس دوم بسته شد و نمايندگان پراكنده گشتند... و بساط انقلاب و مشروطه خواهى و استقلال طلبى در ايران برچيده شد!

خيابانى تنها ماند. اما هنوز خون غيرت در رگهايش در جريان بود. يك روز در سبزه ميدان تهران، در اجتماع اعتراض آميز مردم، بالاى سكو رفت و با سخنرانى آتشين، از انقلاب و آزاديخواهان دفاع و عمل زشت دولت در بستن مجلس و پراكنده ساختن نمايندگان مردم را محكوم كرد و در ميان كف زدنها و فريادهاى «زنده باد ايران»، «زنده باد مشروطه»، «زنده باد خيابانى» و... از سكوى سخنرانى پايين آمد.

دو ماه پس از بسته شدن مجلس و شروع دوره فترت، خيابانى همراه خانواده اش به مشهد مقدس رفت و پس از زيارت مرقد امام هشتمعليه‌السلام و ديدار با اقوامش در خاك رضوى، از آنجا عازم روسيه، جمهورى تركمنستان، آذربايجان، گرجستان و داغستان شد تا در فرصتى كه پيش آمده، از ممالك همسايه ديدار كند(۱۴۱۲) و هم از اين طريق به تبريز برگردد. چون كه پس از بسته شدن مجلس، صمد خان شجاع الدوله از طرف روسها، حاكم تبريز شده و محل انجمن ايالتى را ويران و بسيارى از آزاديخواهان را قتل عام كرده بود و لابد منتظر خيابانى و همكاران و همفكرانش نيز بود. اگر خيابانى از تهران يا مشهد، به تبريز بر مى گشت، بى شك به دست جلادان صمد خان گرفتار و كشته مى شد. او در كشورهاى خارجى، خيلى چيزها ديد و شناخت. در آذربايجان كارگران ايرانى را ديد كه به سبب نبودن كار مناسب در كشور خودشان، ويلان و سرگردان در خاك بيگانه مى گشتند و در مقابل دستمزدى ناچيز متحمل سنگين ترين كارها مى شدند.

خيابانى از داغستان با يكى از بستگانش در تبريز تماس گرفت و او را به جلفا خواست. در آنجا خانواده اش را به وى سپرد تا به تبريز برساند و خود باز هم به پتروفسكى بازگشت. مدتى در آنجا ماند و ناگهان يك روز عازم تبريز شد. تبريز در آتش بيداد روسها و صمد خان شجاع الدوله مى سوخت. خيابانها بوى خون مى داد. خوف و وحشت از همه جا سر مى كشيد.(۱۴۱۳)

در وطن

خيابانى بيش از يك ماه در خانه اش به سر برد و كسى اطلاع نداشت. فقط برخى از دوستانش از جمله حاج محمد على آقا بادامچى و سر تيپ زاده، با او تماس داشتند. اما هر لحظه بيم خطر بود! چون اگر صمد خان از آمدن شيخ آگاه مى شد بى درنگ حكم قتل وى را صادر مى كرد. پس از مشورت و تبادل نظر با دوستانش، صلاح در آن ديدند كه آمدن شيخ را به اطلاع صمد خان برسانند تا بعدها بهانه اى براى آزار و اذيت او نيابد. بالاخره پس از مذاكراتى چند صمد خان حكمى مبنى بر مصونيت خيابانى مشروط بر اينكه جز به امامت جماعت و كار و تجارت نپردازد - صادر كرد.

از آن پس خيابانى، در سكوت خويش، به تفكر پرداخت. او درباره نجات ملت و كشور، خوب تامل و انديشه كرد و به اين نتيجه رسيد كه بايد براى حفظ دين خدا و حريت جامعه، كسب قدرت كرد و تنها با قدرت حكومت مى توان با قدرت ديگر مبارزه كرد.(۱۴۱۴) شيخ بخوبى دريافته بود كه تنها موعظه و فعاليت سياسى و علمى و دينى، بدون در دست داشتن سر رشته حكومت و قدرت، كارى از پيش نمى برد.

