فصل يكم : غيبت

يا ايهاالذين امنوا... لا يغتب بعضكم بعضا ايحب احدكم ان ياءكل لحم اخيه ميتا (۱۵)

اى كسانى كه ايمان آورده ايد!... برخى از شما از ديگرى غيبت نكند. آيا هيچ يك از شما دوست دارد گوشت برادر مرده اش را بخورد؟

مقدمه

انسان ها روزمره از راه سخن گفتن با يك ديگر ارتباط برقرار مى كنند؛ از اين رو به شكل ناخواسته در معرض گناهانى چون غيبت، دروغ و تهمت قرار مى گيرند و بدون آن كه خود توجه داشته باشند، زبانشان به گناه آلوده مى شود. چه بسا اگر ايشان از حقيقت اين گناهان آگاه باشند، آن ها را ترك كنند.

اين فصل از كتاب مى كوشد تا به حدود و ثغور امورى درباره غيبت بپردازد تا آگاهى از آنها، در ترك اين گناه موثر افتد. ذكر اين نكته، در آغاز گفتار ضرورت دارد كه رفتار انسان، از دو بعد فقهى و اخلاقى بررسى مى شود: بعد فقهى به صورت عمل و ظاهر رفتار نظر دارد و احكام فقه درباره حركاتى است كه از هر يك از اعضاى بدن انسان سرمى زند؛ به طور مثال، غيبت كردن و دروغ گفتن از حركت ها و رفتارهاى عضو زبان است كه مشمول حكم حرمت مى شوند.

بعد اخلاقى به ريشه عمل نظر دارد و اخلاق، درباره رذيله و صفت ناپسندى كه در نفس انسان پيدا، و منشاء پيدايش رفتارى زشت مى شود، بحث مى كند.

در اين فصل به بعد اخلاقى غيبت توجه، و به مسائل فقهى اين رفتار به اختصار اشاره مى شود.

مباحث ارائه شده چنين است :

۱ - تعريف غيبت

۲ - اقسام غيبت

۳ - نكوهش غيبت از ديد شرع

۴ - ريشه هاى درونى غيبت

۵ - پيامدهاى زشت غيبت

۶ - راه هاى درمان غيبت.

(۱) تعريف غيبت

غيبت نزد دانشمندان علم اخلاق و فقيهان، متذكر شدن يا فهماندن عيب و نقص كسى در غياب او، ديگران است. به تعبير ديگر، غيبت آن است كه در غياب كسى به بيان آن چه نقلش مايه ناخشنودى او مى شود بپردازند(۱۶) .

فرق غيبت و بهتان

بهتان يعنى نقص و عيبى را كه در كسى وجود ندارد چه در حضورش و چه در غيابش، به او نسبت دهند؛ پس اگر عيبى را كه در شخص وجود دارد، پشت سرش به او نسبت دهند، غيبت او را كرده اند؛ ولى اگر عيب و نقصى را كه در او وجود ندارد، به او نسبت دهند، بهتان زده اند؛ البته اگر عيبى را كه در شخص وجود ندارد، پشت سرش به او نسبت دهند، هم غيبت او را كرده و هم به او بهتان زده اند و احكام هر دو مورد بر آن صدق مى كند به اين معنا كه غيبت كننده، هم بايد استغفار كند و هم از آن فرد حلاليت بطلبد.

ابوذر غفارى (ره) از پيامبر اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله پرسيد: «غيبت چيست ؟» حضرت فرمود:

ذكرك اخاك بما يكره. قلت : يا رسول الله ! فان كان فيه الذى يذكر به. قال : اعلم انك اذا ذكرته بما هو فيه فقد اغتبته و اذا ذكرته بما ليس فيه فقد بهته(۱۷) .

ياد كردن برادرت به چيزى كه از آن ناخرسند مى شود. عرض كردم : اى رسول خدا! اگر اين عيب كه گفتيم در او بود، چه ؟

فرمود: اگر او را به عيبى كه در او بود، يادآور شدى، غيبت كرده اى و اگر عيبى را كه در او نبود، متذكر شدى بهتان زده اى.

در همين زمينه امام صادقعليه‌السلام مى فرمايد:

ان من الغيبه ان تقول فى اخيك ما ستره الله عليه و ان من البهتان ان تقول فى اخيك ما ليس فيه(۱۸) .

همانا غيبت عبارت است از اين كه درباره برادرت، عيبى را كه خدا براى او پوشانده است، بگويى و همانا بهتان اين است كه درباره برادرت، عيبى را كه در او نيست، بگويى.

فرق غيبت و تهمت

تهمت آن است كه بر پايه حدس و گمان بد در حق كسى، به او رفتار يا حالت ناپسندى را نسبت دهند؛ در حالى كه غيبت، بازگفتن عيب هاى واقعى شخص در غياب او است.

(۲) اقسام غيبت

غيبت بر چند قسم است :

۱: گفتارى

غيبت گفتارى مشهورترين نوع غيبت است ؛ يعنى انسان، نقص برادر مؤمنش را به ديگرى بگويد.

۲ - نوشتارى

شخص، عيبى را كه مى خواهد بگويد! بنويسد؛ در اين صورت به جاى شنونده، خواننده وجود دارد.

۳ - كردارى

فرد عيب ديگرى را با نمايش به ديگران بفهماند.

۴ - كنايى

كسى با استفاده از جمله هاى كنايى، عيوب ديگرى را در غياب ديگرى را در غياب او به ديگران بفهماند؛ جمله هايى مثل «خدا را شكر كه به ما رياست نداد» يا «از بى حياتى به خدا پناه مى برم» كه كنايه از بى لياقتى و بى حيايى شخص غايب هستند.

۵ - اشاره اى

يعنى با اشاره اى دست و ساير اعضا، عيب ديگرى را بازگويد كه اشاره مى تواند لفظى يا عملى باشد.

روايت شده كه زنى وارد خانه پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله شد و ميهمان عايشه بود. وقتى برخاست و رفت، عايشه با دستش اشاره كرد و با اين اشاره مى خواست بگويد كه او كوتاه قد بود. حضرت فرمود:

قد اغتبتها.

تو از آن زن غيبت كردى(۱۹) .

انواع عيب و نقص

در مباحث پيشين آورده شد: غيبت آن است كه انسان پشت سر برادر يا خواهر مؤمنش عيب يا نقصى را كه نزد مردم معروف نبوده يا شنونده نمى داند، باز گويد.

حال بايد به بحث از انواع و چگونگى اين عيب و نقص پرداخته شود.

عيب و نقص اقسامى دارد كه عبارتند از:

۱ - نقص روانى - نفسانى :

مانند آن كه شخصى به رذيله اى مانند حسد يا تكبر مبتلا باشد و پشت سر او به اين رذايل اشاره شود.

۲ - نقص بدنى :

مانند آن كه شخصى بيمارى يا نقص عضوى دارد كه كسى از آن آگاه نيست.

۳ - نقص دينى :

مثل آن كه شخصى در نماز سستى كند و در جايى كه او حضور ندارد، اين عيب را مطرح كنند.

۴ - نقص مالى :

مانند آن كه پشت سر مؤمن آبرومندى كه توانايى مالى ندارد، سخنانى دال بر فقر و ناتوانى مالى او به زبان آورده شود يا به طريقى ديگر فهمانده شود. اين عمل اگر از روى دلسوزى هم باشد، غيبت به شمار مى آيد.

۵ - نقص نسبى :

مانند آن كه بگويند پدر يا اجداد فلان شخص، خسيس يا فاسق يا... بوده اند.

برخى بزرگان، بيان نقص هاى موجود در لباس، خانه و ساير متعلقات شخص را نيز غيبت به شمار آورده اند(۲۰) .

(۳) نكوهش غيبت از ديد شرع

يكى از صريح ترين آيات در نكوهش غيبت كه آن را گناهى كبيره دانسته، اين آيه از سوره حجرات است :

يا ايها الذين آمنوا اجتنبوا كثيرا من الظن ان بعض الظن اثم و لا تجسسوا و لا يغتب بعضكم بعضا اءيحب احدكم اءن ياءكل لحم اخيه ميتا فكرهتموه (۲۱) .

اى كسانى كه ايمان آورده ايد! از بسيارى گمان ها [در حق يكديگر] بپرهيزد كه برخى از گمان ها گناه است و [و درباره يكديگر] تجسس نكنيد و برخى از شما از ديگرى غيبت نكند. آيا هيچ يك از شما دوست دارد گوشت برادر مرده اش را بخورد؟ البته از آن كراهت داريد و...

گوشت هاى بندگان حق خورى

غيبت ايشان كنى كيفر برى(۲۲)

يكى از راه هاى شناخت بزرگ بودن گناه، مقايسه آن با ديگر گناهان بزرگ (معاصى كبيره) است. در اين آيه، غيبت، با خوردن مردار مقايسه شده كه از گناهان بزرگ به شمار مى رود. اگر مردار، گوشت گوسفند باشد، حرام است ؛ چه رسد به اين كه گوشت انسان باشد و از آن مهم تر اين كه انسان با مرده، رابطه برادرى هم داشته باشد.

از اين مقايسه مى توان دريافت كه غيبت تا چه اندازه زشت و ناپسند است !

پيشواى يازدهم، حضرت عسكرىعليه‌السلام در اين باره مى فرمايد:

اعلموا ان غيبتكم لا خيكم المؤمن من شيعه آل محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله اعظم فى التحريم من الميته(۲۳) .

بدانيد كه غيبت شما از برادر مؤمنتان كه از شيعيان اهل بيت است، از خوردن گوشت مرده حرام تر است.

از رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله چنين روايت شده است :

ان الغيبه اشد من الزنا(۲۴) .

به درستى كه غيبت كردن از زنا بدتر است.

روشن است كه زنا از گناهان بزرگ شمرده مى شود؛ پس غيبت هم كه از آن بدتر است، گناه بزرگ (معصيت كبيره) خواهد بود.

راه ديگر براى شناخت بزرگ بودن گناه، بيم و وعيد الاهى به عذاب دردناك است. آن جا كه خداوند، جزاى رفتار زشتى را عذاب دردناك معرفى كند، آن رفتار از گناهان بزرگ خواهد بود.

خداوند متعالى در قرآن كريم مى فرمايد:

ان الذين يحبون ان تشيع الفاحشه فى الذين آمنوا لهم عذاب اليم (۲۵) .

همانا براى كسانى كه دوست دارند زشتى در بين كسانى كه ايمان آورده اند شايع شود، عذاب دردناكى است.

كه مفسران، عبارت ان تشيع الفاحشه در آيه كريمه را به غيبت تفسير كرده اند.

حضرت رضاعليه‌السلام از پدر بزرگوار موسى بن جعفرعليه‌السلام نقل مى كند كه امام صادقعليه‌السلام فرمود:

ان الله يبغض البيت اللحم...

خداوند خانه اى را كه در آن گوشت وجود دارد، دشمن مى دارد.

به امام عرض كردند كه ما گوشت را دوست داريم و خانه هايمان از آن خالى نيست. حضرت فرمود:

انما البيت اللحم البيت الذى توكل فيه لحوم الناس ‍ بالفيبه(۲۶) .

خانه گوشت، خانه اى است كه در آن گوشت مردم با غيبت، خورده مى شود. در روايتى ديگر از حضرت آمده است كه پيامبر اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله در شب معراج به آتش جهنم نظر افكند و ديد گروهى مشغول خوردن مردار هستند. به جبرئيل فرمود: اين ها چه كسانى هستند؟

جبرئيل پاسخ داد: اين ها كسانى هستند كه گوشت مردم را مى خورند(۲۷) .

از آن جا كه در قيامت، اعمال انسان تجسم مى يابد؛ اگر عمل، گناه و سيئه باشد، شكل حيوانات را به خود مى گيرد و اگر حسنه باشد، مفرح است و به شكل حوريه و غلمان درمى آيد و صالحان در قيامت عمل خود را به شكل حورالعين در آغوش مى گيرند و اهل غيبت، در دوزخ مردار خوارند.

امير مؤمنان علىعليه‌السلام مى فرمايد:

الغيبه قوت كلاب النار(۲۸) .

