فصل دوازدهم : استهزا و سخريه
يا ايها الذين آمنوا لا يسخر قوم من قوم عسى ان يكونوا خيرا منهم و لا نساء من نساء عسى ان يكن خيرا منهن
.
اى كسانى كه ايمان آورده ايد! هيچ گروهى از شما گروه ديگر را مسخره نكند. شايد ايشان [= گروه دوم] از آن ها [= گروه اول] بهتر باشند و زن هايى، زن هاى ديگر را مسخره نكنند، شايد ايشان از آن ها بهتر باشند.
مقدمه
يكى از رفتارهاى ناشايست كه گروهى براى بى اعتبار كردن ديگران، از آن بهره مى گيرند، «استهزا» يا «سخريه
» است. استهزا و سخريه، از جمله بيمارى هاى بسيار زشت و نازيباى زبان است كه عواقبى چون آزردگى، دشمنى و انتقامجويى را در جامعه بشرى به بار آورده، روح وحدت و يك پارچگى را از ميان مى برد. اين فصل مى كوشد تا ضمن بررسى ابعاد گوناگون اين آفت، راه هايى براى درمان آن ارائه دهد و موضوعات مورد توجه در آن چنين است :
۱ -تعريف استهزا و سخريه
۲ - اقسام استهزا و سخريه
۳ - نكوهش استهزا و سخريه از ديد شرع و عقل
۴ - ريشه هاى درونى استهزا و سخريه
۵ - پيامدهاى زشت استهزا و سخريه
۶ - راه هاى درمان استهزا و سخريه.
(۱) تعريف استهزا و سخريه
تقليد گفتار، كردار يا صفتى از صفات يا نقصى از نقايص ديگرى، براى خنداندن مردم، استهزا ناميده مى شود. گاه انسان فقط براى معرفى ديگرى، لحن گفتار يا شكل رفتار او را نمايش مى دهد و حالت يا صفت او را بيان مى كند، همانند آن كه فرد مورد نظرش را با صفت نابينايى يا لنگى مى شناساند كه البته اين از تعريف استهزا خارج است ؛ ولى گاه همين صفات را جهت خنداندن ديگران بيان مى كند كه از رفتارهاى زشت و ناپسند شمرده، و «استهزا و سخريه» ناميده مى شود؛ پس حقيقت استهزا از دو جزء تشكيل شده است : ۱ -تقليد از ديگران ۲ - قصد خنداندن آن ها.
(۲) اقسام استهزا و سخريه
تقليد از ديگرى به دو صورت امكان پذير است :
الف - صريح (گفتارى و رفتارى)
همانند آن كه شكل رفتار (طرز راه رفتن، غذا خوردن، نشستن و...) يا لحن و صداى فردى را براى خنداندن ديگران تقليد كند.
ب - غير صحيح (اشاره اى و كنايه اى)
مثل آن كه با ايما و اشاره به گونه اى لحن يا شكل رفتار فرد را بيان كند كه موجب خنده ديگران شود.
استهزا از جهت پنهان بودن يا نبودن عيب مورد تقليد نيز به دو نوع قابل تقسيم است :
الف - تقليد عيب پنهان
گاه آن چه دستاويز فرد ريشخند كننده قرا مى گيرد، عيب و نقصى است كه ديگران از آن بى اطلاعند و فقط شخص استهزا كننده از آن آگاه است.
ب - تقليد عيب آشكار
گاه مورد استهزا، عيبى است كه همه از آن آگاهند.
استهزا از جهت حضور يا غياب شخصى كه مسخره مى شود نيز به دو نوع تقسيم مى شود:
الف. استهزا شخص در حضور خود او
ب. استهزا شخص ؛ غيابش.
نكته مهم ديگر آن كه گاه انسان را به دليل داشتن عيب يا نقصى مسخره مى كنند، مانند مسخر شخص لنگ و كسى كه در تكلم و سخن گفتن، ناتوان است ؛ ولى گاه او را براى رفتار نيكويش استهزا مى كنند؛ همان گونه كه كافران و مشركان، مؤمنان را براى داشتن ايمان به استهزا مى گرفتند، يا افراد بى مبالات، اشخاص نيكوكار را مسخره مى كنند.
خداوند متعالى در قرآن كريم مى فرمايد:
ان الذين اجرموا كانوا من الذين امنوا يضحكون و اذا مروابهم يتغامزون
.
همانا كسانى كه گناه كار و مجرمند، هميشه (در دنيا) به مؤمنان مى خنديدند و هنگامى كه از كنار ايشان مى گذشتند، (با اشاره چشم و ابرو)مسخره مى كردند.