نسيم آزادى

در مهر ماه سال ۱۲۹۳ صمد خان، از سوى روسها كنار گذاشته و فضاى آزادى نسبى در تبريز ايجاد شد. اما بدتر از صمد خان، خود روسها بودند كه هنوز حضور ناميمون خود را حفظ مى كردند. ولى از آن سو در بهار سال ۱۲۶۹ ق (۱۳۳۵ هجرى) با ظهور انقلاب اكتبر روسيه، امپراتورى سيصد ساله تزارى در آن سرزمين پهناور براى هميشه برچيده و دفترش بسته شد. از آن پس، نيروهاى آدمكش و خبيث و وحشى روسى، ايران را ترك كردند. با پاك شدن خاك تبريز از لوث روسها، نسيم آزادى در خطه آذربايجان و شمال ايران وزيدن گرفت.

تجدد

خيابانى از نعمت آزادى استفاده كرد و دوستان آزاديخواه و مبارزش را - كه اغلب «دموكرات » ناميده مى شدند - گرد آورد و كميته اى تشكيل داد. سپس همه نمايندگان دموكرات و آزاديخواه را سراسر آذربايجان به تبريز دعوت كرد و كنفرانسى برگزار كردند. در اين كنفرانس استانى، چهار صد و هشتاد نفر شركت داشتند. تشكيلات فرقه دموكرات، كه پنج سال پيش ‍ تعطيل شده بود، دوباره تاسيس شد. در همان كنفرانس، انتشار روزنامه «تجدد»، ارگان تشكيلات دموكرات، مورد تصويب قرار گرفت و خيابانى مدير مسوول و صاحب امتياز روزنامه شد.(۱۴۱۵) نخستين شماره تجدد در بيستم فروردين ماه ۱۲۹۶ (۸ رجب ۱۳۳۵) انتشار يافت.(۱۴۱۶) شيخ در اولين شماره تجدد، مقاله اى تحت عنوان «نور حقيقت خواهد تابيد» نوشت و لزوم اجراى قوانين مشروطيت و احياى آن را بيان كرد.

در همان سال خيابانى به رهبرى فرقه دموكرات آذربايجان برگزيده شد و فرقه دموكرات را توسعه داد و اصلاحات اساسى در آن ايجاد كرد(۱۴۱۷) و همگام با انتشار روزنامه تجدد و سرپرستى آن و درج مقالات، دست به كارهاى سازنده ديگرى در جهت پيشبرد اهداف و تامين آسايش مردم و تعيين والى براى آذربايجان زد تا مردم را براى حركت عظيم و همگانى آماده سازد.

در آن سال، خشكسالى بود و با رسيدن زمستان، مردم دچار قحطى و فقر شدند. خيابانى با تشكيل كميسيون آذوقه، اعانه، دار المساكين و... توانست مشكلات مردم را از پيش پا بردارد و مردم را نجات دهد. او با گرانفروشى و احتكار فرصت طلبان مبارزه كرد.

آزرده از آشنا و بيگانه!

آذربايجان روزهاى سختى را مى گذراند. خيابانى در صف اول مبارزه با تبهكاران داخلى و خارجى و دشمنان آزادى و استقلال، هوشيارانه مردم را رهبرى مى كرد. با وجود مشكلات فراوان و فرساينده اى همچون قحطى، بيمارى، دشواريهاى ناشى از جنگ جهانى اول - كه به رغم بى طرفى ايران، صدمات سياسى و اقتصادى و اجتماعى آن به اين كشور نيز رسيده بود - و... آذربايجان قهرمان همچنان استوار و مقاوم بود.