غيبت، خوراك سگ هاى آتش است.

در روايت ديگرى با همين مضمون از پيامبر اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله آمده است :

اجاتنبوا الغيبه فانها ادام كلاب النار(۲۹) .

از غيبت بپرهيزيد؛ چرا كه خورش سگ هاى جهنم است.

ابعاد غيبت از ديدگاه روايى

به غيبت از سه بعد مى توان توجه كرد:

۱ - بعد عملى :

دو روايت پيشين به بعد عملى غيبت اشاره داشت.

۲ - بعد درونى (روانى)

امام علىعليه‌السلام مى فرمايد:

الام الناس المغتاب(۳۰) .

پست ترين مردم كسى است كه غيبت مى كند.

حضرت در اين روايت به بعد درونى و روانى غيبت نظر دارد؛ به اين معنا كه حال درونى شخص غيبت كننده را بيان مى كند.

۳ - بعد معنوى (الهى)

حضرت در روايت ديگرى به تأثیر منفى غيبت در بعد معنوى اشاره دارد و رابطه خداوند با اهل غيبت را روشن مى سازد:

ابغض الاخلائق الى الله المغتاب(۳۱) .

مبغوض ترين مردم در نظر خداوند كسى است كه غيبت مى كند.

رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله مى فرمايد:

يا معشر من آمن بلسانه و لم يؤ من بقلبه لا تغتابوا المسلمين(۳۲) .

اى گروهى كه به زبان ايمان آورده ايد، اما دل هاى شما ايمان نياورده است، از مسلمانان غيبت نكنيد.

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله با صراحت ابراز مى دارد كه غيبت كننده، فاقد ايمان قلبى است ؛ زيرا فردى كه با زبان، به وحدانيت خداوند و رسالت پيامبر اقرار كند، مسلمان است ؛ ولى اگر وابستگى قلبى، يعنى ايمان نداشته باشد و از مسلمانان غيبت كند، بعد معنوى اش ضعيف مى شود؛ بنابراين مسلمان واقعى كسى است كه قلب و زبانش، هر دو معتقد، و از غيبت به دور باشند.

بدترين نوع غيبت

غيبت از هر مسلمانى زشت و ناروا است ؛ اما غيبت از خوبان و صالحان، بسى زشت تر و ناپسندتر است. در روايات آمده است : انسانى كه عيوب و نقايص نيكان را مطرح، و پشت سرشان غيبت كند، دچار يكى از زشت ترين پستى ها شده است :

من اقبح اللؤ م غيبه الاءخيار(۳۳) .

از زشت ترين پستى ها غيبت كردن از نيكان است.

غيبت كردن از اخيار، برگزيدگان و نيكان از نظر دنيايى، پيامدهاى منفى در زندگى انسان به بار مى آورد. عمر را كوتاه مى كند و گرفتارى بسيار پيش ‍ مى آورد و انسان را از خوبى هاى دنيا و آخرت محروم مى سازد.

حكم غيبت از نظر فقهى

پشتوانه احكام در فقه شيعى، ادله اربعه (كتاب، سنت، اجماع و عقل) است و بسيارى از فقيهان شيعى در بحث غيبت مى فرمايند:

الغيبه حرام بالادله الاربعه(۳۴) .

غيبت به ادله اربعه حرام است ؛

يعنى فتواى ايشان به هر چهار مرجع، مستند شده است كه بر قوت و استحكام فتواى مورد نظر مى افزايد. از آن جا كه اين بحث فقهى به طور گسترده در اين مجال نمى گنجد، فقط به ذكر روايتى از امام صادقعليه‌السلام در اين مورد بسنده مى شود كه مى فرمايد:

الغيبه حرام على كل مسلم... والغيبه تاءكل الحسنات كما تاءكل النار الحطب(۳۵) .

غيبت بر هر مسلمانى حرام است... و غيبت نيكويى ها را مى خورد، همان گونه كه آتش هيزم را نابود مى كند.

رفيقى كه غايب شد اى نيك نام		دو چيز است از او بر رفيقان حرام
يكى آن كه مالش به باطل خورند		دوم آن كه نامش به غيبت برند(۳۶)

شرايط حرمت غيبت

حرمت غيبت از نظر فقهى، شرايطى دارد كه عبارتند از:

۱ - شخصى كه انسان در غياب، او، عيبش را بازگو مى كند، مؤمن باشد؛ يعنى بينشان اخوت ايمانى وجود داشته باشد؛ همان گونه كه خداوند متعالى در آيه شريفه سوره حجرات، غيبت را به خوردن گوشت برادر مؤمن تشبيه فرمود.

در همين زمينه، روايتى از امام صادقعليه‌السلام به نقل از عبدالرحمن سياب آمده است :

ان من الغيبه ان تقول فى اءخيك ما ستره الله عليه(۳۷) .

غيبت اين است كه درباره برادر مؤمنت عيبى را كه خدا براى او پوشانده است، بگويى ؛

بنابراين، اگر عيب كافر پشت سرش گفته شود، غيبت به شمار نمى آيد.

مؤمن كسى است كه به همه اصول دين (توحيد، عدل، نوبت، امامت و معاد) اعتقاد داشته باشد.

۲ - از نظر شرعى، غيبت هنگامى پيش مى آيد كه پشت سر فرد، «عيب و نقص» او را بازگو كنند؛ ولى اگر كمالش را بگويند (راضى باشد يا نباشد) غيبت شمرده نمى شود.

۳ - عيب و نقصى كه شخص در غياب برادر يا خواهر مؤمنش مى گويد، نزد عموم ناخوشايند و ناپسند باشد؛ از اين رو اگر عامه مردم آن عيب را زشت بشمارند؛ ولى خود فرد غايب به باز گفتن آن راضى باشد، غيبت به شمار مى رود.

پيش تر از رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله در بحث «تفاوت بهتان و غيبت» روايتى آورده شده كه حضرت در تعريف غيبت فرمود: ذكرك اخاك بما يكره در اين حديث، اين نيست كه آن چه را فقط برادرت خوش ندارد، ذكر كنى ؛ بلكه منظور، امرى است كه به طور طبيعى و نزد عامه ناخوشايند باشد؛ زيرا خداوند متعالى راضى نيست آبروى مؤمن در اجتماع بريزد. و در روايات هم آمده است :

قوا اعراضكم(۳۸) .

آبروهايتان را حفظ كنيد. امير مؤمنانعليه‌السلام

ليس للمؤمن ان يذل نفسه(۳۹) .

مؤمن حق ندارد خودش را خوار كند.

پيامبر اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله

ان الله تبارك و تعالى فوض الى المؤمن كل شى ء الا اذلال نفسه(۴۰) .

خداوند بلند مرتبه همه چيز، جز ذليل كردن نفس را به مؤمن تفويض كرده است.

امام صادقعليه‌السلام

پس اگر مؤمن، عيب برادر مؤمن خود را كه ناپسند تلقى مى شود، پشت سرش بگويد و آن فرد هم راضى باشد، رضايتش موجب برداشته شدن حرمت اين عمل نمى شود.

۴ - عيب و نقصى در غياب فرد بازگو شود كه از مردم پوشيده بوده است ؛ بنابراين اگر فردى به داشتن عيبى نزد مردم معروف باشد، بازگفتن آن نزد كسى كه از آن آگاهى دارد، حرام نيست.

حضرت موسى بن جعفرعليه‌السلام فرمود:

من ذكر رجلا من خلفه بما هو فيه مما عرفه الناس لم يغتبه و من ذكره من خلفه بما هو فيه مما لا يعرفه الناس اغتابه(۴۱) .

كسى كه پشت سر شخصى چيزى را يادآور شود كه همه مردم مى دانند، غيبت نيست و اگر كسى پشت سر شخصى نقص يا عيبى را بگويد كه مردم نمى دانند، غيبت است.

۵ - قصد انتقاص وجود داشته باشد؛ يعنى شخص با باز گفتن عيب ديگرى، قصد كاستن از وجهه و شخصيت او را داشته باشد؛ پس اگر باز گفتن عيب، براى درمان و برطرف كردن آن باشد، مثل آن كه انسان، حالات مريضى را به پزشك بگويد، چون قصد انتقاص ندارد، رفتار او غيبت به شمار نمى آيد.

۶ - شنونده داشته باشد؛ پس اگر انسانى نشسته باشد و از روى ناراحتى يادآور عيوب ديگرى شود، چون شنونده ندارد، رفتار او حرام نيست و غيبت به شمار نمى رود.

استماع غيبت

همان گونه كه گفته شد، غيبت زمانى تحقق مى يابد كه شنونده اى وجود داشته باشد؛ پس شنونده غيبت، همانند گوينده آن، در تحقق غيبت دارد؛ از اين رو حكم غيبت شامل حال او نيز مى شود.

با اين وصف، فقيهان «گوش دادن» به غيبت را هم از لحاظ شرعى حرام دانسته اند و از اين نظر اختلافى بين آنها نيست. روايات بسيارى نيز در اين زمينه وجود دارد كه به برخى از آن ها اشاره مى شود:

امام صادقعليه‌السلام نقل كرده است كه پيغمبر اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله افراد را از غيبت كردن و گوش دادن به آن نهى فرمود:

نهى عن الغيبه و الاستماع اليها(۴۲) .

پيامبر گرامىصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود:

السامع للغيبه احد المغتابين(۴۳) .

گوش كننده غيبت يكى از دو نفرى است كه غيبت مى كند.

ما عمر مجلس بالغيبه الا خرب من الدين(۴۴) .

هيچ مجلسى با غيبت آباد نشد، مگر اين كه از نظر دينى خراب شد.

فنزهوا اءسماعكم من استماع الغيبه(۴۵) .

گوش هاى خود را از شنيدن غيبت پاك كنيد.

امام صادقعليه‌السلام نيز مى فرمايد:

الغيبه كفر و المستمع لها و الراضى بها مشرك(۴۶) .

غيبت، كفر، و شنونده و خشنود از آن، مشرك است.

كفر بر دو گونه است :

الف - كفر اعتقادى

ب - كفر عملى.

كفر اعتقادى عدم اعتقاد به اصول حقه است ؛ اما كفر عملى نديده گرفتن چيزى است كه از سوى خداوند مورد امر و نهى قرار مى گيرد؛ البته اگر كفر عملى ادامه يابد، چه بسا به كفر اعتقادى بينجامد؛ براى نمونه، تكليفى مانند نماز كه از اركان و پايه هاى دين ما است، اگر به صورت عمدى ترك شود، در ايمان انسان خلل وارد مى شود چنان كه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود:

من ترك الصلوه متعمدا فقد كفر(۴۷) .

كسى كه نماز را به عمد ترك كند، كافر است.

غيبت، طبق فرموده امام صادقعليه‌السلام چنين است :

الغيبه اءن تقول فى اخيك ما ستره الله عليه(۴۸) .

غيبت آن است كه آن چه [= عيبى] را خداوند پنهان ساخته است، بازگويى.

از سويى، شنونده غيبت در آشكار شدن آن عيب همان اندازه نقش دارد كه گوينده غيبت دارد؛ زيرا اگر گوشى براى شنيدن غيبت نباشد، گوينده كارى از پيش نمى برد؛ بنابراين، هر دو مرتكب گناه شده اند.

عبدالله بن سنان روايت مى كند كه به امام صادقعليه‌السلام عرض ‍ كردم :

عوره المؤمن على المؤمن حرام ؟ قال : نعم قلت : يعنى سفلته ! قال : ليس ‍ حيث تذهب ! انما هو اذاعه سره(۴۹) .

آيا عورت مؤمن بر مؤمن حرام است ؟ فرمود: بله. گفتم : منظور از عورت همان معناى عورتين(۵۰) است ؟ گفت : نه، آن گونه كه گمان كردى نيست. منظور از عورت نشر دادن سر او بود.

امام صادقعليه‌السلام از رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله چنين نقل كرده است :

من اذاع الفاحشه كان كمبتدئها(۵۱) .

كسى كه عمل زشتى را نشر دهد، مثل كسى است كه آن كار را آغاز كرده است.