ريشخندى كرده اند آن منكران
|
|
بر مثل ها و بيان ذاكران
|
تو اگر خواهى بكن هم ريشخند
|
|
چند خواهى زيست اى مردار چند
|
شاد باشيد اى محبان در نياز
|
|
بر همين در كه شود امروز باز
|
(۳) نكوهش استهزا و سخريه از ديد شرع و عقل
تجاوز به حريم آبروى ديگران و تحقير ايشان به هر شكل و صورتى مورد نهى عقل و شرع است. خرد بشر بدون نياز به هيچ راهنمايى، ستم به تجاوز به حقوق ديگران را زشت و نازيبا، و ستمگر و متجاوز را مستحق سرزنش مى داند و صد البته كه استهزا و سخريه از مصاديق روشن ستم و تجاوز است ؛ از اين رو، زشتى استهزا و سخريه نزد عقل، امرى قطعى به شمار مى رود.
شرع نيز به حكم ملازمه احكام عقل و شرع
، ظلم و تعدى در حق ديگران را حرام شمرده، ظالم را مستحق عقاب مى داند. افزون بر اين قرآن كريم و روايات، اين رفتار را با صراحت، نهى كرده و ممنوع شمرده اند.
خداوند متعالى در قرآن كريم مى فرمايد:
يا ايها الذين آمنوا لا يسخر قوم من قوم عسى ان يكونوا خيرا منهم و لا نساء من نساء عسى ان يكن خيرا منهن
.
اى كسانى كه ايمان آورده ايد! هيچ گروهى از شما گروه ديگرى را مسخره نكند. شايد ايشان (گروه دوم) از آن ها (گروه اول) بهتر باشند و زن هايى، زن هاى ديگر را مسخره نكنند. شايد ايشان از آن ها بهتر باشند.
در قرآن آمده است :
و وضع الكتاب فترى المجرمين مشفقين مما فيه و يقولون ياويلتنا ما لهذا الكتاب لا يغادر صغيره و لا كبيره الا احصاها
.
و نامه اعمال قرار داده مى شود، پس گناه كاران در حال هراس از آن چه در آن است، نگاه مى كنند و مى گويند: اى واى بر ما! اين چه برنامه اى است كه هيچ كوچك و بزرگى فروگذار نشده، مگر آن كه آن را به شمار آورده است.
ابن عباس در ذيل اين آيه روايت مى كند:
الصغيره التبسم بالاستهزاء بالمؤمن و الكبيره القهقهه بذلك
.
صغيره، لبخندى براى استهزاى مؤمن، و كبيره، قهقهه و خنده بلندى براى ريشخند او است.
از سويى اگر شخص را در حضور او ريشخند كنند، موجبات ناخشنودى اش را فراهم آورده و خاطر او را آزرده اند كه در اين صورت، استهزا كننده مشمول حكم آزار دهندگان مؤمنان نيز مى شود كه آزار دهنده مؤمن، آزار دهنده خدا است و آزار دهنده خدا «ملعون» است، چنان كه رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله
فرمودند:
من آذى مؤمنا فقد آذانى و من آذانى فقد آذى الله و من آذى الله فهو ملعون فى التوراه و الانجيل و الزبور و الفرقان
.
كسى كه مؤمنى را برنجاند، به تحقيق مرا رنجانده است و كسى كه مرا برنجاند، به قطع خدا رنجانده است و كسى كه خدا را برنجاند، در تورات و انجيل و زبور و قرآن لعن شده است.
آزار دهنده مؤمن بايد به خدا اعلان جنگ بدهد؛ چنان كه از حضرت صادقعليه‌السلام
نقل شده است :
قال الله عز و جل لياءذن بحرب منى من اذى عبدى المؤمن
.
خداوند عزوجل مى فرمايد: كسى كه به بنده مؤمن من آزار رساند، بايد به من اعلان جنگ دهد.
استهزا اگر در غياب شخص و درباره عيوب پنهانش صورت پذيرد، افزون بر حكم استهزا، مشمول حكم غيبت نيز مى شود كه خود گناهى بزرگ از گناهان متعدد زبان است. همچنين اگر عيوب پنهان شخص در حضور او موضوع استهزا قرار گيرد، گذشته از حكم استهزا، حكم غيبت را نيز دارا است ؛ اگر چه نام غيبت بر آن صدق نكند. هر گاه شخص را براى رفتار نيك يا ايمان و اعتقاد درستش مسخره كنند، مايه وهن دين خدا شده اند؛ يعنى به ايمان و عمل صالح توهين كرده اند كه اين گناهى بس بزرگ است.