در اين گير و دار كه جنگ جهانى اول واپسين روزهاى ويرانگرى خود را سپرى مى كرد، ناگهان در اواخر شعبان ۱۳۳۷، سربازان عثمانى (تركيه) وحشيانه از مرزها گذشته، خاك آذربايجان را اشغال كردند! آنان به بهانه تنبيه مسيحيان آشورى كه با همكارى سالداتهاى روس، مردم اروميه را قتل و غارت كرده، بازارها را به آتش كشيده بودند، به خاك آذربايجان هجوم آوردند. اما هدف اصلى عثمانيها از تجاوز به خاك ايران، پر كردن جاى خالى مستعمراتى از قبيل عراق و سوريه و لبنان بود كه بر اثر جنگ جهانى از دست داده بودند. اگر هدف، تنبيه آشوريهاى اروميه بود، در تبريز چه كار مى كردند؟ غارتگرى و چپاول غلات و آذوقه اهالى تبريز چه بود؟ سعى در تفرقه افكنى و پياده كردن اهداف «پان تركيزم» در تبريز براى چه بود؟

خيابانى با غارتگران متجاوز عثمانى به مخالفت برخاست، و نيروهاى عثمانى، او و همرزمانش را دستگير كرده، به اروميه بردند و به زندان انداختند. پس از دو ماه تحمل زندان و آزار و اذيبت، عثمانيها ايران را ترك كردند و خيابانى و همراهانش را نيز با خود بردند و در شهر قارص به مدت پانزده روز زندانى و سپس آزادش كردند و شيخ به همراه همرزمانش به وطن بازگشت.(۱۴۱۸)

ورق پاره ۱۹۱۹

در مرداد ۱۲۹۸ انتخابات مجلس چهارم شروع شد. خيابانى با داشتن نه هزار راى، حايز اكثريت آرأ بود. در اثناى انتخابات، متن قرارداد ۱۹۱۹ بين دولت ايران و انگليس امضا و در ايران منتشر شد. اين پيمان ننگين را وثوق الدوله، نخست وزير ايران، با نمايندگان انگليس منعقد كرده بود. وثوق الدوله، سالها پيش با قبول اولتيماتوم روس، ضربه مهلكى به پيكر مشروطيت زده بود و اينك با امضاى قرارداد استعمارى ديگر درصد بود كه اختيار كامل امور مالى، گمركى و نظامى ايران را به دست مستشاران انگليسى بدهد و كشور را تحت الحمايه بريتانيا گرداند.

در پى انتشار متن قرارداد، موجى از اعتراض و ناخشنودى در ايران پديد آمد. فرقه دموكرات در تبريز به رهبرى خيابانى عليه قرار داد ۱۹۱۹ وارد عمل شد و روزنامه تجدد نوشت:

«تا زمانى كه قرارداد به تصويب مجلس نرسيده، ورق پاره اى بيش نيست و اعتبارى ندارد!»(۱۴۱۹)

از طرفى وثوق الدوله با آگاهى از واكنش خيابانى و پيروانش در تبريز، به فكر چاره افتاد. چون مى دانست كه اگر پاى خيابانى و همفكرانش به مجلس ‍ چهارم باز شود، نخواهند گذاشت كه اين قرارداد استعمارى تصويب گردد؛ همچنان كه هشت سال پيش نگذاشتند اولتيماتوم روس، تصويب و قبول شود.

به دنبال اعتراضات و كشمكشهاى سياسى، وثوق الدوله با اعزام دو نفر خارجى به همراه چند مزدور از تهران به تبريز، بسيارى از كارمندان و مسوولان ادارات را به دليل اينكه نتوانسته بودند در انتخابات خواسته هاى او را بر آورند، اخراج و افراد مزدور و خود فروخته اى را جايگزين آنان كرد و در واقع انتخابات آذربايجان را به هم زد.(۱۴۲۰) اين بود كه در دوره چهارم مجلس، نمايندگان آذربايجان به مجلس راه نيافتند.

