فصل سوم : بهتان

والذين يؤ ذون المؤمنين و المومنات بغير مااكتسبوا فقداحتملوا بهتانا و اثما مبينا (۲۲۱) .

و آنان كه مردان و زنان با ايمان را به سبب كارى كه انجام نداده اند، مى آزارند، بار بهتان و گناه آشكارى را به دوش كشيده اند.

مقدمه

يكى از رفتارهاى زشت و ناپسند كه گاه شاخه اى از غيبت به شمار مى رود، «بهتان» است. بهتان همانند بسيارى از رذايل ديگر اخلاقى، از آفات و بيمارى هاى فراوان به شمار مى رود كه نابودى انسجام در جوامع بشرى را در پى دارد.

زشتى اين رفتار تا آن جا است كه از ناپسندترين بيمارى هاى زبان شمرده مى شود؛ بدين جهت در اين فصل به بيان حقيقت و ابعاد گوناگون آن پرداخته مى شود تا بتوان در ترك آن كوشيد.

موضوعاتى كه از آن ها بحث خواهد شد عبارتند از:

۱ - تعريف بهتان

۲ - اقسام بهتان

۳ - نكوهش بهتان از ديد شرع

۴ - ريشه هاى درونى بهتان

۵ - پيامدهاى زشت بهتان

۶ - راه هاى درمان بهتان.

(۱) تعريف بهتان

بهتان در لغت و عرف

«بهتان» در لغت، به معناى «متحير شدن» يا «متحير كردن» است(۲۲۲) و نزد عرف، در معناى «دروغ بستن به افراد به گونه اى كه مايه تحير شود» به كار مى رود.

گاه سه كلمه «بهتان» «تهمت» و «افترا» در يك معنا به كار مى روند؛ در حالى كه اين سه، هم از نظر لغوى و هم از لحاظ اصطلاحى با هم تفاوت دارند. بهتان، دروغ بستن ؛ افترا دروغ بافتن ؛ و تهمت، اظهار بدگمانى است.

حقيقت بهتان در علم اخلاق

بهتان نزد دانشمندان اخلاق نسبت دادن رفتار يا گفتار يا حالتى زشت و ناپسند به كسى است كه از آن زشتى، پاك و منزه است.

روايات بسيارى وجود دارد كه به بيان حقيقت اين رفتار زشت پرداخته است.

ابوذر غفارى (ره) مى گويد: از رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله پرسيدم :

ما الغيبه ؟ قال : ذكرك اخاك بما يكره قلت : يا رسول الله ! فان كان فيه الذى يذكر به ؟ قال : اعلم، انك اذا ذكرته بما هو فيه فقدا غتبته و اذا ذكرته بما ليس فيه فقد بهته(۲۲۳) .

غيبت چيست ؟ فرمود: اين كه برادر دينى ات را به چيزى كه موجب ناخشنودى او است يادآور شوى. عرض كردم : اى رسول خدا! اگر نقصى كه يادآور شديم، در او باشد چه ؟ پيامبر فرمود: اگر نقصى را كه در او وجود دارد، بازگويى، غيبت كرده اى و اگر نقصى را كه در او نيست، يادآور شوى، «بهتان» زده اى.

امام صادقعليه‌السلام نيز مى فرمايد:

ان من الغيبه ان تقول فى اخيك ما ستره الله عليه و ان من البهتان ان تقول فى اخيك ما ليس فيه(۲۲۴) .

همانا «غيبت» اين است كه چيزى را درباره برادر (مؤمن) خود، عيبى را كه در او نيست، بگويى.

امام موسى بن جعفرعليه‌السلام نيز سخنى با همين مضمون دارد:

و من ذكره من خلفه بما هو فيه مما لا يعرفه الناس اغتابه و من ذكره بما ليس فيه فقد بهته(۲۲۵) .

شخصى كه پشت سر كسى آن چه را كه در او هست و مردم نمى دانند، يادآور شود، غيبت كرده و كسى كه آن چه را در او نيست، يادآور شود، «بهتان » زده است.