خداوند متعالى در قرآن كريم ضمن ترسيم حال دوزخيان، و در پاسخ به تقاضاى بازگشت ايشان به دنيا مى فرمايد:
اخسؤ ا فيها و لا تكلمون انه كان فريق من عبادى يقولون ربنا امنا فاغفرلنا وارحمنا و انت خيرالراحمين فاتخذتموهم سخريا حتى انسوكم ذكرى و كنتم منهم تضحكون
.
دور شويد و با من سخن نگوييد. همانا گروهى از بندگان من مى گفتند: «پروردگارا! ما ايمان آورديم ؛ پس ما را بيامرز و بر ما ترحم كن و تو بهترين رحم كنندگانى، و شما ايشان را به ريشخند گرفتيد تا مرا از ياد برديد و بر ايشان مى خنديديد.
(۴) ريشه هاى درونى استهزا و سخريه
استهزا از عوامل درونى گوناگونى سرچشمه مى گيرد كه گاه به نيروى شهوت، و گاه به نيروى غضب مربوط است. براى اين رفتار ناپسند، گاه جنبه شهوانى مانند تحصيل مال يا مقام و گاه جنبه خشم و غضب مانند كينه و دشمنى وجود دارد. برخى از اين ريشه ها عبارتند از:
۱ - طمع مال يا مقام
مسخره كنندگان براى خوشايند توانگران يا صاحب منصبان، ديگران را استهزا مى كنند تا از اين راه مال يا مقامى به دست آورند كه اين كار، گاه پيشه آن ها و راه در آمدشان مى شود، مانند دلقك هايى كه در دربار پادشاهان خدمت مى كردند و با تمسخر ديگران موجب سرگرمى آن ها مى شدند، و گاه اين رفتار ناپسند، شغل آن ها نيست ؛ بلكه فقط برخى اوقات براى خوشايند و خنداندن ديگران، آن را انجام مى دهند كه اين نيز فسق، بوده و انجام دهنده آن فاسق است. امروزه در جوامع بشرى، برخى از اين كارها را «هنر» مى نامند و انجام دهنده را هنرمند مى گويند
!!!
۲ - كينه و نفرت
تمسخر، گاه براى فرونشاندن خشم و ابراز دشمنى و كينه انجام مى گيرد. انگيزه استهزا كننده در اين حالت، نشان دادن تنفر خويش از شخص مورد نظر او است و با اين رفتار مى كوشد تا آبرو و وجهه آن شخص را از بين ببرد. تنفر و دشمنى استهزا كننده از فرد مورد نظرش چه بسا معلول دشمنى او با عقيده فرد مذكور باشد؛ مانند دشمنى كافران با مؤمنان كه موجب مى شود مؤمنان را استهزا كنند.
۳ - حسد
حسادت به موقعيت افراد، ممكن است عاملى براى ريشخند كردن آن ها شود. فرد حسود به دليل نداشتن موقعيت شخص مورد نظرش، مى كوشد تا به هر صورت ممكن او را از رتبه و شانش پايين آورد.
(۵) پيامدهاى زشت استهزا و سخريه
استهزا، پيامدهاى ناخوشايند و ناپسندى در دنيا و سراى آخرت براى استهزا كننده و جامعه بشرى به بار خواهد آورد كه از آن جمله مى توان به موارد ذيل اشاره كرد:
الف - پيامدهاى دنيايى
۱ -سبك شدن مسخره كننده : مسخره كننده با ارتكاب اين رفتار زننده و سبك، پيش و بيش از ديگرى، خود را خوار و خفيف مى كند و مايه نزول شان و از بين رفتن وقار خويش مى شود.
۲ - كينه و دشمنى : استهزا، كينه و دشمنى ميان مسخره كننده و استهزا شونده را در پى دارد.
۳ - سست شدن پيوند برادرى : تمسخر، پيوند برادرى ميان مؤمنان را سست كرده، از بين مى برد؛ چرا كه خنده شنوندگان و بينندگان استهزا، بر تمسخر ديگرى، رابطه برادرى او با آن ها را ضعيف، و سرانجام نابود مى كند.
۴ - عقوبت در دنيا: ريشخند كردن ديگران مجازات الاهى در همين دنيا را در پى دارد. چه بسيار كسانى كه به آن چه استهزا مى كردند، مبتلا شدند، حضرت زين العابدينعليه‌السلام
در بخشى از گفتارى طولانى به توضيح و تشريح گناهان گوناگون پرداخته است :
والذنوب التى تنزل النقم.... والاستهزاء بهم [بالناس] والسخريه منهم
.