خيابانى در آن روزهاى حساس، سفرى به تهران كرد تا اوضاع سياسى را از نزديك بررسى كند. او سعى بر اين داشت كه با بعضى از رجال مشهور سياسى گفتگو كند و زمينه مخالفت با قرارداد ۱۹۱۹ را مساعد گرداند. اما كسى جواب مناسب نداد. در همان روزها شصت هزار تومان از طرف وثوق الدوله به خيابانى پيشنهاد شد تا بگيرد و ساكت شود! خيابانى تازه متوجه شد كه در پايتخت چه خبر است و اينكه از بسيارى از رجال سياسى، صدايى بر نمى آيد، از آن روست كه حق سكوت گرفته اند! او با رد اين پيشنهاد، به تبريز برگشت و پى برد كه نمى توان به رجال تهران اميدوار بود. او در تبريز با دعوت آزاديخواهان و دموكراتها، در روز ۲۲ اسفند ۱۲۹۸ «مجلس محلى تبريز» را تشكيل داد و خود به رياست آن انتخاب شد. كار مجلس محلى تبريز اين بود كه در مسائل سياسى و اجتماعى تبريز و آذربايجان، تصميم گيرى كند؛ چون نمايندگان آذربايجان را از رفتن به مجلس شوراى ملى محروم كرده بودند. مذاكرات و تصميمهاى مجلس ‍ محلى هر روز در روزنامه تجدد چاپ مى شد و به اطلاع مردم مى رسيد.

نوروز سال ۱۲۹۹ گذشت. در هشتم فروردين سال نو، بيانيه اى از طرف كميته مجلس محلى تبريز، خطاب به آزاديخواهان و هموطنان صادر شد. در بيانيه مزبور، اتحاد، اتفاق و نظم دموكراتها و همكارى و يارى همه آزاديخواهان ميهن دوست ايرانى، به مثابه يگانه تكيه گاه كميته معرفى شده و مورد تاكيد قرار گرفته بود.(۱۴۲۱)

قيام

بعد از ظهر روز سه شنبه ۱۷ فروردين ۱۲۹۹ (۱۶ رجب ۱۳۳۸) در حياط عمارت تجدد، جنب و جوشى پديدار بود. آزاديخواهان پيرو خيابانى كه همه مسلح بودند، گروه گروه در آن جمع مى شدند. آتش و خشم در درونشان شعله مى كشيد و در خروش و هيجان بودند. ساعتى گذشت كه ناگهان فرمان رهبر آزادى و تجدد، شيخ محمد خيابانى مبنى بر آزاد كردن و نجات دادن «ميرزا باقر» از زندان كلانترى محله نوبر صادر شد. ميرزا باقر به سبب مخافت با «ماژور بيورلينگ» - رئيس شهربانى تبريز كه فردى خارجى بود و از طرف وثوق الدوله منصوب شده بود - زندانى گشته بود.

به صدور فرمان شيخ، بيش از پنجاه مجاهد مسلح، به كلانترى نوبر حمله كرده، ميرزا باقر را آزاد كردند و به عمارت تجدد آوردند. ماموران كلانترى گر چه آزاديخواهان را تعقيب كردند، به هيچ كارى موفق نشدند. بدين گونه نخستين گام قيام با موفقيت و پيروزى برداشته شد. خورشيد هفده فروردين غروب كرد و شب شد. شب آبستن حوادثى ديگر بود. همان شب بسيارى از گروههاى آزاديخواهى به پيروان خيابانى در عمارت تجدد پيوستند.

صبح ۱۸ فروردين ۱۲۹۹ در تبريز، صبح آزادى و صحنه يكى از پر شكوه ترين آزادى و صحنه يكى از پر شكوه ترين قهرمانيهاى تاريخ ايران بود. بازار تعطيل شد. دانش آموزان مدارس، به حالت راهپيمايى در ساختمان و اطراف عمارت تجدد گرد آمدند. شعارهاى ضد دولت وثوق الدوله و مزدورانش، در فضاى شهر طنين افكنده بود. مردم آزاديخواه، مسلمان و قهرمان تبريز، به اشاره پيشواى خود خيابانى، به شهربانى ريخته، آزاديخواهان دربند را از سياهچالها نجات دادند. ادارت شهر همه به دست آزاديخواهان افتاد. شيخ به مزدوران وثوق الدوله در تبريز اخطار كرد كه هر چه زودتر شهر را ترك گويند و آنان چهار شنبه شب، تبريز را به قصد تهران ترك كردند.