همچنين امام صادقعليه‌السلام فرمود:

من قال فى مؤمن ما راءته عيناه و سمعته اذناه فهو من الذين قال الله عزوجل ان الذين يحبون ان تشيع الفاحشه فى الذين آمنوا لهم عذاب اليم(۵۲) .

كسى كه از مؤمنى، چيزى را كه با چشمش ديده يا با گوشش شنيده، به كسى ديگر بگويد، از كسانى است كه خداوند مى فرمايد: دوست دارند عمل زشتى در ميان كسانى كه ايمان آورده اند، نشر يابد و براى ايشان عذاب دردناكى است.

در غيبت، گوينده با گفتار، و شنونده با شنيدن خود، راز ديگرى را فاش ‍ مى كنند و منشاء نشر عمل زشت مى شوند؛ البته گوش كردن هر چيز دو حالت دارد:

۱ - يا شنيدن (سماع) است ؛ بدين معنا كه چيزى ناخودآگاه به گوش كسى مى رسد، بدون اين كه او خواسته باشد به آن گوش فرادهد.

۲ - يا گوش دادن (استماع) است ؛ يعنى شخص به طور كامل توجه كند و آن چه را مى شنود، به ذهن خود بسپارد.

نكته قابل توجه ديگر آن كه در مساءله غيبت، گوش ندادن به غيبت ديگران كافى نيست ؛ بلكه افزون بر گوش نكردن، مقابله با آن نيز لازم است.

فقيهان بر اين نظر اتفاق دارند كه نه تنها نبايد به غيبت گوش كرد، بلكه اگر كسى در جايى غيبت مى كند، بايد او را از اين كار بازداشت.

رد غيبت

هر جا رفتار زشت و امر حرامى واقع شود، بر هر مسلمان واجب است از منكر نهى كند و اين مساءله به غيبت اختصاص ندارد؛ اما در اين افزون بر نهى از غيبت، رد آن و دفاع از غيبت شونده نيز لازم است.

در اين زمينه روايات متعددى وارد شده است كه از جمله به موارد ذيل اشاره مى شود:

پيامبر اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود:

من رد عن عرض اخيه بالغيب كان حقا على الله ان يعتقه من النار(۵۳)

كسى كه (بدگويى) را از برادر مؤمنش در غياب او دور كند، سزاوار است خداوند او را از آتش برهاند.

در جايى ديگر حضرتصلى‌الله‌عليه‌وآله به سرزنش كسى كه به يارى غيبت شونده اقدام نكند، پرداخته، به اميرالمؤمنين علىعليه‌السلام مى فرمايد:

يا على ! من من اغتيب عنده اخوه المسلم فاستطاع نصره فلم ينصره خذله الله فى الدنيا و الاخره(۵۴)

اى على ! كسى كه پيش او از برادر مسلمانش غيبت شود و بتواند آن برادر مسلمان را يارى كند، ولى كمك نكند، خداوند او را در دنيا و آخرت خوار مى كند.

حضرت باقرعليه‌السلام نيز در تاءييد رد كننده غيبت، و سرزنش كسى كه غيبت او بشنود و رد نكند فرمود:

من اغتيب عنده اخوه المؤمن فنصره و اءعانه نصره الله و اعانه فى الدنيا و الاخره و من لم ينصره و لم يعنه و لم يدفع عنه و هو قدر على نصرته و عونه خفضه الله فى الدنيا و الاخره(۵۵) .

اگر پيش كسى، از برادر مؤمنش غيبت شود و او برادر مؤمنش را يارى كند، خداوند هم او را در دنيا و آخرت يارى كند مى كند؛ اما اگر بتواند كمك كند و آن غيبت را از برادرش برگرداند و اين كار را نكند، خداوند او را در دنيا و آخرت خوار مى كند.

پيامبر اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله پاداش رد غيبت را بزرگ شمرده است :

من رد عن اخيه غيبه سمعها فى مجلس رد الله عنه الف باب من الشر فى الدنيا و الاخره فان لم يرد عنه اعجبه كان عليه كوزر من اغتاب(۵۶) .

اگر كسى از برادر مؤمنش غيبتى شنيد و آن را رد كرد، خداوند هزار شرو بدى را از او بر مى گرداند و اگر آن غيبت را رد نكرد، بلكه تعجب هم كرد، گناهش مثل همان شخصى است كه غيبت مى كند.

بر اساس روايتى ديگر اگر در مجلسى، پشت سر برادر مؤمنى، غيبت شود، در حالى كه شخص بتواند آن را رد كند، ولى نكند، گناهش هفتاد بار بيش تر از غيبت كننده است(۵۷) .

همان گونه كه از روايات پيشين بر مى آيد، اگر در مقابل غيبت سكوت شود، ميدان براى غيبت كننده بازتر مى شود و رد نكردن آن به منزله تشويق شخص و امضاى عملى بر گفتار او است.

چگونگى رد غيبت

رد غيبت و دفاع از كسى كه مورد غيبت قرار گرفته، بايد با نوع غيبت متناسب، و جامع و كامل باشد. اگر عيب نفسانى فردى بازگو شده، مانند آن كه گفته شده است : فلانى متكبر يا حسود است، پاسخ هم بايد با آن متناسب باشد؛ همانند آن كه به غيبت كننده گفته شود: تو چگونه از درون و باطن ديگرى آگاه شده اى ؟! انسان به صورت معمول از رذايل نفسانى خودش نيز غافل است و آگاه نيست، پس چگونه مى تواند به رذيله اى از رذيل درونى ديگرى پى ببرد!؟

ممكن است او در پاسخ به كردار ظاهرى كه گوياى صفات زشت درونى است، استناد كند؛ مانند آن كه بگويد: فلان كس بخيل است ؛ زيرا مال و ثروت دارد؛ ولى استفاده نمى كند. در جواب او بايد گفت : از كجا مى دانى كه او اين گونه است ؟ چه بسا او براى خودش استفاده نمى كند؛ اما به ديگران مى دهد.

اگر غيبت درباره بدن و جسم شخص باشد، در پاسخ مى توان گفت : عيب آن است كه نزد خداوند نقص به شمار رود. پروردگار عالم فقط نقص هاى روحى يا علمى را براى انسان عيب مى شمرد. چه بسا افرادى با نقص ‍ جسمانى پيش پروردگار محبوب ترين، و افرادى با وجود برخوردارى از سيما و اندامى مناسب، نزد خدا مبغوض ترين باشند.

گاه غيبت در زمينه امور دينى است كه البته درباره گناهان راه توجيه باز است و مى توان رفتارى به ظاهر نادرست را بر شكل درستى حمل كرد؛ چون ممكن است عملى دو چهره داشته باشد: يكى چهره گناه، و ديگرى چهره غير آن كه گناه شمرده نمى شود؛ ولى اگر راهى بارى توجيه وجود نداشته باشد و درباره عمل شخص، پشت سرش بدگويى كنند مى توان گفت كه هر مؤمنى [غير از پيشوايان معصومعليه‌السلام ] مى لغزد و ممكن است دستش به گناه آلوده شود؛ پس نمى توان بر او عيب گرفت ؛ چرا كه ممكن است توبه كند، و ديگران به دليل غيبت كردن از او، دچار معصيت شده و موفق به توبه نشوند؛ در نتيجه روز قيامت، او پاك باشد و ديگران آلوده باشند.

اگر موقعيتى پيش آيد كه شنونده غيبت به هيچ شكلى به رد آن قدرت نداشته باشد، بايد راه هاى ديگرى را پيش بگيرد؛ مانند آن كه بكوشد مسير سخن را منحرف يا به گونه اى حرف را عوض كند. اگر باز هم نتوانست جلو اين گناه را بگيرد، مجلس غيبت را ترك كند؛ اما اگر اين هم ممكن نبود، مانند آن كه در جايى زندانى بود و نمى توانست غيبت را رد كند يا از مجلس ‍ برخيزد، بايد در دل، ناخشنود، و از اين كار ناراضى باشد؛ چرا كه اگر كسى از غيبت ديگرى راضى باشد و از اين كه عيوب او بازگو شده خرسند شود، بدون آنكه خود در غيبت نقشى داشته باشد، گناه كار است.

حضرت صادقعليه‌السلام فرمود:

الغيبه كفر و المستمع لها و الراضى بها مشرك(۵۸) .

غيبت كفر است و شنونده غيبت و راضى به آن مشركند.

كفاره غيبت

توبه از گناهان واجب است و هر مسلمان بايد بى درنگ از گناه خود پشيمان شده، توبه كند و اگر موفق به توبه نشود و از دنيا برود، در صحنه قيامت با گناهان بسيار خود رو به رو خواهد شد و هيچ گريزگاهى نخواهد داشت.

انسانى كه غيبت مى كند، مرتكب گناهى بزرگ شده و بر او واجب است كه بلافاصله توبه كند.

پيامبر اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود:

من اغتاب اخاه المسلم بطل صومه و نقض وضوؤ ه فان مات و هو كذلك مات و هو مستحل لما حرم الله(۵۹) .

هر كسى از برادر مسلمانش غيبت كند، روزه اش باطل مى شود و وضويش از بين مى رود؛ پس اگر در اين حالت بميرد، در حالى مرده است كه حلال شمرنده حرام الاهى است.

استحلال و استغفار:

«استحلال» به اين معنا است كه شخص غيبت كننده، نزد كسى كه از او غيبت كرده است برود و از او حلاليت بطلبد، و «استغفار» يعنى كه شخص غيبت كننده پس از ارتكاب غيبت، از خداوند آمرزش ‍ بخواهد.

فقيهان درباره «استحلال و استغفار» از غيبت، احتمال هايى را مطرح كرده اند؛ از جمله اين كه اگر بر «استحلال» مفسده اى مترتب نباشد و دشمنى و كدورتى پديد نياورد يا آن را بيش تر نكند، بايد انجام شود؛ اما اگر موجب مفسده اى شود، فرد فقط باشد استغفار كند چه بسا اگر غيبت كننده به قصد طلب حلاليت، رفتار ناشايست خود را براى كسى كه از او غيبت كرده، باز گويد، بذر دشمنى و كينه را در دل او بكارد. به هر حال، از نظر فقهى احتياط آن است كه از شخص غيبت شده، استحلال كند تا توبه او مقبول افتد.

برخى فقيهان شرط قبولى توبه را استحلال مى دانند، بر اين اساس، شخص ‍ غيبت كننده بايد از كسى كه غيبتش را كرده، حلاليت بطلبد و تا آن شخص ‍ او را نبخشايد، آمرزيده نمى شود.

از پيامبر گرامىصلى‌الله‌عليه‌وآله نقل شده است :

يا اباذر! اياك و الغيبه... و الغيبه لا تغفر حتى يغفرها صاحبها(۶۰)

اى اباذر! از غيبت بپرهيز... غيبت آمرزيده نمى شود، مگر اين كه شخص ‍ غيبت شده آن را ببخشد.

و اما مصاحب الغيبه فيتوب فلا يتوب الله عليه حتى يكون صاحبه الذى يحله(۶۱) .

در بعضى روايات آمده است كه خداوند، مؤمنى را پس از توبه عذاب نمى كند، مگر دو كس را كه يكى از آن دو، غيبت است، و اين شايد درباره غيبت كننده اى باشد كه غيبت شونده از او نگذشته است.

در روايت ديگر، نه تنها قبولى توبه با عفو و حلاليت رابطه مستقيم دارد، بلكه قبولى اعمال نيك انسان نيز به حلال كردن كسى كه از او غيبت شده، وابسته است.

رسول گرامىصلى‌الله‌عليه‌وآله مى فرمايد:

من اغتاب مسلما او مسلمه، لم يقبل الله تعالى صلاته و لا صيامه و اربعين يوما و ليله الا ان يغفر له صاحبه(۶۲) .

كسى كه از مرد يا زن مسلمانى غيبت كند، خداوند نماز و روزه اش را تا چهل روز و شب نمى پذيرد، مگر اين كه فرد غيبت شده او را ببخشد.

