صله ارحام، آثار و ثمرات آن

نام نویسنده : سلمان زوّارى نسب ميانجى

این کتاب توسط مؤسسه فرهنگی - اسلامی شبکة الامامین الحسنینعليهما‌السلام بصورت الکترونیکی برای مخاطبین گرامی منتشر شده است.

لازم به ذکر است تصحیح اشتباهات تایپی احتمالی، روی این کتاب انجام نگردیده است.

سخن نشر

بسمه تعالى

تحكيم پيوند خانوادگى و خويشاوندى، يكى از اهداف ارزشمند مكتب توحيدى اسلام قرار دارد آئينى كه توحيد و يكتا پرستى را محور تمام فعاليتها و تلاشهاى خود عنوان نموده است، و سعى و تلاش دارد در تمام صحنه ها و عرصه ها وحدت رويه و حركت يكنواختى را فراهم، واز تشتت و پراكندگى جلوگيرى به عمل آورد، هر عامل يا وسيله اى را كه موجب تحكيم اين هدف مقدس گردد، تشويق، واز هر عامل تفرقه و پراكندگى جلوگيرى و ممانعت به عمل آورده است چون اساس كار اسلام وصل و گريز از فصل و جدايى است از اين رو در مكتب تربيتى اسلام، ايجاد علاقه با تمام افراد عائله و فاميل (صله رحم) مورد تشويق و توصيه قرار گرفته است و پيامبر بزرگوار اسلامصلى‌الله‌عليه‌وآله كه راه و روش او الگوى زندگى ما است در نخستين ماموريت خود «و انذر عشيرك الاقربين» را دريافته داشته است و اين امر مى رساند كه صلاح و فلاح عشيره و فاميل، در زندگى و سعادت انسان نقش وافرى دارد كه پيامبر انسانيت و رحمت به انذار و فراخوانى آنان، ماموريت يافته است واز سوى ديگر خداوند متعال اطاعت از پدر و مادر را در رديف نازل تر از اطاعت خويش قرار داده است جايى كه مى فرمايد: و قضى ربك ان لاتعبدو الا اللّه و بالوالدين احسانا.

«پروردگارت دستور داده است كه جز او مقام ديگرى را ستايش نكنيد و به پدر و مادرتان احسان و نيكى نماييد و به موجب رواياتى كه در همين كتاب خواهيد خواند صله رحم و رعايت حقوق خويشاوندى موجب طول عمر و فزونى روزى ناديده گرفتن آن باعث كوتاهى عمر و نقصان زندگى خواهد بود. از آن رو كه كتاب حاضر، عوامل محبت، وصل و وحدت را مورد بحث و گفتگو قرار داده است و ما را با سخنان و رهنمودهاى پيشوايان معصومعليه‌السلام در اين عرصه، بيشتر آشنا مى سازد، يكى از بهترين و زيباترين ها مى باشد.

نويسنده محترم كوشيده است منطق آيات و روايات را با شيرينى بيان و حلاوت حكايات و قصه ها عجين و همراه سازد و به ذائقه خوانندگان، خوش هضم تر و شيرين كام تر سازد از آن رو دفتر نشر نويد اسلام چاپ و نشر آن را به عهده گرفت تا گامى در ايجاد وحدت و تحكيم پيوندهاى خويشاوندى برداشته باشد.

اميد است كتاب حاضر در تامين سعادت خانواده ها مفيد واقع مى گردد جوامع ما را كه شالوده و اساس آنها را خانواده تشكيل مى دهند و امروز اساس آن، سخت در اضطراب و تهاجم فرهنگى بيگانگان قرار دارد، نقش سازنده و ارزنده اى را ايفا نمايد. بمنه و كرمه

۲۰ تير ۱۳۸۱دفتر نشر نويد اسلام

بخش اول : صله رحم و اهميت آن

الحمداللّه رب العالمين و الصلوة والسلام على سيد المرسلين و على آله المعصومين و اللعن على اعدائهم اجمعين الى يوم الدين. صله رحم و اهميت آن

كتاب پيوند خويشاوندى از ديدگاه ائمه اطهارعليهم‌السلام ، با استفاده از آيات و روايات اهل بيتعليهم‌السلام تهيه و تنظيم گرديده است و در چند بخش بحث و گفتگو مى كند.