بدين سان در روز دوم قيام، تبريز از لوث حضور خائنان و بيگانگان مزدور پاك شد(۱۴۲۲) و رشته امور شهر به دست خيابانى و پيروانش افتاد و خورشيد آزادى از افق آذربايجان درخشيد. در روز پنجشنبه خيابانى هيأت مديره اى را براى اداره اجتماع مردم و تصميم گيريهاى لازم، انتخاب كرد. اين هيات، در همان روز بيانيه اى به زبان فارسى و فرانسه نوشته، به ديوارهاى شهر نصب كردند:

«آزاديخواهان شهر تبريز در مقابل تمايلات ارتجاعى برخى افراد ضد مشروطيت كه در حكومتهاى محلى و در مركز ايالت آذربايجان ظهور كرده بود، به هيجان آمده و دست به اعتراض و قيام زدند. آزاديخواهان تبريز اعلام مى كنند كه برنامه آنان عبارت است از تحصيل اطمينان كامل در احترام به قانون اساسى و اجراى صادقانه آن. آزاديخواهان موقعيت فوق العاده حساس فعلى را در نظر گرفته و مصمم هستند كه نظم و آسايش را به هر وسيله كه باشد، بر قرار دارند. برنامه آزاديخواهان در دو عبارت خلاصه مى شود:

۱ - برقرار داشتن آسايش عمومى

۲ - از قوه به فعل آوردن رژيم مشروطيت. »(۱۴۲۳)

قيام پيروزمندانه مردم تبريز به رهبرى شيخ محمد خيابانى، بيش از پنج ماه ادامه داشت. شيخ، در حياط ساختمان تجدد به ايراد نطقهايى مى پرداخت و مردم با اشتياق تمام پاى صحبتش مى نشستند. اين سخنان به زبان آذرى بود و ترجمه فارسى اش هر روز در روزنامه تجدد چاپ مى شد. در اين پنج ماه خيابانى و جنبش با خطرهاى فراوانى مواجه بودند، اما بر همه پيروز شدند و آتش توطئه ها را خاموش كردند... كه شرح و بسط آن در اين مجال اندك نمى گنجد.

خيابانى در اين پنج ماه، بيش از آنكه ژست رهبر و فرمانده قيام مسلحانه به خود بگيرد، هيبت يك رهبر فكرى و ايدئولوگ و متفكر انقلابى را داشت و هر روز با نطقهاى پر شور در مسائل اجتماعى و سياسى و فكرى، سعى در بر پايى انقلاب فرهنگى و خود آگاهى سياسى و اجتماعى در انديشه هاى مردم داشت.(۱۴۲۴)