اين روايت به آن معنا است كه عبادت هاى او سازندگى ندارد و در او نورانيتى پديد نمى آورد، نه آن كه تكليف نماز و روزه از گردن او ساقط شده باشد.

در روايت ديگرى عنوان شده است كه بايد براى شخص غيبت شونده، از درگاه خداوند آمرزش طلبيد؛ يعنى غيبت كننده در برابر غيبتى كه از او كرده، بايد برايش دعا كند.

از حضرت صادقعليه‌السلام نقل شده است :

سئل النبىصلى‌الله‌عليه‌وآله : ما كفاره الاغتياب ؟ قال : تستغفر الله لمن اغتبته كلما ذكرته(۶۳) .

از پيامبر اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله پرسيده شد: كفاره غيبت چيست ؟ فرمود: اين كه هر گاه غيبت شده را به ياد آورى، برايش از خداوند آمرزش بخواهى.

من ظلم احدا ففاته فليستغفر الله كلما ذكره فانه كفاره له(۶۴) .

كسى كه حق ديگرى را به ستم پايمال كند، هر گاه او را به ياد مى آورد، از خداوند متعالى برايش آمرزش بطلبد. همانا اين، كفاره گناه او است.

كفاره غيبت از ديدگاه اخلاقى :

يكى از حقوق برادرى ايمانى اين است كه مؤمن، از خواهر يا برادر مؤمنش ‍ غيبت نكند و اگر غيبت كرد، حق آن ها را پايمال كرده است و در نتيجه حقى اخلاقى از سوى غيبت شونده بر عهده اش خواهد آمد.

در اين زمينه نيز رواياتى وجود دارد:

حضرت رضاعليه‌السلام مى فرمايد:

حق المؤمن على المؤمن... و لا يغتابه(۶۵) .

حق مؤمن بر مؤمن [اين است كه] از او غيبت نكند.

رسول خداعليه‌السلام فرمود:

للمؤمن على المؤمن سبعه حقوق واجبه من الله عزوجل... و ان يحرم غيبته(۶۶) .

براى هر مؤمن در برابر مؤمن ديگر، هفت حق واجب از سوى خداوند عزوجل وجود دارد... و يكى از آن ها حرمت غيبت از او است.

للمسلم على اخيه ثلاثون حقا براءه منها الا بالاداء او العفو... ان احدكم ليدع من حقوق اخيه شيئا فيطالبه به يوم القيامه فيقضى له و عليه(۶۷) .

مسلمان بر گردن برادرش سى حق دارد كه هيچ رهايى از آن ها نيست، مگر آن كه صاحب حق او را ببخشايد. همانا هر يك از شما كه چيزى از حقوق برادرش را ناديده بگيرد، آن برادر و روز قيامت از او خواهد طلبيد؛ پس به ضرر او و به سود آن برادر حكم مى شود.

حق مؤمن اين است كه از او غيبت نشود؛ پس اگر حق او از بين برود، يا بايد حقش ادا شود يا عفو كند.

نكته اخلاقى در مساءله درخواست حلاليت از غيبت شده، اين است كه وقتى انسان از برادر خود غيبت مى كند، نفسش سركش مى شود و ديگرى را كوچك مى شمرد و درخواست گذشت، خود نوعى تحقير نفس است و عذرخواهى، به نوعى جلو شرارت هاى نفس را مى گيرد يا آن را سركوب مى كند.

با توجه به روايات پيش گفته، دانشمندان علم اخلاق معتقدند كه به لحاظ حقوق اخلاقى، اگر شخصى از كسى كه با او رابطه ايمانى دارد، غيبت كرد، در صورت دسترس داشتن به او به وجود نيامدن دشمنى و كينه و هر گونه مفسده ديگر، شايسته است درخواست گذشت كند تا برايش جنبه سازندگى و سركوب نفس داشته باشد؛ ولى اگر غيبت شده در دسترس ‍ نيست يا بر بازگفتن آن مفسده اى مترتب است، بهتر است از درگاه خداوند آمرزش بطلبد، و اگر او را در عبادت هايش شريك كند، براى جبران گناهش، اثر بيش ترى دارد.

طلب آمرزش، براى انسان، نيكى به همراه دارد و از سركشى نفس او جلوگيرى مى كند.

موارد جواز غيبت

در اين قسمت، سخن از موارد جواز غيبت است. مواردى كه غيبت در آن ها حرام و ممنوع نيست، عبارتند از:

الف - متجاهر به فسق :

متجاهر به فسق كسى است كه آشكارا گناه مى كند و از ارتكاب گناه پيش ‍ چشم مردم باكى ندارد.

فقيهان درباره باز گفتن عيب شخصى كه آشكارا گناه مى كند، دو نظر دارند: گروهى مى گويند: اين عمل غيبت است ؛ ولى حرام نيست و گروه ديگر مى گويند: اين عمل نه غيبت است و نه حرام.

براى تشخيص فرد متجاهر به فسق، بايد به چند نكته دقت شود:

۱ - شناخت تفاوت «متجاهر به گناه» و «مصر بر گناه»: متجاهر به گناه - همان طور كه گفته شد - كسى است كه گناهى را آشكارا انجام مى دهد و باكى از ديدن مردم ندارد؛ ولى در اين تعريف، تعداد مرتبه هايى كه گناهى را انجام مى دهد، مطرح نيست ؛ يعنى ممكن است شخص متجاهر به گناه، اصرارى بر تكرار گناه نداشته باشد و مرتب آن را انجام ندهد؛ در حالى كه مصر بر گناه به كسى گفته مى شود كه گناهى را پياپى انجام دهد، و ديگر فرقى نيست ميان آن كه آشكارا گناه كند يا پنهانى ؛ پس مصر بر گناه، ممكن است متجاهر به گناه نباشد، و متجاهر به گناه ممكن است مصر بر آن نباشد. از سويى ممكن است فردى، هم متجاهر به گناه باشد و هم مصر بر آن ؛ يعنى گناهى را بى باكانه و آشكارا مرتب انجام دهد.

بايد دقت داشت كه مورد جواز غيبت، تجاهر به گناه است، نه اصرار بر آن ؛ پس غيبت از كسى كه پياپى، اما پنهانى گناهى را انجام مى دهد، و نمى خواهد ديگران از گناه او آگاه شوند، جايز نيست.

۲ - منظور از همگان در تعريف متجاهر (كسى كه پيش روى همگان، آشكارا گناه مى كند)، همه اهالى منطقه اى كه فرد در آن زندگى مى كند. نيست ؛ زيرا بر فرض، اگر فردى در شهرى بزرگ با جمعيتى بسيار، گناهى انجام دهد، طبيعى است كه رفتار او پيش روى بسيارى از آن ها قرار نمى گيرد؛ پس منظور از «تجاهر به گناه نزد همگان»، آن است كه ابايى از انجام گناه نزد همگان نداشته باشد؛ اگر چه گناه او را همه نبينند.

۳ - تجاهر به گناه فقط به مرزهاى بى باكى شخص در ارتكاب گناه محدود مى شود. گاه بى باكى شخصى در ارتكاب گناه، همگان را در بر مى گيرد و گاه به گروه خاصى محدود است ؛ بنابراين اگر فردى در حضور دوستان صميمى خود مرتكب گناه مى شود، ولى حاضر نيست آن را نزد ديگران انجام دهد، فقط نزد دوستانش متجاهر است و چون نزد ديگران تجاهر به گناه نيست، نمى توان از او غيبت كرد.

اگر شخصى در شهرى متجاهر به گناهى، ولى در شهرى ديگر چنين نباشد، غيبت از او در شهرى كه تجاهر نمى كند، جايز نيست. به عبارت ديگر، تجاهر به گناه قابل مرزبندى است.

۴ - متجاهر به گناه كسى است كه از نظر شرعى براى رفتارش توجيه درستى نداشته باشد؛ به اين معنا كه گناه بودن آن عمل نزد او و همگان مسلم باشد و با اين حال آن را آشكارا انجام دهد؛ امام در صورتى كه حقيقت رفتارى از نظر شخص غيبت كننده گناه باشد، ولى انجام دهنده عمل (كسى كه از او غيبت مى شود) براى آن توجيه شرعى درستى داشته باشد، آن فرد متجاهر به فسق شمرده نمى شود و غيبت از او نيز جايز نيست، چه رسد به اين كه غيبت كننده، وجود توجيه صحيحى براى آن عمل را محتمل بداند.

۵ - تجاهر به گناه سبب جواز غيبت از همان گناه است ؛ بنابراين اگر كسى متجاهر به گناهى است، در غياب او، فقط مى توان همان گناه را باز گفت، متجاهر بودن شخص به گناه خاص، مجوزى براى بيان عيوب و نقايص او نيست.

پيامبر گرامىصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود:

لا غيبه لثلاثه : سلطان جائر و فاسق معلن و صاحب بدعه(۶۸) .

غيبت درباره سه گروه اشكال ندارد: اول پادشاه ستمگر، دوم فاسقى كه آشكارا گناه مى كند و سوم بدعت گذار.

لا غيبه لفاسق(۶۹) .

غيبت درباره غاسق، غيبت شمرده نمى شود.

اربعه ليس غيبتهم غيبه الفاسق المعلن بفسقه...(۷۰) .

غيبت چهار دسته حرام نيست : اول گناه كارى كه گناهش را آشكارا انجام دهد...

اميرالمؤمنين علىعليه‌السلام نيز فرمود:

الفاسق لا غيبه له(۷۱) .

غيبت درباره كسى كه فاسق است، اشكال ندارد.

در زمينه بعد اخلاقى تجاهر به گناه، دو نكته قابل ذكر است :

نكته نخست : غيبت كردن از زن و مرد با ايمان حرام است و درباره غير مؤمن اشكال ندارد؛ چرا كه مؤمن نزد خداوند محترم است و حريم از نزد بندگان خدا نيز بايد پاس داشته شود؛ پس اگر عيوب و نقايصش را آشكار كنند، حرمتش را را پايمال كرده اند كه اين عمل حرام بوده، خدا را به خشم مى آورد؛ ولى اگر خود مؤمن حرمت خويش را پاس نداشت و بى باكانه گناه كرد، حرمتش را به دست خويش پايمال كرده و حريم خويش را شكسته است. حضرت صادقعليه‌السلام مى فرمايد:

اذا جاهر الفاسق بفسقه فلا حرمه له و لا غيبه(۷۲)

اگر انسان گناهش را آشكارا انجام دهد [= درباره آن بى باك باشد]، احترام ندارد و غيبتش بدون اشكال است.

حضرت باقرعليه‌السلام هم مى فرمايد:

ثلاثه ليس لهم حرمه : صاحب هوى مبتدع و الامام الجائر و الفاسق المعلن بالفسق(۷۳) .

سه دسته احترام ندارند: كسى كه در پيروى خواهش هاى نفسانى خود در دين خدا بدعت گذارد، و حاكم ستمگر، و فاسق متجاهر به فسق.

نكته دوم : در فرهنگ مكتب هاى الاهى پرده دارى و پرده پوشى مساءله مهمى است و براى جامعه بشرى، محورى اساسى به شمار مى رود؛ در حالى كه غيبت، پرده درى است، و با پرده دارى متناقض و با آن به شدت ناسازگار است و كسى كه آشكارا پرده درى مى كند و بى باكانه خود را به گناه مى آلايد، ديگر باز گفتن گناه او، پرده درى از او نيست.

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله مى فرمايد:

من القى جلباب الحياء فلا غيبه له(۷۴) .

كسى كه پرده حيا را دور افكنده است، غيبت درباره اش معنا ندارد.

پرده دارى براى كسى كه از گناه كردن باكى ندارد، بى مفهوم است ؛ چه رسد به كسى كه از عمل ناشايست خود خشنود مى شود و به آن افتخار هم مى كند. چه ناپسند است كه انسان، با غرور و افتخار گناهش را وصف كند.

ب - ستمگر:

مورد دوم از موارد جواز غيبت آن جا است كه در غياب ستمگر، ستم او را باز گويند كه اين عمل غيبت نبوده و حرام نيست.