در قرآن كريم آمده است :

و من يكسب خطيئه او اثما ثم يرم به بريئا فقد احتمل بهتانا و اثما مبينا(۲۲۶) .

كسى كه «خطا» يا «گناهى» را مرتكب شود؛ سپس بى گناهى را متهم سازد، بار «بهتان» و گناه آشكارى را بر دوش گرفته است.

(۲) اقسام بهتان

بهتان بر دو قسم است

۱ - گاه در غياب كسى به او دروغى مى بندند و رفتار ناپسندى را كه مرتكب نشده است، به او نسبت مى دهند. در اين قسم از بهتان، دو گناه بزرگ نهفته است : يكى دروغ و ديگرى غيبت ؛ زيرا مطلب نسبت داده شده غير واقعى است و در غياب شخص هم ابراز شده است(۲۲۷) .

۲ - گاه رفتار يا صفتى از صفات زشت نفسانى را كه در شخص وجود ندارد، پيش رويش به او نسبت مى دهند كه در اين قسم از بهتان فقط گناه دروغ نهفته است ؛ ولى از نظر درجات دروغ، شديدترين نوع دروغ به شمار مى رود.

زشت ترين قسم بهتان

گاه بهتان زننده، آن چه را به دروغ نسبت داده، خود مرتكب نشده است ؛ اما گاهى رفتار ناشايستى را كه از خودش سر زده، به ديگرى نسبت مى دهد كه اين زشت ترين و ناپسندترين نوع بهتان به شمار مى رود. خداوند متعالى همان طور كه گذشت، در قرآن كريم به همين قسم اشاره دارد؛ آن جا كه مى فرمايد:

و من يكسب خطيئه او اثما ثم يرم به بريئا فقد احتمل بهتانا و اثما مبينا(۲۲۸) .

كسى كه «خطا» يا «گناهى» مرتكب شود، سپس بى گناهى را متهم سازد، بار «بهتان» و گناه آشكارى را بر دوش گرفته است.

«حال و ملكه(۲۲۹) » بهتان

بهتان نيز مانند رفتارهاى زشت ديگر، گاه به صورت رفتارى اتفاقى و ناپايدار از انسان سر مى زند كه با هوشيارى اندك مى توان به رفع آن پرداخت و به آسانى از تكرار آن جلوگيرى كرد؛ اما اين رفتار بر اثر غفلت، تكرار شده، به صورت عادت و رفتارى ريشه دار در مى آيد تا آن جا كه مايه خشنودى بهتان زننده و وسيله اى براى خارج كردن رقيبان از صحنه هاى اجتماعى مى شود، و به صورت ابزارى تبليغاتى مورد بهره بردارى قرار مى گيرد. اين جا است كه شخص از ولايت الاهى خارج، و در ولايت و سرپرستى ابليس ‍ داخل مى شود؛ همان گونه كه امام صادقعليه‌السلام فرمود:

من روى على مؤمن روايه يريد بها شينه و هدم مروءته ليسقط من اعين الناس اخرجه الله من ولايته الى ولايه اليشطان فلا يقبله الشيطان(۲۳۰) .

هر كس بر ضد مؤمنى سخنى نقل كند و قصدش از آن، زشت كردن چهره او و از بين بردن وجهه [اجتماعى]اش باشد و بخواهد او را از چشم مردم بيندازد، خداوند او را از ولايت خويش خارج مى كند، و تحت سرپرستى شيطان قرار مى دهد، و شيطان هم او را نمى پذيرد.

۳ - نكوهش بهتان از ديد شرع و عقل

بهتان هم مانند بيش تر آفات زبان، از جمله رفتارهاى مورد نهى شريعت بوده، حرام است و عامل آن به مجازات و كيفر الاهى گرفتار خواهد شد.

