شيوه مناظرات انبيا و امام صادقعليهم‌السلام

مؤلف : سيده فاطمه حسينى ميرصفى

این کتاب توسط مؤسسه فرهنگی - اسلامی شبکة الامامین الحسنینعليهما‌السلام بصورت الکترونیکی برای مخاطبین گرامی منتشر شده است.

لازم به ذکر است تصحیح اشتباهات تایپی احتمالی، روی این کتاب انجام نگردیده است.

سر آغاز

 به نام خدا

اين وجيزه به بار نشسته اى است كه با «بضاعتى مزجاة»، مناهج «مناظرات» آسمانفرست هاى الهى و پيشواى «گفتمان شناسى»، صادق آل محمّدصلى‌الله‌عليه‌وآله كه در گوهر ناب «حقيقت يابى» سرآمد بوده اند را، بررسى كرده ام. امّا اين جويبار انديشه، راه به سرچشمه جوشان دانش انديشى و دانش باورى نمى بُرد مگر با اشارات، راهنمونى ها و الطاف بى منتهاى الهى كه همواره مدد رسانم بوده تا همراه با پرندگان خليل به پرواز درآيم و با نغمه هاى آسمانى پيامبران به ذكر ناب «آدم» بودن برخيزم.

هر خوشه كه از خرمن دانش و معرفت برچيده ام، در يادم ماناترين ياد كرد عطر آگينى است كه هماره سپاسمنديم از الطاف كريمانه الهى نكاستنى خواهد بود. لذا اين كتاب تقديم مى شود به «آسمانفرست»هايى كه پيش از آسمانى شدن، بهترين اهل زمين بودند و به «بازماندگان رسولانى» كه در غيبت وحى آوران، عصرها را به عطر ياد آنان آراستند و نگذاشتند زمين از رايحه دلپذير آسمان بى نصيب ماند. و به امام صادقعليه‌السلام بنيانگذار مكتب جعفرى، او كه در مناظره هايش، در وسعت بخشى به وجود، عظمت رسانى به روح، گستردگى دادن به جان، بصيرت آموزى به خرد، روشنى بخشى به دل، طهارت دهى به وجدان و جهت دهى به حضور؛ اثرى بى بديل و ماندگار يادى بى نظير داشته است. و به پدر و مادر عزيزم كه در روزان و شبانِ سراسر زندگانيم، دست بوسْ و يادْمند بزرگى و كرامتشان خواهم بود.

مقدمه

 تبليغ افكار، عقايد و روشهاى مختلف آن، شيوه اى مرسوم و عقلايى است كه همواره مورد استفاده تمامى مذاهب و مكاتب مادى يا معنوى بوده است.

رسالت بزرگ پيام آوران خدا «ابلاغ» پيام سعادت بخش الهى به انسان ها بوده است. آنان در اين راه هر نوع سختى را تحمل كردند تا با رساترين صدا، فطرت هاى خداجو را بيدار نمايند.

در اديان الهى و مكاتبى كه انبيا ارائه داده اند، تبليغ از ويژگيهاى مشتركى برخوردار است. در اديان آسمانى علاوه بر اينكه پيامبران خود بنيانگذار تبليغ و هدايت كننده آن بودند، همه آنها از يك مبدأ مشترك مأمور ابلاغ رسالت خود بوده و از جهت هدف نيز دچار تشتت نبوده اند؛ يعنى همه انبيا از آغاز تا پايان پيدايش اديان الهى به دنبال هدايت بشر از ضلالت و جهل به سوى عبوديت خداى سبحان، برقرارى عدالت، اصلاح فسادها و رفع ظلم و ستم حاكم بر جوامع بشرى بوده اند.

انبياى الهى و همچنين ائمه معصومينعليهم‌السلام كه ادامه دهندگان رسالت عظيم هدايت مى باشند، در طول زندگانى افتخارآميز خود به منظور دعوت الى اللّه و سوق دادن انسانها به صفات و رفتارهاى نيكو، شيوه هاى متنوعى را به كار گرفته اند كه هر يك در جاى خود تأثير بسزايى بر شخصيت و رفتار انسانها بر جاى نهاده است.

تبليغ به شيوه هاى مختلف انجام مى پذيرد كه بر اساس آيه ۱۲۵ سوره نحل، «جدال اَحسن» و «مناظرات برهانىِ دور از مغالطه» يكى از انواع آن است.

مناظره از بنيادهاى استوار دين اسلام است كه قرآن كريم ضمن بيان سرگذشت انبيا، ابعاد و شيوه هاى آن را بيان داشته است. اين شيوه تبليغى، اثرى عظيم در شناساندن حقانيت شريعت محمدىصلى‌الله‌عليه‌وآله و تفهيم لزوم پيروى از آن را در پرسشگران بى غرض داشته است.