از طرفى دشمنان او، بويژه از ناحيه حكومت مركزى، هر لحظه در صدد سركوبى او و قيامش بودند. در اين مدت وثوق الدوله از نخست وزيرى احمد شاه عزل و مشير الدوله به جاى او منصوب شد. مشير الدوله براى شكست قيام خيابانى، مهدى قلى خان هدايت، معروف به مخبر السلطنه، چهره اى موجه و ملى داشت و به همين سبب بدون سرباز و محافظ وارد تبريز شد و كسى با او كارى نداشت. مدتها سعى كرد از طريق صحبت با دوستان خيابانى، او را از ادامه نهضت باز دارد، ولى خيابانى اعتنايى نكرد و از طرفى گمان نمى كرد كه مخبر السلطنه قصد خيانت داشته باشد. مخبر السلطنه چون از راه تزوير و فريب و مذاكره نتوانست خيابانى را از راهى كه در پيش گرفته منصرف سازد، با رئيس قزاقخانه تبريز - كه يك كلنل روسى بود - گفتگو و تبانى و نقشه سرنگونى قيام تبريز را طرح ريزى كرد. سرانجام در سپيده دم يكشنبه ۲۱ شهريور ۱۲۹۹، كه بسيارى از نيروهاى مسلح خيابانى براى بر چيدن اشرار محلى به اطراف تبريز رفته بودند و نيروى اندكى در شهر و اطراف عالى قاپور (مقر حكومت خيابانى و مركز قيام) مانده بود، قزاقهاى مسلح به دستور كلنل روسى و مخبر السلطنه، به شهر ريختند و تمام نيروهاى قيامى را يا كشتند يا خلع سلاح كردند و همه مراكز آزاديخواهان و ادارات را به تصرف خود در آوردند و عالى قاپور را در اختيار خود گرفتند.(۱۴۲۵)

شهادت

قزاقها به فرمان مخبر السلطنه به خانه خيابانى ريختند، ولى قبل از اينكه به او دست بيابند خيابانى از راه پشت بام به خانه همسايه اش، شيخ حسنعلى ميانجى، پناهنده شده بود. شيخ حسنعلى اصرار كرد كه پيش مخبر السلطنه برود و وساطت كند، ولى خيابانى نپذيرفت. تا اينكه بعد از ظهر ۲۲ شهريور ۱۲۹۹/۲۹ ذيحجه ۱۳۳۸، مخفى گاه شيخ پيدا شد و با شليك چند تير به دست اسماعيل قزاق، در زير زمين خانه شيخ حسنعلى ميانجى به شهادت رسيد. پيكرش را بيرون آوردند و در گورستان «سيد حمزه» تبريز به خاك سپردند. بعدها آن گورستان به مدرسه تبديل شد و پس از ويرانى، مقبره خيابانى مظلوم هم از بين رفت.(۱۴۲۶)

اهداف قيام خيابانى

از مطالعه تاريخ قيام خيابانى و تامل در آن مى توان به اهداف آن پى برد. مجموع اهداف اين قيام را مى تتوانيم در اين موارد خلاصه كنيم:

۱. سر و سامان دادن به اوضاع آشفته آذربايجان

۲. قطع دست اجانب از آن خطه و كل ايران

۳. همكارى با نهضت جنگل به رهبرى ميرزا كوچك خان در راه پيشبرد و گسترش قيام

در سر تا سر ايران و اصلاح اوضاع كشور و بيدار كردن مردم

۴. حفظ استقلال و تماميت ارضى ايران و تأمين آزادى سياسى، اقتصادى، نظامى و فرهنگى كشور

۵. احيا و اجراى قانون اساسى مشروطيت

۶. ايجاد نوعى انقلاب فرهنگى و بازگشت به خويشتن خويش.

علل شكست قيام

شكست قيام تبريز پس از حدود شش ماه علل و عوامل گوناگونى داشت، از جمله:

۱. حضور قزاقخانه در كنار شهر تبريز و همكارى آن با حكومت مركزى

۲. كم بودن نيروهاى مقاومت و مسلح قيامى و نداشتن ارتش مقاومت دايم

۳. اهتمام بيشتر شيخ محمد خيابانى به ايجاد و گسترش خود آگاهى مردم و نهضت فكرى و بيدارى سياسى و بى توجهى به جذب نيروهاى نظامى و مسلح براى حراست از قيام

۴. خيانت كسانى كه قول همكارى به خيابانى داده بودند.

۵. تنها ماندن خيابانى در نتيجه همكارى نكردن او با روس و انگليس و نيروهاى وابسته به آن دو، و دشمنى آنها بويژه حكومت مركزى با وى و قيامش

سى سخن حكيمانه از خيابانى

۱. اولين لازمه شرافت يك ملت، استقلال است.