بخش اول در معنى صله رحم و قرابت و معنى قطع رحم از نظر اهل لغت وفقها.

اما لغويان مرحوم طريحى در«مجمع البحرين» در كلمه «و ص ل» مى فرمايد: اينكه در حديث آمده است «صلو ارحامكم» يعنى پيوند برقرار كنيد با خويشاوندانتان مراد از پيوند برقرار كردن آن عملى است كه عرفا نيكى و احسان با سلام كردن باشد به طورى كه در حديث آمده است.(۱) ابن اثير در نهايت مى گويد: كسى كه مى خواهد عمرش طولانى شود پس پيوند برقرار كند با خويشاوندانش و در حديث تكرار شده صله رحم و آن كنايه است از احسان به منسوبين اعم از نسبى يا حسبى و با آنها مدارا كردن و احوال آنها را مراعات نمودن گرچه دور باشند و افراد بدى باشند.

و ضد همه اينها قطع رحم خواهد بود گو اينكه بوسيله عدم احسان به آنها علاقه خويشاوندى را برقرار نكرده است(۲)

و در لسان العرب مى گويد: گفته مى شود فلان شخص پيوند برقرار كرده با خويشاوندانش در صورتى كه بين آنها اتصال و رفت و آمدى موجود باشد.(۳)  و مرحوم طريحى در مجمع البحرين در «قارب» مى فرمايد: و القرابه بالكسر: الرحم يعنى قرابت به خويشاوند گفته مى شود.(۴)

و در ذيل آيه شريفه «و الجار ذى القربى »(۵)

يعنى نيكى كنيد به همسايه نزديك مى فرمايد كسى كه همسايه نزديك باشد و گفته شده علاوه بر همسايگى نزديك يك نزديكى و اتصال به شخص داشته باشد از جهت خويشاوندى يا از جهت دين وهم مذهب بودن.(۶)

اما كلمات علما وفقها در مورد خويشاوندى كه پيوند با آنان لازم است عبارتند از:

۱- علامه بزرگوار مرحوم مجلسى «ره» مى فرمايد: «رحم و قرابت عموميت دارد در هر يك از ارحام و خويشاوندى كه معروف باشند كه از منسوبين شخص است ولو دور باشند به شرط اينكه در عرف از اقارب و خويشاوندان شمرده شود اعم از اينكه محرم باشند يا نه.(۷)

۲- مرحوم شهيد بزرگوار در ضمن حقوق والدين و رحم مى فرمايد: در هر خويشاوند پيوند لازم است و دليل آن قرآن و روايات و اجماع علما است براى تشويق بر پيوند برقرار كردن با ارحام و در چهار مورد بحث مى كند.(۸)

مى فرمايد: ظاهر اين است كه رحم به كسى گفته مى شود كه از منسوبين شخص محسوب شود گرچه از منسوبين دور باشد و بعضى از ارحام از بعضى ديگر بيشتر مورد سفارش و تاكيد واقع شده است.

۲- مى فرمايد معيار در صله و پيوند برقرار كردن كه به وسيله آن از قطع رحم خارج شود عرف است و قضاوت عرف به سبب عادت و سليقه هاى مردم و در اثر نزديك بودن و دور بودن منازل آنها متفاوت خواهد بود.