خداوند متعالى مى فرمايد:

لا يحب الله الجهر باسوء من القول الا من ظلم و كان الله سميعا عليما(۷۵) .

خداوند دوست ندارد كسى با سخنان خود، بدى ها [ى ديگران] را اظهار كند، مگر آن كس كه مورد ستم واقع شده باشد. خداوند شنوا و دانا است.

شايان ذكر است كه در اين مورد، ميان ظالم متجاهر به ظلم با غير متجاهر فرقى نيست ؛ يعنى چه از بازگو شدن ظلمش باك داشته باشد و چه نداشته باشد، اين عمل غيبت به شمار نمى آيد و لزومى ندارد كه شنونده از مطلبى كه پشت سر ظالم مطرح مى شود، آگاهى قبلى داشته باشد؛ به اين معنا كه اگر چيزى هم در اين باره نداند، باز هم به جواز اين غيبت خللى وارد نمى شود.

براى جواز غيبت از ستمگر شرايطى وجود دارد كه عبارتند از:

۱ - نيت و قصد مظلوم از غيبت كردن درباره ظالم، دفع يا رفع ظلم او باشد؛ پس اگر مظلوم فقط قصد تنقيص يا تحقير ظالم را داشته باشد و بخواهد آبروى او را بريزد، غيبتش جايز نخواهد بود؛ البته اين شرط درونى است و به قصد و نيت غيبت كننده برمى گردد.

۲ - شرط دوم درباره گفتار مظلوم است. مظلوم فقط اجازه دارد درباره ستمى كه در حق او شده است سخن بگويد و اگر در غياب ظالم، عيب هاى ديگر او را كه با ظلمش ارتباطى ندارد، بيان كند، گفتار او غيبت به شمار رفته، حرام است.

۳ - شرط سوم درباره شنونده غيبت است. مظلوم فقط حق دارد نزد كسى از ستمگر غيبت كند كه هم توان كمك كردن به او و هم اميد به يارى و حمايت او داشته باشد.

چه بسيار كسانى كه توان كمك و يارى به ستمديده را دارند، ولى در اين باره اقدامى نمى كنند و حتى نمى توان به كمك آن ها اميد داشت كه در اين صورت، غيبت كردن از ظالم نزد ايشان، جايز نخواهد بود.

نكته ديگر درباره اين نوع غيبت آن است كه اگر ظالمى به كسى ظلم كرده باشد، آيا جايز است شخص ثالثى، ظلم او را نقل كند؟ در پاسخ بايد گفت : خير، فقط خود مظلوم مى تواند با بيان ستمى كه در حق او شده است، از خويش دفاع كند.

نكته ديگر اين كه آيا بيان ظلم به دادگاه اختصاص دارد و فقط در محضر قاضى بايد عنوان شود؟ در پاسخ به اين پرسش نيز بايد گفت : خير، هر گاه جان، مال و آبروى انسان تهديد شود و خودش به تنهايى نتواند از خويش ‍ دفاع كند و به كمك نياز داشته باشد، جايز است از طريق ستم به ديگران، از خود دفاع كند.

خداوند متعالى در قرآن كريم مى فرمايد:

والذين اذا اصابهم البغى هم ينتصرون... و لمن انتصر بعد ظلمه فاولئك ما عليهم من سبيل (۷۶) .

و كسانى كه هرگاه ستمى به آن ها رسد، يارى مى طلبد... و كسى كه پس از مظلوم شدن يارى طلبد، ايرادى بر ايشان نيست.

ج - بدعت گذار:

مورد سوم از موارد جواز غيبت آن است كه بدعت شخص بدعت گذار را در غيابش، بازگويند تا مردم از راه نادرست او مصون بمانند. بدعت گذار كسى است كه با نام دين، چيزى را كه از دين نيست پايه مى گذارد و مردم را با اين كار منحرف مى كند. بدعت گاه در اصلى از اصول اعتقادى گذاشته مى شود و گاه در فرعى از احكام دين.

صاحبان فرقه هاى گوناگون مذهبى كه عقايدى انحرافى دارند، از جمله بدعت گذاران به شمار مى روند و غيبت از ايشان جايز است ؛ البته توجه به اين نكته لازم است كه چون غيبت از بدعت گذار براى جلوگيرى از ايجاد انحراف به وسيله او است، اگر شخصى داراى عقايد انحرافى باشد، ولى قصد اشاعه و آموزش آن ها را نداشته باشد، و ترسى از منحرف كردن او در ميان نباشد، غيبت از او جايز نخواهد بود.

سه كس را شنيدم كه غيبت روا است                   وزين در گذشتى چهارم خطا است

يكى پادشاهى ملامت پسند		كزو بر دل خلق بينى گزند
حلال است از او نقل كردن خبر		مگر خلق باشند از او بر حذر
دوم پرده بر بى حيايى مكن		كه خود مى درد پرده بر خويشتن
زحوضش مدار اى برادر نگاه		كه او مى درافتد به گردن به چاه
سوم كژ ترازوى ناراست خوى		زفعل بدش هر چه دانى بگوى(۷۷)

موارد مشتبه با موارد جواز غيبت

گاه انسان به اشتباه غيبت كردن خود را از موارد جواز غيبت مى پندارد، در حالى كه اين گونه نبوده، رفتار او حرام است كه از آن جمله مى توان به موارد ذيل اشاره كرد:

۱ - رضايت كسى كه درباره او غيبت مى شود:

رضايت يا عدم رضايت انسان از اين كه عيوب او گفته شود، هيچ نقشى در اصل غيبت نداشته، حرمت و گناه غيبت را برطرف نمى كند. راضى بودن كسى كه از او غيبت مى شود، موجب جواز غيبت نمى شود.

بايد توجه داشت كه رضايت انسان در بازگو شدن عيوبش، با تجاهر به گناه متفاوت است ؛ زيرا ممكن است آن شخص با غيبت كننده رابطه شخصى يا حتى عاطفى داشته باشد؛ ولى حاضر نباشد آن عمل را پيش هر كسى انجام دهد كه در اين صورت در انجام گناه بى باك نيست ؛ پس تعريف متجاهر به فسق، شامل او نمى شود و غيبت از او حرام است.

۲ - آگاهى قبلى شنونده غيبت از عيب كسى كه از او غيبت شده :

اگر غيبت كننده، عيب و نقص فردى را نزد كسى كه از آن آگاه است بيان كند، اين رفتار، غيبت به شمار رفته، حرام است. آگاهى شنونده غيبت از عيب كسى كه از او غيبت مى شود، موجب جواز غيبت او نيست ؛ زيرا مقصود از دانستن و آشكار بودنى كه حرمت غيبت را برطرف مى كند، دانستن شخصى نيست ؛ بلكه منظور، معروف بودن و اشتهار عرفى است ؛ به اين معنا كه اگر كسى عيب و نقصى داشته و اين عيب نزد همگان معروف باشد، آن گاه بيان عيب او غيبت به شمار نمى رود؛ زيرا عيب او شهرت عرفى دارد؛ البته منظور از شهرت عرفى اين نيست كه همه مردم بدون استثناء از عيب او آگاه باشند؛ بنابراين، غيبت فقط در مورد نقصى كه معروف است، اشكال ندارد؛ به شرط اين كه شنوده، آن نقص را بداند؛ ولى اگر نداند، اين هم حرام خواهد بود.

امورى كه به موارد جواز غيبت ملحق مى شوند

موارد ديگرى هم وجود دارند كه غيبت در آن ها جايز است. اين موارد از موارد استثنا شده غيبت در روايات نيستند و جواز آن ها از برخى ضوابط كلى فقهى به دست مى آيد:

۱ - نصيحت مستشير(۷۸)

در مواردى كه باز نگفتن عيب و نقص كسى مايه گرفتارى و دردسر مؤمن ديگرى شود و مفسده بزرگى به بار مى آورد، بحث تزاحم اهم و مهم پيش ‍ مى آيد به اين معنا كه انسان ميان امرى مهم و امرى مهم تر قرار مى گيرد كه به حكم عقل، بايد مهم تر را مقدم بدارد.

در چنين حالى، گاه مصلحت گفتن عيب، از مفسده نگفتن آن بيش تر است كه در اين صورت، غيبت جايز مى شود؛ همانند بيان عيب هاى كسى كه به خواستگارى دختر مؤمنى رفته است. در اين جا اگر از فردى كه به طور كامل از وضعيت خواستگار آگاه است، تحقيق، و از او درخواست مشورت كند، غيبت از خواستگار جايز مى شود؛ زيرا در اين جا مساءله نصيحت كسى كه خواهان مشورت است، پيش مى آيد.

نصيحت به معناى خيرخواهى است و فرد غيبت كننده هم در واقع خير شخص مستشير را مى خواهد؛ يعنى اگر خواستگار، انسان منحرف و منحطى باشد يا عيب هاى جسمى و روحى داشته باشد، نبايد سبب اعتقاد به اين كه بيان عيوب افراد، غيبت به شمار مى آيد، دختر مؤمنى را دچار مفسده اى بزرگ كند؛ البته در اين مورد، جواز غيبت فقط به طلب مشورت نيست ؛ يعنى اين گونه نيست كه فقط وقتى از او بپرسند و مشورت بخواهند، گفتن جايز باشد؛ بلكه بدون درخواست مشورت هم مى تواند خود عيوب را بگويد؛ زيرا وقتى انسان مى بيند برادر يا خواهر مؤمنى دچار گرفتارى بزرگى مى شود و او بر دفع اين گرفتارى توانا است، و يگانه راه هم غيبت كردن است، با وجود حكم عقل در مساءله «تزاحم اهم و مهم»، بايد به اهميت گفتن در مقايسه با نگفتن دقت كند به اين معنا كه اگر راه جلوگيرى از اين مفسده به بيان عيب و نقص شخص منحصر باشد مى تواند از آن راه استفاده كند.

درباره مسائل ديگر فقهى هم عناوين ثانويه وجود دارد؛ همانند مساءله خوردن آشاميدنى ها و خوردنى هاى حرام كه اگر كسى چيزى براى خوردن نداشته باشد و احتمال اين باشد كه از گرسنگى بميرد، جايز است به مقدار ضرورت از خوردنى هاى حرام استفاده كند.

درباره تشخيص اهميت گفتن عيوب بر نگفتن آن ها، به صورت معمول، تشخيص شارع ملاك است و بايد در اين زمينه به فقيهان رجوع شود؛ اما مهم تر از هر چيز اين است كه انسان خودش را از نظر درونى بسنجد و ببيند منشاء درونى غيبتش چيست. آيا به واقع براى دين دل مى سوزاند و يا از خواهش هاى نفسانى خويش پيروى مى كند و چون موقعيتى به دست آورده، عيب و نقص هاى ديگرى را كه مدت ها در دل نگه داشته است، باز مى گويد. در اين صورت، او عقده دل خويش را باز كرده است و نيتش كسب رضاى خدا نيست ؛ پس اگر در مواردى، غيبت جايز هم باشد، باز انسان بايد به درون خود مراجعه و خود را مقيد كند تا اسير هواهاى نفسانى نشود و اعمال، گفتار و اهدافش فقط در جهت كسب رضاى الاهى باشد.

۲ - رفع و دفع منكر:

اگر فقط با غيبت بتوان گناه يا منكر مهمى را دفع كرد، بايد اين كار را انجام داد؛ براى نمونه كسانى كه در دين بدعت مى گذارند، اگر يگانه راه جلوگيرى از عمل ايشان كه باعث منحرف شدن افراد از مسير درست دين مى شود، بيان نقايص و عيوب مربوط به رفتار ناشايست آن ها باشد، بايد گفته شود.

۳ - گواهى دادن نزد قاضى :

اگر شخص براى دفع مفسده يا منكرى، نقايص ديگرى را نزد قاضى گواهى كند، كار حرامى انجام نداده است، و اگر قاضى هم شهادت بطلبد، هيچ اشكال شرعى بر طلب او وجود نخواهد داشت البته روشن است كه مقصود از نقايص، آن دسته از نقيصه هايى است كه به آن منكر مربوط بوده، در دفع آن مؤ ثر باشد.