و گناهانى كه عذاب و عقوبت را فرود مى آورد: استهزاى مردم و مسخره كردن ايشان است.
ب - پيامدهاى آخرتى
۱ -استهزا كننده در قيامت ريشخند مى شود. پيامبر اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله
فرمود:
ان المستهزئين بالناس يفتح لاحدهم من باب الجنه فيقال هلم هلم فيجى ء بكربه و غمه فاذا اتاه اغلق دونه ثم يفتح له باب اخر فيقال هلم هلم فيجى ء ببكربه و غمه فاذا اتاه اغلق دونه فما يزاله كذلك حتى ان الرجل ليفتح له الباب فيقال : هلم هلم فما ياتيه
.
همانا بر هر يك از مسخره كنندگان مردم، درى از درهاى بهشت باز، و گفته مى شود: پيش آى. پيش آى. او به سختى و اندوه مى آيد و هنگامى كه آمد، آن در بسته مى شود؛ سپس در ديگر گشوده، و گفته مى شود: پيش آى. پيش آى. او (دوباره) به سختى و اندوه مى آيد و هنگامى كه آمد، آن در بسته مى شود و اين ادامه مى يابد تا ديگر پيش نيايد.
كيفر و پاداش هر كس در قيامت با عمل او متناسب است. اگر كسى را مسخره كرده، مسخره مى شود. آن گاه كه انسان، سزاى متناسب با عمل خويش را مى چشد، اثر رفتار زشت خود را احساس مى كند. به تعبير دقيق تر، قيامت، صحنه «تجسم اعمال» يا «ديدن واقعيت عمل خويش» است. اعمال انسان، باطن و واقعيتى دارد كه آدمى به دليل گرفتارى در حجاب هاى دنيايى، از ديدن آن محروم است و آن گاه كه با خروج از دنيا و ورود به قيامت از اين حجاب هاى رست، واقعيت اعمال خويش را آن گونه كه هست مى بيند. خداوند بزرگ در قرآن كريم از عاقبت كسانى كه اهل ايمان را در دنيا استهزا مى كردند، خبر داده است :
فاليوم الذين آمنوا من الكفار يضحكون على الارائك ينظرون
.
پس امروز (قيامت (مؤمنان به كافران مى خندند؛ در حالى كه بر تخت هاى مزين بهشتى نشسته اند و نگاه مى كنند.
۲ - از آن جا كه مسخره كننده با رفتار زشت خود، مؤمنى را رنجانده است، به سختى مجازات خواهد شد؛ زيرا آزار مؤمن، آزار خدا است و آزار دهنده خدا از رحمت خدا به دور است به ويژه اگر رفتارهاى نيك يا اعتقادات درست مؤمن مسخره شود، مجازاتى سنگين تر در آخرت به بار خواهد آورد
.
(۶) راه هاى درمان استهزا و سخريه
براى درمان اين بيمارى بايد به عواقب و پيامدهاى شوم آن انديشيد. استهزا، مايه دشمنى دنيا و عذاب و گرفتارى آخرت است. استهزا موجب خوار شدن مى شود و او را از شان و مقام خويش پايين مى آورد و چه بسا به همان چيزى كه دستاويز قرار داده دچار شود. تاريخ حكايت مى كند كه حكم پدر مروان به دنبال رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله
راه مى افتاد و به قصد تمسخر، از راه رفتن حضرت با حالتى زشت تقليد مى كرد تا روزى رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله
متوجه رفتار زننده او شد و فرمود: (از خدا مى خواهم) همان طور كه هستى بمانى. با اين جمله، حكم به مرض اختلاج
گرفتار شد و تا آخر عمر به همين مرض مبتلا بود.
شخصى كه استهزا را شغل خويش قرار داده بايد بداند كه روزى دهنده خدا است.
در قرآن كريم آمده است :
و من يتوكل على الله فهو حسبه
.
هر كس به خدا توكل كند، خدا برايش است.
كسب خشم و ناخشنودى خدا، مايه قهر او و از بين برنده روزى است. گاه نفرين كسانى كه مورد تمسخر قرار گرفته اند، موجب تنگى روزى فرد مسخره كننده مى شود. همچنين استهزا كننده بايد به اين بينديشد كه اگر خود مورد استهزا قرار مى گرفت، آيا خشنود مى شد. با انديشيدن در اين نكات، از استهزاى ديگران منصرف مى شود و در صدد درمان خود بر مى آيد.
0%
نویسنده: آیت الله مجتبی تهرانی