تأثير مناظره و بحث در تأييد جبهه حق و تضعيف باطل تا پايه اى است كه هارون الرشيد بعد از شنيدن مناظره هشام گفت :

فو اللّه للّسان هذا أبلغ فى قلوب النّاس من مائة ألف سيف (۱)

به خداوند سوگند زبان اين شخص كارسازتر از صد هزار شمشير در قلوب مردم است.

مناظره و جدال اَحسن در دين اسلام همچون ديگر اديان آسمانى، جنبه اى حياتى از دين و وسيله اى كارآمد در ابطال و دفع شبهاتى است كه صاحبان مذاهب و انديشه هاى انحرافى ايجاد مى كنند.

سرسلسله مبلغين اسلامى بعد از پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله ، اهل بيت هستند كه با واگذارى مسئوليت امامت و جانشينى رسول خدا، از سوى خداوند متعال به آنان - كه يا مستقيما توسط پيامبر اكرم صورت مى گرفت و يا به وصيت و نص امام معصومعليه‌السلام مأموريت ابلاغ رسالت الهى را عهده دار شدند.

مناظره از ابزارهاى مهم رشد فكرى، شكوفايى نيروى بيان، اراده و ايمان مى باشد و امام صادقعليه‌السلام مباحثه و مذاكره را عامل شكوفايى و موجب حيات علم و دانش مى داند.

ائمه اطهار در طول دو قرن حضور پس از رحلت پيامبر اسلام، همواره اسوه و سرمشق مؤمنين بوده اند. مورخين و علما به ويژه شيعيان به جمع آورى و تدوين سيره اهل بيت اقدام نموده اند و در اين راستا عده اى به سيره نقلى و عده ديگر به سيره تحليلى آنها پرداخته اند و تاريخ پرفراز و نشيب زندگى اين پيشوايان هدايت را به نگارش درآورده اند.

بعد از رسول اكرم كه اسوه كامل مكتب اسلام و احياگر راستين زير بنايى ترين اصل شرايع الهى يعنى توحيد و شرك زدايى است، اهتمام امامان معصوم به مناظره و تشويق و تأييد آنان از شايستگانى همچون «هشام بن حكم»، نشانى گويا از ارزش شيوه مناظره است.

با وجود آنكه ائمه هدىعليهم‌السلام ، حجت خداى تعالى و نور واحدند و هدف مشتركى را دنبال مى نمودند، به واسطه شرايط اجتماعى، سياسى و فرهنگى دوران زندگى هر يك از آنان كه برحسب زمان و مكان با يكديگر تفاوت داشته است، داراى خط مشى هاى متفاوت با يكديگر بودند.

با توجه به اين كه سيره انبيا و نيز ائمه هدى بايد همواره الگوى ما باشد، لذا بررسى و تحليل زواياى گوناگون سيره ايشان ضرورى و روش هاى مختلف انبيا و ائمه اطهار در راه رسيدن به هدف، يعنى پاسدارى از مرزهاى مكتب و حفظ و نگهدارى آن، داراى اهميت ويژه اى است، به مصداق سخن گرانبهاى حضرت علىعليه‌السلام درباره قرآن كه فرمودند:

ذلك القرآن فاستنطقوه و لن ينطق و لكن أخبركم عنه ألا انّ فيه علم ما يأتى و الحديث عن الماضى و دوأ دائكم و نظم ما بينكم (۲)

آن كتاب خدا قرآن است پس از آن بخواهيد تا سخن بگويد چرا كه آن هرگز سخن نمى گويد. اما من شما را از آن خبر مى دهم. بدانيد كه در قرآن علم آينده و حديث گذشته است. درد شما را درمان است و راه سامان دادن كارتان در آن است.

بر آن شدم مناظره و شيوه هاى مختلف آن را در سيره انبيا با توجه به آيات قرآن و نيز شيوه هاى مناظرات امام صادقعليه‌السلام را با استفاده از متون تاريخى و روايى بررسى و تحليل نمايم.

با بررسى هاى مقدماتى مشاهده شد مناظرات و رويارويى هايى از انبياى عظام در قرآن كريم و ائمه هدى با دگرانديشان در زمينه هاى مختلف، در منابع روايى و حديثى ما ثبت و ضبط شده و در اين زمينه ميراث جاودانه اى براى رهپويان راه حق و هدايت جويان وجود دارد. از سوى ديگر با توجه به اين كه مناظره همچون ديگر روشهاى تبليغى، اصول و مبادى خاصى دارد كه بايد آداب و موازين آن رعايت شود تا موفقيت حاصل آيد، لذا از راه بررسى و تحليل مناظرات انبياى عظام در قرآن كريم و امام جعفر صادق، راه و روشهاى مناظره استنباط و استخراج گرديد؛ چرا كه فراگيرى و آشنايى با سيره انبيا و امامان معصوم و نيز نحوه برخورد ايشان با گروههاى مختلف فكرى و اعتقادى در جامعه، جهت اجراى شيوه هاى رفتارى آنان در عصر حاضر، لازم و ضرورى است.