۴ - آگاهى دادن :

اگر انسان در غياب كسى در نفى كمال او سخنى بر زبان آورد، ولى قصد تنقيص او را نداشته باشد، اين عمل او غيبت شمرده نمى شود؛ همانند نفى مهارت يك پزشك يا ضعيف بودن قدرت علمى يك مجتهد كه در اين حالت ها غيبت جايز است

(۴) ريشه هاى درونى غيبت

در اين بخش به بررسى ريشه هاى درونى و امورى كه سر منشاء غيبت هستند، پرداخته مى شود. اين امور عبارتند از:

۱ - فرو نشاندن خشم

براى فردى كه از برادر مؤمنش خشمگين مى شود و آتش غضب در درونش ‍ شراره مى كشد، امكان پديد آمدن دو حالت وجود دارد: نخست آن كه پشت سرش عيوب او را بر شمرد و از اين راه خشم خود را فرو نشاند و ديگر اين كه خشم خود را به صورت خشم و كينه و عقده فرو نشاند؛ ولى ريشه كن نكرده، هر جا مناسبتى پيش آيد، عيوبش را به طور مستمر عنوان كند كه هر دو حالت از رذايل است.

۲ - همراهى با همنشينان و دوستان

گاه انسان براى گرم كردن مجلس دوستانه و به گمان عقب نماندن از ديگران، زبان به غيبت مى گشايد؛ مثل آن كه در مجلسى دوستانه، يكى از دوستان غيبت مى كند و در اين بين، فردى كه قصد غيبت نداشته، از ترس ‍ اين كه مبادا جمع او را نپذيرد، بحث را پى مى گيرد و زبان خود را به غيبت مى آلايد.

۳ - خنثا كردن اثر

گاهى شخص براى پيشگيرى يا خنثا كردن اثر حرفى كه درباره او زده شده است، به غيبت آلوده مى شود.

هر گاه انسان براى خنثا كردن اثر سخن كسى كه مى خواهد آبروى او را ببرد، يا بر ضد او شهادتى بدهد، پيش دستى كرده، نقايص و عيوب او را غيابش ‍ عنوان كند، حتى اگر آن عيوب درست هم باشد، اين فرد غيبت كرده است و اگر براى نفوذ كلامش به دروغ نيز توسل جويد، به افتراء نيز دچار شده است.

روشن است كه اين مساءله نيز به كوچكى نفس انسان يا به ترس او باز مى گردد.

۴ - توجيه يا رفع اتهام

گاه فرد، عمل زشتى انجام داده يا به آن متهم شده است و براى توجيه يا رفع اتهام، از برادر مؤمن خود غيبت مى كند و او را به شركت در اين عمل زشت متهم مى سازد يا حتى ارتكاب را فقط به او نسبت مى دهد؛ به اين ترتيب، عيبى ديگر بر عيب هاى خود مى افزايد كه اين هم در ضعف نفس ‍ انسان ريشه دارد.

۵ - كبر

گاهى شخص براى اين كه فضيلت خود را در مساءله اى اثبات كند، عيب برادر ايمانى اش را ذكر مى كند.

او نقص هاى شخص ديگرى را مى گويد تا به صورت غير مستقيم برترى خود را به رخ بكشد. اين فرد به رذيله نفسانى كبر يا خود بزرگ بينى دچار است.

۶ - حسد

كسى كه به بيمارى نفسانى حسد مبتلا است، از ستايش برادر مؤمنش ‍ ناراحت مى شود، به همين دليل عيوب او را منتشر مى كند.

بى هنران هنرمند را نتوانند كه بينند همچنان كه سگان بازارى، سگ صيد را. مشغله بر آرند و پيش آمدن نيارند؛ يعنى سفله چون به هنر با كسى بر نيايد به خبثش در پوستين افتد.

كند هر آينه غيبت، حسود كوته دست

كه در مقابله گنگش بود زبان مقال(۷۹)

۷ - مزاح و شوخى

گاهى غيبت جنبه شهوانى و لهوى دارد؛ مانند آن كه شخصى در جمع دوستان، براى شوخى و خنده، نقايص برادر يا خواهر ايمانى خود را يادآور مى شود. اين از جمله رفتارهاى ناپسندى است كه در نيروى درونى شهودت ريشه دارد و در باب شوخى و مزاح مورد گفت وگو است.

۸ - تمسخر

گاه انسان براى استهزاى ديگرى به غيبت كردن او پرداخته، عيب هايش را فاش مى سازد.

۹ - دلسوزى بدون توجه

شخص غيبت كننده هنوز به آداب الاهى مؤ دب نشده است ؛ او دوست دارد در راه خدا قرار گيرد؛ ولى مسير آن را نمى داند و به بيراهه مى رود.

او با ديدن عيب مؤمنى، از روى دلسوزى به باز گفتن آن مى پردازد؛ مانند آن كه فردى خطاى برادر مؤمنش را ديده يا متوجه نقصى در او، در بعد دينى يا ابعاد ديگر شده است و از روى دلسوزى، بى اختيار پشت سرش عيب هاى او را بر مى شمرد. دلسوزى و ناراحتى او واقعى است و چه بسا اگر آن عيب را فاش نمى ساخت، پاداشى هم نصيب او مى شد؛ ولى چون طرف صحبتش را معرفى كرده، ثوابش به عقاب تبديل مى شود؛ بنابراين در رحمت و شفقت و مهربانى هم بايد معيار شرعى در نظر گرفته شود تا رحمت شخص مايه عذاب او نشود.

۱۰ - خشم در راه حق

گاه انسان در برابر رفتار زشتى كه از ديگرى مشاهده مى كند، چنان خشمگين مى شود كه ضمن اظهار نفرت از آن رفتار زشت، نام فرد انجام دهنده را نيز مى آورد كه در اين جا هم او به غيبت دچار شده است ؛ زيرا مى توانست بدون بردن نام فرد، فقط تنفر خويش را از آن رفتار زشت اظهار كند. اين خشم ستوده و پسنديده است، ولى غيبت نكوهيده و ناپسند است.

حضرت صادقعليه‌السلام مى فرمايد:

اصل الغيبه يتنوع بعشره انواع : شفاء غيظ و مساعده قوم و تهمه و تصديق خبر بلاكشفه و سوءظن و حسد و سخريه و تعجب و تبرم و تزين(۸۰) .

با اين تفاسير به خوبى روشن مى شود كه براى ايمن ماندن از عذاب الهى بايد از زبان به خوبى مراقبت كرد، همان گونه كه امام صادقعليه‌السلام در ادامه سخن مى فرمايد:

فان اردت السلامة فاذكر الخالق لا المخلوق، فيصير لك مكان الغيبة عبرة و مكان الاثم ثوابا(۸۱) .

اگر مى خواهى سالم بمانى، خدا را ياد كن، نه خلق خدا را. آن وقت به جاى اين كه غيبت كنى، عبرت مى گيرى و به جاى گناه، ثواب مى كنى.

(۵) پيامدهاى زشت غيبت

غيبت پيامدهاى زشت و آزار دهنده اى براى غيبت شونده و غيبت كننده به بار خواهد آورد كه آن ها را به دو دسته دنيايى و آخرتى تقسيم كرده اند.

الف - پيامدهاى زشت غيبت در دنيا

۱ - ريختن آبرو و شكستن حريم :

غيبت كننده با رفتار ناروايش آبروى ديگران را به خطر مى اندازد؛ از اين رو خداوند هم آبروى او را در معرض خطر قرار مى دهد و او را در اين دنيا رسوا مى كند.

امام صادقعليه‌السلام فرمود:

لا تغتب فتغتب و لا تحفر لاخيك حفرة فتقع فيها(۸۲) .

غيبت نكن كه مورد غيبت واقع مى شوى و براى برادرت گودالى نكن كه خود در آن خواهى افتاد.

روايت به اين معنا است كه اگر از كسى غيبت كنند، از آن ها نيز غيبت خواهند كرد؛ چون وقتى غيبت كننده عيب و نقص ديگران را آشكار سازد، ديگران نيز در صدد رسوا كردن او بر خواهند آمد.

رسول گرامى اسلام، حضرت محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله مى فرمايد:

يا معشر من اسلم بلسانه و لم يخلص الايمان الى قلبه لا تذموا المسلمين و لا تتبعوا عوراتهم فانه من تتبع عوراتهم تتبع الله عورته و من تتبع الله تعالى عورته يفضحه فى بيته(۸۳) .

اى كسانى كه به زبان اسلام آورده ايد و ايمان در دل هاى شما خالص و بى شائبه نشده است ! مسلمانان را سرزنش، و اسرار آن ها را دنبال نكنيد. همانا كسى كه عيب هاى مردم را بجويد، خداوند عيب هاى او را دنبال مى كند، و هر كس خدا دنبال اسرار و عيوبش باشد، او را در خانه خودش رسوا مى كند.

۲ - ايجاد دشمنى :

از آن جا كه غيبت، آبروى مؤمنى را مى ريزد، او را دشمن غيبت كننده مى كند. همچنين دوستان كسى كه از غيبت شده، به غيبت كننده به ديده دشمنى مى نگرند؛ هر چند ديدشان درباره كسى كه نقصش بيان شده است نيز عوض شود؛ پس غيبت كننده، هم خشم پروردگار و هم خشم بندگان او را بر مى انگيزد.

امير مؤمنان علىعليه‌السلام فرمود:

اياك و الغيبه فانها تمقتك الى الله و الناس و تحبط اجرگ(۸۴) .

از غيبت بپرهيز؛ چون موجب مى شود مورد خشم و دشمنى خدا و مردم قرارگيرى و پاداشت نابود شود.

۳ - سلب اعتماد:

اگر انسان عيب برادر مؤمنش را بگويد، اعتماد ديگران را از او، و حتى از خودش سلب مى كند؛ زيرا ديگران به اين باور مى رسند كه او شخص ‍ مطمئنى نيست و اسرار اشخاص را فاش مى سازد.

هر آن كو برد نام مردم به عار		تو خير خود از وى توقع مدار
كه اندر قفاى تو گويد همان		كه پيش تو گفت از پس مردمان(۸۵)

اگر حس اعتماد در افراد افزايش يابد، جامعه منسجم و يكپارچه مى شود؛ در حالى كه اگر غيبت در جامعه رشد كند، انسجام جامعه در معرض خطر قرار مى گيرد.

۴ - تبليغ زشتى ها:

از آن جا كه غيبت، بيان عيب و نقص شخص يا باز گفتن كار زشت او در غياب او است، با اين رفتار، زشتى آن عمل ناپسند از بين مى رود؛ چنان كه اگر شنونده، در مقابل غيبت كننده سكوت اختيار كرده، عكس العملى نشان ندهد، باعث مى شود او در انجام اين كار جسارت و جراءت بيش ترى يابد و زشتى غيبت را درك نكند، همچنين، زشتى و قبحى كه عمل بازگو شده، پيش از غيبت، نزد شنونده داشته است، شكسته يا دست كم ضعيف مى شود.

حضرت صادقعليه‌السلام مى فرمايد:

من قال فى مؤمن ما راءته عيناه و سمعته اذناه فهو من الذين قال الله عزوجل ان الذين يحبون ان تشيع الفاحشه فى الذين آمنوا لهم عذاب اليم(۸۶) .

هر كس درباره مؤمنى، آن چه [از عيب و نقص او را] كه با چشم ديده يا با گوش شنيده است باز گويد، از كسانى است كه خداوند عزوجل درباره آنان مى فرمايد: همانا كسانى كه دوست دارند زشتى ها در بين كسانى كه ايمان آورده اند، منتشر شود، براى ايشان عذابى دردناك است ؛

پس غيبت با پيامدهاى زشتى چون سلب اعتماد و ايجاد دشمنى و كينه و ريختن آبرو، سلامت جامعه انسانى را در معرض خطر قرار داده، به نابودى مى كشاند.

ب - پيامدهاى آخرتى و معنوى غيبت

۱ - نابود كننده دين :

غيبت موجب نابودى است.

پيامبر اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله درباره غيبت مى فرمايد:

الغيبه اسرع فى دين الرجل المسلم من الا كله فى جوفه(۸۷) .