خداوند بزرگ در آيه اى كه گذشت، بهتان را گناهى آشكار معرفى كرده است(۲۳۱) . در روايات گوناگون نيز به بهتان زننده، وعيد آتش داده شده است. بر اساس نقل حضرت رضاعليه‌السلام پيامبر اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمود:

من بهت مؤمنا او مؤمنه او قال فيه ما ليس فيه اقامه الله يوم القيامه على تل من نار حتى يخرج مما قال فيه(۲۳۲) .

هر كس به مرد يا زن با ايمانى بهتان زند يا چيزى را به او نسبت دهد كه در او نيست، خداوند او را در روز قيامت بر تلى از آتش به پا مى دارد تا از آن چه گفته، خارج شود.

حضرت در گفتارى طولانى كه به بيان نشانه هاى شخص فاسق پرداخته، بهتان را يكى از آن ها معرفى مى كند:

و اما علامه الفاسق فاربعه اللهو و اللغو و العدوان و البهتان(۲۳۳) .

... و اما نشانه فاسق چهار چيز است :... و چهارم : بهتان.

حضرت صادقعليه‌السلام در دعايى طولانى كه آن را در آغاز ماه مبارك رمضان مى خواند، از گناهان بزرگ آمرزش مى طلبيد و در شمار آنها از بهتان نام مى برد(۲۳۴) . از سوى ديگر، بهتان خود نوعى دروغ به شمار مى رود؛ زيرا در آن نسبتى دروغين به ديگرى داده مى شود. همه اين موارد دليل آن است كه بهتان حرام بوده، افزون بر اين، از گناهان بزرگ به شمار مى رود؛ از اين رو امام صادقعليه‌السلام در وصيتى كه به اصحاب خويش فرمود، ايشان را از دروغ و بهتان باز داشت :

و اياكم ان تزلقوا السنتكم بقول الزور و البهتان(۲۳۵) .

و بپرهيزيد از اين كه زبانهايتان را به گفتار دروغ و بهتان تيز كنيد.

(۴) ريشه هاى درونى بهتان

۱ - دشمنى

گاه انسان براى فرو نشاندن آتش دشمنى و كينه خويش، به ديگرى دروغ بسته، نسبت هاى ناپسند مى دهد.

۲ - حسد

گاهى انسان به رتبه، شان و كمالات ديگرى حسادت كرده، براى از بين بردن وجهه اش به او بهتان مى زند.

۳ - ترس و فرار از مجازات

گاه انسان از ترس مجازات خطايى كه مرتكب شده يا بر طرف كردن نسبت ناروايى كه ممكن است به او داده شود، به ديگرى بهتان زده، دروغ مى بندد.

شجره خبيثه اين رذايل در مساءله بهتان، ميوه اى به مراتب تلخ ‌تر از غيبت مى دهد؛ چرا كه در غيبت، عيب و نقص واقعى و موجود در شخص، به او نسبت داده مى شود؛ در حالى كه در بهتان، آن چه را در او نيست، به او مى بندند.

(۵) پيامدهاى زشت بهتان

بهتان، آثار و عواقب زشت و شومى را هم در دنيا و هم در سراى آخرت به بار مى آورد كه دامن گير بهتان زننده مى شود.

الف - پيامدهاى زشت بهتان در دنيا

آثار و عواقب زشت بهتان در دنيا، هم فرد و هم اجتماع را در بر مى گيرد.

۱ - پيامد فردى بهتان :

كسى كه به ديگرى بهتان مى زند، از مكر الاهى مصون و سالم مى ماند و سرانجام رسوا مى شود؛ چرا كه خداوند آبروى مؤمن را حفظ مى كند و او را از آسيب بهتان ديگران مى رهاند. در روايات هم آمده است : خداوند، كسى را كه به دنبال عيب هاى مسلمانان باشد حتى در داخل خانه اش رسوا مى كند(۲۳۶) .

اين فرد در اجتماع نيز به سرعت شناسايى، و از ارزش و اعتبارش كاسته مى شود.