۲. استقلال ملتها را فقط فضايل و اخلاق عالى مى تواند محفوظ دارد.

۳. حافظ و نگهبان استقلال هر ملتى، شجاعت و قهرمانى اوست.

۴. يك ملت نمى تواند بدون معارف، آزادى خود را محفوظ دارد ۵. در راه زندگى شرافتمندانه بايد از جان و مال گذشت.

۶. آزادى مستلزم برابرى است، در مقابل قانون همه برابريم.

۷. ايران را ايرانى بايد آزاد كند.

۸. در عين آزادى بايد مقيد باشى.

۹. نخستين وسيله ترقى، داشتن روح تجدد است.

۱۰. يك فرد بى علاقه به جامعه خود، كمتر از حيوان است.

۱۱. هيچ كار بزرگ بدون فكر انجام نمى گيرد.

۱۲. هر زمانى تقاضايى دارد كه با ميزان علم و معرفت بشر تغيير پذير است.

۱۳. يك حركت عمومى تمام بشر متمدن را به جانب يك سر منزل تكامل پيش مى برد.

۱۴. به نام هر اكثريتى نمى توان حكم قطعى داد.

۱۵. انتظام و انضباط يك شرط عمده موفقيت است.

۱۶. انسان بايد در زندگى چنان مشغول كار شود كه گويا هيچ وقت نخواهد مرد.

۱۷. اندوختن سهل است و نگهدارى مشكل.

۱۸. براى تامين حيات و بقا در اين جهان بايد از ضعف و ناتوانى دورى گزيد.

۱۹. در روى خرابه هاى ديروزى بايد عمارت فردا را بلند كرد.

۲۰. اعتماد به نفس، يك شرط عمده موفقيت است.

۲۱. شجاعت، يك شرط مهم موفقيت است.

۲۲. يك لقمه خار دار باشيد تا هيچ گلويى نتواند شما را فرو ببرد.

۲۳. ملتى كه از مرگ نمى ترسد، هرگز نمى ميرد.

۲۴. مردن در راه يك آرمان بزرگ، عين موفقيت است.

۲۵. ترس عامل عمده اسارت ملتهاست.

۲۶. تو واحد و متحد جلوه نما و بگذار ديگران از تو بترسند.

۲۷. شجاعت مادى بى شجاعت معنوى، كامل نيست.

۲۸. هرگز نبايد به خستگى و ياس اعتقاد داشت، بويژه زمانى كه بار سنگين زندگى يك ملت از موى باريك آويزان باشد.

۲۹. هر كس بايد به فراخور توانايى و دانايى خودش در امور اجتماعى و عمومى شركت كند.

۳۰. در كليه امور و حوادث بايد «وظيفه» را از غير وظيفه تفكيك نماييم.

منابع و ماخذ

۱. شرح حال و اقدامات شيخ محمد خيابانى، به قلم جمعى از دوستان شيخ شهيد، جاپ برلين، ۱۳۰۴ ش، صفحات مختلف.

۲. قيام شيح محمد خيابانى در تبريز، على آذرى، چاپ چهارم، تهران، ۱۳۶۲، موارد متعدد و صفحات مختلف.

۳. قيام آذربايجان و ستارخان، اسماعيل امير خيزى، تبريز، ۱۳۳۹، صفحات متعدد.

۴. تاريخ هيجده ساله آذربايجان، احمد كسروى، ج ۲، صفحات ۸۵۸ به بعد.

۵. بيدارگران اقاليم قبله، محمد رضا حكيمى، ص ۱۳۱ - ۱۷۵.

۶. دو قهرمان جنبش مشروطه، رحيم رئيس نيا و عبدالحسين ناهيدى.

۷. تاريخ بيست ساله ايران، حسين مكى، ج ۲، ص ۳۴ - ۴۲.

۸. شيخ محمد خيابانى خروش حماسه ها، مصطفى قليزاده، تهران، ۱۳۷۲، صفحات مختلف.