اثر غيبت در دين شخص مسلمان سريع تر از بيمارى خورده(۸۸) است كه وارد بدن مى شود؛

۲ - مانع پذيرش اعمال نيك :

غيبت باعث مى شود عمل و رفتار شايسته انسان تا چهل روز مورد پذيرش ‍ در گاه احديت قرار نگيرد. در روايات مكرر اشاره شده كه وضو، نماز و روزه شخص غيبت كننده باطل است ؛ البته مقصود از باطل بودن در اين جا، بطلان فقهى نيست، به اين معنا كه عبادت فرد، انجام نشده است و به دليل انجام ندادن فريضه، مورد توبيخ قرار گيرد؛ بلكه منظور، خالى بودن اين رفتار از اثرى است كه اعمال صالح و رفتار شايسته بايد روى فرد بگذارد. اعمال صالح، سازنده سعادت و بهشت و بازدارنده از دوزخ و عذاب الهى هستند؛ اما در صورتى كه بر روح انسان اثر نگذارند، مانع رفتن او به جهنم نمى شوند به اين معنا كه از ارتكاب گناهان جلوگيرى نخواهند كرد و سازنده روح انسان نخواهند بود.

رسول گرامىصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود:

من اغتاب مسلما او مسلمه لم يقبل الله تعالى صلاته و لا صيامه اربعين يوما و ليله الا ان يغفر له صاحبه(۸۹) .

هر كس از مرد يا زن مسلمانى غيبت كند خداوند متعال نماز و روزه او را تا چهل شبانه روز نمى پذيرد مگر آنكه شخص غيبت شده، از آن فرد بگذرد.

من اءغتاب مسلما فى شهر رمضان لم يؤ جر على صيامه(۹۰) .

كسى كه در ماه رمضان از مسلمانى غيبت كند، پاداشى براى روزه اش به او داده نمى شود.

در روايت آمده است كه روزى حضرت رسول دستور داد مسلمانان روزه بگيرند و بدون اجازه او افطار نكنند. هنگام مغرب، همه براى افطار كردن از حضرت اجازه گرفتند. شخصى خدمت پيامبر آمد و عرض كرد: اى رسول خدا! دو تا از دختران من روزه گرفته اند، براى افطار كردن آنها اجازه بفرماييد. حضرت پاسخ نداد. براى بار دوم درخواستش را تكرار كرد، باز هم از پيامبر چيزى نشنيد. بار سوم حضرت فرمود: آنها روزه نبودند. چگونه روزه بوده كسى كه در اين روز گوشت هاى مردم را خورده است. به آن ها بگو اگر روزه بوده اند، قى(۹۱) كنند. آن ها شروع به قى كردند و از دهانشان لخته هاى گوشت بيرون آمد؛ پس آن مرد نزد پيامبر بازگشت و ماجرا را گفت. پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود: سوگند به آن كسى كه جان محمد در دست او است، اگر اين لخته ها در شكم ايشان باقى مى ماند، آتش ‍ آن ها را در بر مى گرفت(۹۲) .

هم چنين غيبت، نورانيتى را كه از وضو حاصل شود، از بين مى برد.

۳ - انتقال نيكى ها

غيبت موجب انتقال نيكى هاى شخص غيبت كننده، به نامه اعمال كسى كه از او غيبت شده است، مى شود.

پيامبر اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود:

يوتى باحد يوم القيامه يوقف بين يدى الله و يدفع اليه كتابه فلا يرى حسناته فيقول الهى ليس هذا كتابى فانى لا ارى فيها طاعتى فقال ان ربك لا يضل و لا ينسى، ذهب عملك باغتياب الناس، ثم يؤ تى بآخر و يدفع اليه كتابه فيرى فيها طاعات كثيرة فيقول الهى ما هذا كتابى، فانى ما عملت هذه الطاعات، فيقول ان فلانا اغتابك فدفعت حسناته اليك(۹۳) .

شخصى را روز قيامت به پيشگاه الاهى مى آورند و نامه عملش را به او مى دهند. متوجه مى شود از كارهاى خوب او در نامه عملش خبرى نيست. مى گويد: خدايا! اين نامه عمل من نيست. من در آن عبادت هايم را نمى بينم به او گفته مى شود: خداوند هيچ گاه كار كسى را فراموش و عوض نمى كند. اعمال تو با غيبت كردن از بين رفته است، ديگرى را مى آورند و نامه عملش ‍ را به او مى دهند. مى بيند كه خوبى هاى بسيارى در آن وجود دارد. مى گويد: خدايا! من چنين طاعاتى را انجام نداده ام. به او گفته مى شود: فلانى از تو غيبت كرد؛ در نتيجه حسنات او به تو رسيد.

۴ - تاءخير پاداش و تقديم مجازات :

حضرت صادقعليه‌السلام مى فرمايد:

اوحى الله تعالى عزوجل الى موسى بن عمرانعليه‌السلام : المغتاب ان تاب فهو آخر من يدخل الجنة و ان لم يتب فهو اول من يدخل النار(۹۴) .

خداوند متعالى بر موسى بن عمرانعليه‌السلام وحى كرد: غيبت كننده اگر توبه كند [و حلاليت بطلبد] آخر كسى است كه وارد بهشت مى شود و اگر موفق به توبه نشود، نخستين كسى است كه وارد جهنم مى شود.

۵ - عذاب قبر (مجازات عالم برزخ)

مجازات غيبت كننده پس از اين دنيا، با ورود او به عالم برزخ آغاز مى شود.

از ابن عباس روايت شده :

عذاب القبر ثلاثه اثلاث، ثلث للغيبه و...(۹۵)

عذاب قبر به سه بخش تقسيم مى شود: يك سوم آن مربوط به غيبت است و...

۶ - تجسم زشت در روز قيامت :

حضرت صادقعليه‌السلام از پدران معصومشعليه‌السلام چنين روايت مى فرمايد:

من اغتاب امرا مسلما... جاء يوم القيامه يفوح من فيه رائحه انتن من الجيفة يتاءذى به اهل الموقف(۹۶) .

كسى كه از فرد مسلمانى غيبت كند، روز قيامت در حالى كه از دهانش بويى بدتر از بوى مردار به مشام مى رسد، مى آيد كه اهل محشر از آن اذيت مى شوند.

هان كه بوياى دهانتان خالق است		كى برد جان غير آن كو صادق است
واى آن افسوسى اى كش بوى گير		باشد اندر گور، منكر يا نكير
نه دهان دزديدن امكان زان مهان		نه دهان خوش كردن از دارو دهان(۹۷)

۷ - خروج از ولايت الاهى :

پيشواى ششمعليه‌السلام ضمن گفتارى طولانى فرمود:

و من اغتابه بما فيه فهو خارج عن ولايه الله تعالى ذكره داخل فى ولايه الشيطان(۹۸) .

كسى كه درباره آن چه در برادر مؤمنش هست، غيبت كند، از سرپرستى خدا خارج و به حكومت (سرپرستى) شيطان وارد مى شود.

پس غيبت در بعد معنوى اش باعث مى شود كه به رشته دوستى ميان خالق و مخلوق، ضربه وارد شود. انسان وقتى تحت حكومت پروردگار باشد، همه اعمالش در محور خواسته هاى خدا قرار مى گيرد و رنگ الاهى مى يابد؛ اما وقتى تحت حكومت و سرپرستى شيطان باشد، كارهايش رنگ شيطانى مى گيرد و از اوج عظمت به حضيض ذلت سقوط مى كند.

آثار زيباى ترك غيبت

تا اين جا آثار و پيامدهاى زشت غيبت بررسى شد تا انسان زيانهاى آن را بداند و براى ترك آن آماده شود؛ اما ترك اين عمل، آثار زيبايى دارد كه در روايات متعدد به آن اشاره شده است.

حضرت صادقعليه‌السلام به هشام بن سالم فرمود:

انه لا ورع انفع من تجنب محارم الله و الكف عن اذى المؤمنين واغتيابهم(۹۹) .

هيچ «ورعى» سودمندتر از دورى از حرام هاى الاهى و بازداشتن نفس از «اذيت كردن مؤمنان و غيبت كردن از آن ها»، نيست.

«ورع» در معناى عامش با «تقوا» يكى است و در معناى خاصش «ترك مشتبهات(۱۰۰) » است.

در تفسير اين روايت مى توان گفت : اگر ترك غيبت، «ملكه» روح انسان شود، يكى از سودمندترين ورع ها را به دست خواهد آورد.

در روايات ديگرى هم به صورت مطلق آمده است : «اگر انسان از زبان خود مراقبت كند و آبروى ديگران را نريزد، خداوند هم در قيامت از لغزشهاى او چشم مى پوشد»، كه غيبت نيز از مصاديق بارز اين روايت است.

حضرت زين العابدينعليه‌السلام مى فرمايد:

من كف نفسه عن اعراض الناس اقال الله نفسه يوم القيامه(۱۰۱) .

كسى كه زبانش را از [ريختن] آبروى مردم باز دارد، خداوند در روز قيامت از گناهان او چشم مى پوشد.

روايات ديگرى هم نشان دهنده ارتباط مستقيم غيبت نكردن و ايمان هستند؛ يعنى اين مطلب را بيان مى كنند كه اگر كسى زبانش را از بدگويى باز دارد، ايمانش پايدار مى ماند.

پيامبر اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود:

لا يستقيم ايمان عبد حتى يستقيم قلبه و لا يستقيم قلبه حتى يستقيم لسانه، فمن استطاع منكم ان يلقى الله سبحانه و هو نقى الراحة من دماء المسلمين و اموالهم، سليم اللسان من اعراضهم فليفعل(۱۰۲) .

ايمان بنده پايدار و پابرجا نمى ماند، مگر اين كه دلش پابرجا و پايدار بماند و دلش هم [در اين راه ايمانى] پايدار نمى ماند، زبانش پايدار بماند؛ پس ‍ كسى از شما كه مى تواند خدا را ملاقات كند در حالى كه دستش به خون و اموال برادران مسلمانش آلوده نباشد و زبانش متعرض آبروى برادران ايمانى اش نشود، اين كار را بكند.

رواياتى ديگر در باب صدقه وجود دارند كه غيبت را هم در برمى گيرند؛ چرا كه هر عضوى از اعضاى بدن ما صدقه اى دارد و صدقه زبان، ترك گفتار زشت است كه شامل خوددارى از غيبت نيز مى شود.

رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله نيز مى فرمايد:

امسك لسانك فانها صدقه تصدق بها على نفسك(۱۰۳) .

جلو زبانت را بگير [و غيبت نكن] كه همين [جلوگيرى تو] صدقه اى است كه با زبانت بر خويش مى دهى.

در برخى روايات ترك غيبت برتر از بسيارى عبادت هاى مستحب شمرده شده است. حضرتصلى‌الله‌عليه‌وآله در بيان ديگرى فرمود:

ترك الغيبه احب الى الله عزوجل من عشره آلاف ركعه تطوعا(۱۰۴) .

ترك غيبت نزد خداوند عزيز و بزرگ، از ده هزار ركعت نماز مستحبى، محبوب تر است.

الصائم فى عباده و ان كان نائما على فراشه ما لم يغتب مسلما(۱۰۵) .

كسى كه روزه مى گيرد، در حال عبادت است ؛ اگر چه در بستر خويش ‍ خواب باشد؛ به شرط اين كه از برادر ايمانى اش غيبت نكند.

هر عضو را بدان كه به تحقيق روزه اى است                    تا روزه تو روزه بود نزد كردگار

هر عضو را بدان كه به تحقيق روزه اى است		تا روزه تو روزه بود نزد كردگار
اول نگاه دار نظر تا رخ چو گل		در چشم تو نيفكند از عشق خويش خار
ديگر ببند گوش ز هر ناشنودنى		كز گفت وگوى هرزه شود عقل تارومار
ديگر زبان خويش كه جاى ثناى او است		از غيبت و دروغ فرو بند استوار(۱۰۶)

در روايت ديگرى از رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله چنين نقل شده است :

الجلوس فى المسجد انتظار الصلاة عباده ما لم يحدث. - قيل : يا رسول الله ! و ما يحدث ؟ - قال : الاغتياب(۱۰۷) .