۲ - پيامد اجتماعى بهتان :

بهتان بذر دشمنى را در جامعه بشرى پاشيده، دوستى ها را به دشمنى تبديل مى كند. بهتان، حس اعتمادى را كه محور تشكيل دهنده واحدهاى كوچك و بزرگ اجتماعى است(۲۳۷) از بين مى برد و مايه متلاشى شدن آن ها مى شود. اين صفت ناپسند مى تواند همه روابط را تحت تأثیر قرار دهد. ازدواج ها را تبديل به طلاق، روابط پدر و فرزند را تيره، و در موارد حاد و شديد، موجب وقوع جناياتى چون قتل شود.

ب - پيامدهاى آخرتى بهتان

در مورد آثار بهتان در سراى آخرت، روايات بسيارى وجود دارد كه از جمله مى توان به آن چه حضرت رضاعليه‌السلام از پيامبر اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله نقل فرموده است اشاره كرد:

من بهت مؤمنا او مؤمنه او قال فيه ما ليس فيه اقامه الله يوم القيامه على تل من نار حتى يخرج مما قال فيه(۲۳۸) .

هر كس به مرد يا زن با ايمانى بهتان زند يا چيزى را به او نسبت دهد كه در او نيست، خداوند او را روز قيامت بر تلى از آتش به پا مى دارد تا از آن چه [درباره برادر يا خواهر مؤمنش] گفته است خارج شود.

امام صادقعليه‌السلام نيز در اين زمينه مى فرمايد:

البهتان على البرى اثقل من الجبال الراسيات(۲۳۹) .

بهتان زدن به شخصى كه از آن [بهتان] برى است، از كوه هاى محكم و استوار هم سنگين تر است.

با توجه به اين روايت، بهتان و تهمت براى شخصى كه از آن برى است، بسيار سنگين است ؛ اما براى كسى كه بهتان زده، عذاب و گناهى سنگين تر است ؛ ولى او اين سنگينى را احساس نمى كند.

من بهت مؤمنا او مؤمنه بما ليس فيه بعثه الله فى طينه خبال حتى يخرج مما قال(۲۴۰) .

كسى كه به برادر يا خواهر مؤمنش به چيزى كه در او نيست، بهتان زند، خداوند روز قيامت او را در گلى كه آب آن چرك است، محشور مى كند تا از چيزى كه گفته است، خارج شود [و از عهده اش بيرون بيايد.]

از حضرت پرسيده شد: گل خبال يعنى چه ؟ فرمود:

چركى است كه در قيامت از عورت زناكاران خارج مى شود.

(۶) راه هاى درمان بهتان

انديشه در پيامدهاى شوم بهتان، و ياد آورى مستمر آن ها، نقش مهمى در باز داشتن انسان از اين رفتار ناپسند دارد كه سرانجام ريشه كن شدن اين آفت از درون نفس انسانى را در پى خواهد داشت.

شخص مبتلا به بهتان بايد در صدد تقويت نيروى تقوا و بازدارندگى در خويش باشد؛ از اين رو به ذكر هميشگى عواقب بيمارى خويش نيازمند است. دقت و تفكر در احاديثى كه به بيان اهميت فراوان آبروى افراد با ايمان پرداخته است نيز مايه تقويت نيروى تقوا در او شده، وى را از ريختن آبروى ديگران باز مى دارد.

از حضرت صادقعليه‌السلام نقل شده است :

المؤمن اعظم حرمه من الكعبه(۲۴۱) .

حرمت مؤمن از كعبه عظيم تر است ؛

البته درمان حتمى و قطعى تمام بيمارى هاى رفتارى انسان به برطرف كردن ريشه هاى درونى آن ها بستگى دارد؛ از اين رو بايد در ابتدا بيمارى بهتان را ريشه يابى كرد و پس از يافتن آن، به از بين بردنش پرداخت. اگر حسد سرچشمه اين رفتار ناشايست است، بايد به نابود كردن آن پرداخت و اگر رذيله اى ديگر، ريشه اين بيمارى است، بايد در زوال آن كوشيد.