نشستن داخل مسجد در انتظار نماز، عبادت است ؛ به شرط اين كه فرد سخنى نگويد (و سكوت كند). گفته شد: اى رسول خدا! منظور چه سخنى است ؟ حضرت فرمود: «غيبت».

گاه ترك اين رفتار ناپسند عامل ورود انسان به بهشت معرفى شده است.

ست خصال ما من مسلم يموت فى واحده منهن الا كان ضامنا على الله ان يدخله الجنه : رجل نيته ان لا يغتاب مسلما فان مات على ذلك كان ضامنا على الله...(۱۰۸) .

شش خصلت است كه هيچ مسلمانى با يكى از آن ها نمى ميرد، مگر آن كه خداوند تعهد كند او را وارد بهشت كند: فردى كه نيت او اين باشد از برادر ايمانى اش غيبت نكند؛ پس اگر بر اين نيت بميرد، خداوند متعهد است او را وارد بهشت كند....

ترك غيبت، خير و نيكى در دنيا و آخرت را در پى خواهد داشت.

حضرت باقرعليه‌السلام فرمود: ما در كتاب حضرت علىعليه‌السلام اين روايت را يافتيم كه پيامبر اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله بر بالاى منبر فرمود:

و الذى لا اله الا هو ما اعطى مؤمن قط خير الدنيا و الاخره الا بحسن ظنه بالله و رجائه له و حسن خلقه و الكف عن اغتياب المومنين(۱۰۹) .

سوگند به خدايى كه جز او معبودى نيست، هيچ گاه خيرى در دنيا و آخرت نصيب مؤمنى نشد، مگر به سبب خودش گمانى اش به خدا و اميدوارى به او و خوش اخلاقى و ترك غيبت درباره برادران ايمانى.

از سوى ديگر مى فرمايد:

و الذى لا اله الا هو لا يعذب الله مؤمنا بعد التوبه و الاستغفار الا بسوءظنه بالله و تقصيره من رجائه و سوء خلقه و اغتيابه للمؤمنين(۱۱۰) .

سوگند به خدايى كه جز او معبودى نيست، خداوند، هيچ مؤمنى را پس از توبه و استغفار كيفر نمى كند، مگر به سبب بدگمانى اش به خدا و كوتاهى در اميد به او و بداخلاقى و غيبت كردن از برادران ايمانى.

(۶) راه هاى درمان غيبت

دانشمندان اخلاق براى همه بيمارى هاى نفسانى، دو راه درمان را سفارش ‍ مى كنند:

۱ - راه علمى كه خود شامل دو قسم : «اجمالى» و «تفصيلى» است.

۲ - راه عملى.

در اين گفتار، راه هاى درمان هر كدام از موارد غيبت، جداگانه بررسى مى شود.

درمان علمى اجمالى غيبت

همان طور كه در مباحث پيشين ذكر شد، عيب و نقصى كه در غياب برادر مؤمن گفته مى شود، دو جنبه دارد:

۱ - مادى (جسمى)

۲ - معنوى (روحى)

۱ - درباره «نقص جسمى» بايد گفت : چون بيان كردن عيب و نقص ‍ برادر مؤمن و نكوهش او، مربوط به پديده و آفرينش آفريدگار است، اين رفتار به ناقص پنداشتن فعل آفريدگار برمى گردد؛ يعنى اگر از انسان مؤمنى به لحاظ جسمانى غيبت كند، در واقع آفرينش خداوند را مورد سؤ ال قرار داده است.

آگاهى از اين نكته و تأمل و درنگ در آن، انسان را در كنار گذاشتن اين رفتار ناپسند يارى مى كند. غيبت كننده بايد توجه كند كه حقيقت رفتار ناشايست او، ايراد گرفتن بر خدا است.

۲ - درباره «نقص روحى» مى توان گفت : مبتلا بودن به نقايص ‍ روحى و رذايل اخلاقى براى مؤمن عيب است ؛ ولى غيبت كننده بايد توجه داشته باشد كه آيا خود از آن عيب مبرا است ؟! اگر او معتقد باشد كه خود داراى هيچ عيبى نيست، با اين رفتار، به عيبى بزرگ دچار شده كه همان غيبت كردن است.

به بد گفتن خلق چون دم زدى

اگر راست گويى سخن هم، بدى(۱۱۱)

كسى كه بر درمان بيمارى غيبت تصميم گرفته است، بايد بداند كه به جاى بر شمردن عيب ديگران، بهتر است به عيب هاى خود بپردازد.

پيامبر گرامىصلى‌الله‌عليه‌وآله مى فرمايد:

طوبى لمن منعه عيبه عن عيوب المومنين(۱۱۲) .

خوشا به حال كسى كه عيب خودش، او را از پرداختن به عيب مردم باز مى دارد. حضرت علىعليه‌السلام نيز مى فرمايد:

طوبى لمن شغله عيبه عن عيوب الناس(۱۱۳) .

خوشا به حالى كسى كه عيب و نقص خودش او را سرگرم كرده است تا به عيوب ديگران نپردازد.

درمان علمى تفصيلى غيبت

غيبت، مرضى نفسانى است كه از بيمارى هاى ديگر درونى سر چشمه مى گيرد؛ از اين رو غيبت كننده، در ابتدا بايد ريشه يابى كند و در يابد كه علت آلوده شده او به اين گناه چيست. پس از ريشه يابى، بايد ريشه را به طور كامل قطع كند تا غيبت از كردارش زدوده شود.

بايد توجه داشت كه اصلاح رو بنايى كافى و مفيد نيست. اگر فرد در چند مجلس هم بتواند از انجام اين كار خوددارى كند، چون اصل مساءله در وجود او ريشه دوانده است، در جايى ديگر جوانه زده و او را آلوده مى سازد؛ ولى اگر ريشه قطع شود، ترك غيبت، قهرى، مى شود؛ يعنى نفس ‍ انسان، خود به خود از غيبت جلوگيرى مى كند.

همان گونه كه در بحث ريشه هاى درونى غيبت بيان شد، گاه انسان براى تبرئه خود از رفتار ناشايستى كه انجام داده، زبان به غيبت ديگران مى گشايد در اين جا بايد توجه داشته باشد كه اگر براى دورى از نكوهش مردم، عيب ديگران را مطرح كرده است، اين احتمال وجود دارد كه مردم سخن او را نپذيرند؛ در اين صورت، او براى مصون ماندن از نكوهش خلق خدا، نكوهشى حتمى و قطعى را از سوى خدا، براى خود فراهم مى سازد؛ در حالى كه هيچ عاقلى براى كسب نفع احتمالى موهوم، ضرر قطعى نقد را متحمل نمى شود. از سويى چه بسا در اين غيبت، نفع موهوم دنيايى به دست آيد، در حالى كه آن ضرر قطعى، معنوى است و با حقيقت سر و كار دارد. همچنين توجيه رفتارى اشتباه به اين شكل كه «فلانى چنين كارى را كرد، من هم مى كنم» خود جاى پرسش دارد، و بيان اين سخن، آوردن عذر بدتر از گناه است ؛ چرا كه نفس پيروى از عمل نادرست، خلاف است و با عمل خلافى مثل غيبت نمى توان خلاف گذشته را پوشاند.

مورد ديگرى كه سبب غيبت مى شد، اين بود كه فرد، با بيان عيب ديگران، فضيلتى را براى خود اثبات كند و نشان دهد كه خود فاقد عيب است. پرسشى كه در اين جا مطرح است و بايد مورد توجه قرار گيرد، اين است كه چگونه مى توان با بيان عيب ديگرى، كمالى را براى خود اثبات كرد و آيا با اين رفتار نادرست و عمل خلاف مى توان فضيلتى به دست آورد؛ در حالى كه ارزش واقعى و فضيلت حقيقى انسان، بهاى او نزد خدا است و بايد سعى كرد از آن فضيلت كاسته نشود؟ افزون بر اين، چه بسا با غيبت ديگران، از ارزش غيبت كننده نزد آن ها كاسته و از او سلب اعتماد شود.

زبان كرد شخصى به غيبت دراز		بدو گفت داننده اى سرفراز
كه ياد كسان پيش من بد مكن		مرا بد گمان در حق خود مكن
گرفتم زتمكين او كم ببود		نخواهد به جاه تو اندر فزود(۱۱۴)

از ديگر ريشه هايى كه براى غبيت بيان شد، همراهى با دوستان در نشست ها و مجالس بود. چنين فردى با غيبت كردن، در واقع رضاى مخلوق را بر خشنودى پروردگار مقدم مى دارد. در صورتى كه افراد غيبت كننده در مجلس، انسان ها عاقل، مؤمن، متدين و معتقد نيستند، آيا مى توان رضاى چنين افرادى را بر رضاى خالق مقدم داشت ؟

گاهى هم غيبت براى پيشگيرى و خنثا كردن تأثیر سخنى كه شايد درباره غيبت كننده زده شود، انجام مى گيرد؛ در اين صورت، انسان بايد بينديشد كه چگونه مى توان مطمئن شد عيوب او گفته شده است. از كجا معلوم كه اين احتمال موهوم نباشد؟ آيا باز گفتن عيوب ديگران، و وارد كردن خدشه بر شخصيت ايشان، فقط به دليل احتمالى كه غيبت كننده مى دهد، دورانديشى است ؟! افزون بر اين، حتى نمى توان اطمينان داشت كه ديگران، غيبتى را كه مى شنوند، بپذيرند يا به علت غيبت كردن او پى ببرند تا خواسته غيبت كننده برآورده شود؛ پس پايه اين غيبت بر موهومات استوار است و از آن فقط زيان آخرتى نصيب انسان مى شود.

درمان عملى غيبت

۱ - نخستين راه عملى كه براى جلوگيرى از غيبت سفارش مى شود اين است كه انسان پيش از گفتن هر سخنى، به «مشروع يا نامشروع بودن»، و «سود و زيان هاى دنيايى و آخرتى» آن توجه كند. انديشه در سخن، پيش از بيان آن، مانع بسيارى از گناهان زبان مى شود.

۲ - انسان در معاشرت با دوستان يا شركت در محافل، احتياط بيش ترى به خرج دهد؛ يعنى دوستانى را برگزيند كه اهل غيبت نباشند، و در مجالسى شركت كند كه درباره ديگران سخن چينى نمى شود؛ زيرا شركت در مجالسى كه در آن غيبت مى شود، خواه ناخواه بر روح انسان اثر مى گذارد و از آن جا كه شنيدن غيبت هم حرام است، بايد در مساءله دوست يابى و صله رحم دقت بيش ترى كرد.

۳ - راه سوم، كمك خواستن از خدا است كه اين خود دو گونه است : نخست اين كه انسان به صورت كلى و در همه اوقات از خدا درخواست كمك و يارى كند تا به رذايل اخلاقى چون غيبت دچار نشود؛ همان گونه كه در دعاها هم آمده است كه «خدايا مرا از غيبت پناه ده(۱۱۵) ». دوم در جايى كه زمينه غيبت فراهم و آبروى فرد در خطر است و شرايط اقتضا مى كند كه شخص براى حفظ آبروى خود، از ديگران غيبت كرده، عيوب ايشان را آشكار سازد، در واپسين مرحله، با خدا باشد و از او بخواهد كه آبرويش را حفظ كند و بگويد:

«خدايا! با تو معامله مى كنم و براى تو از آبرويم مى گذرم و آن را به تو مى سپارم. تو خود آبروى مرا حفظ فرما»؛ چرا كه خداوند بهتر از انسانى در حفظ و نگه دارى حيثيت انسان ها، توانا است.

امير مؤمنان علىعليه‌السلام مى فرمايد:

الغيبه جهد العاجز(۱۱۶) .

غيبت تلاش انسان ناتوان است.

كسانى كه قدرت و تكيه گاه داشته باشند (به ويژه از لحاظ معنوى) هرگز زبان به غيبت نمى آلايند.