۳- پيوند خويشاوندى طبق فرمايش رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله ولو با سلام كردن انجام مى شود و امام صادقعليه‌السلام فرمودند: «صل رحمك ولو بشر به من ماء» يعنى پيوند با خويشاوندانت برقرار كن ولو به اندازه يك بار نوشيدن آب باشد.(۹)

۴- مى فرمايد مقدار واجب از صله رحم آن مقدارى است كه از قطع رحم خارج شود و بيشتر از آن مستحب خواهد بود.

۳- مرحوم علامه مجلسى «ره» از شهيد ثانى «ره» نقل مى كند كه علما در معنى قرابت، اختلاف دارند كه قرابت و اقرباى انسان كيانند؟ مى گويد چون دليل بالخصوص نرسيده و لذا بيشترين اصحاب واگذار كرده اند معنى قرابت را عرف عرفا هم قرابت به آنانى گفته مى شود كه عادتا از منسوبين شخص شناخته شوند و فرق هم نمى كند وارث و غير وارث باشند.(۱۰)

۴- مرحوم شهيد ثانى در مسالك الافهام مى فرمايد: «مراد از رحم كه پيوند واجب و قطعش حرام باشد همه خويشاوندانى است كه معروف باشد از منسوبين شخص است ولو دور باشد و اين مورد، محل اتفاق است.(۱۱)

۵- مرحوم شيخ طوسى مى فرمايد: قرابت به نزديكان شخص تا آخرين پدر مادر مسلمانش گفته مى شود اما به پدر و مادر مشرك و غير مسلمان شامل نمى شود گرچه آنها عرفا از نزديكان شخص شمرده شوند به دو دليل :

۱- رسول خدا فرموده اند: اسلام قطع كرد ارحام جاهليت را يعنى بين مسلمان و غير مسلمان صله رحم نيست.

۲-آيه شريفه كه مى فرمايد: انه ليس من اهلك يعنى اى نوح پسرت اهل تو نيست.(۱۲)

۶- مرحوم طبرسى در مجمع البيان در ذيل آيه شريفه و الجار ذى القربى(۱۳)

يعنى به همسايه نزديكى كنيد مى فرمايد: مراد از ذى القربى خويشاوند نزديك در نسب است و قولى هم نقل مى كند كه و الجار ذى القربى همسايه اى كه بوسيله مسلمان بودنش به انسان نزديك باشد و از رسول خدا نقل مى كند كه حضرت فرمود: همسايه سه قسم است يكى براى او سه حق است : ۱- حق همسايگى ۲- حق اسلام ۳- حق خويشاوندى و يك همسايه هم براى او دو حق است ۱-حق همسايگى، ۲- حق اسلام و يك همسايه هم براى او يك حق است و آن مشرك اهل كتاب است.(۱۴)

شكى نيست كه صله ارحام يك عمل پسنديده و نيك است و براى صله ارحام درجات متفاوتى وجود دارد پائين ترين آن سلام كردن است. لازم است ارحام از همديگر دورى نكنند و بين خودشان پيوند برقرار سازند و چون تشخيص بين مراتب و درجات صله ارحام كه كدام واجب و كدام مستحب است مشكل است به همين جهت در صورت امكان جمع كردن بين تمام مراتب آن، راه نجات خواهد بود انشاء اللّه.

بخش دوم : صله ارحام از ديد گاه آيات و روايات

اما از آيات سوره نسا آيه ۱ مى فرمايد:

و اتقواللّه الذى تساءلون به و الارحام

ترجمه :

واز خدايى بپرهيزيد كه همگى به عظمت او معترفيد و هنگامى كه چيزى از يكديگر مى خواهيد نام او را مى بريد ونيز از قطع رابطه با خويشاوندان خود پرهيز كنيد.

مفسر عظيم الشان مرحوم طبسى صاحب تفسير شريف مجمع البيان در ذيل آيه شريفه مى فرمايد آيه دلالت مى كند بر وجوب صله ارحام.

اميرالمومنينعليه‌السلام فرمودند: صلو ارحامكم وان قطعوكم يعنى با خويشاوندانتان پيوند برقرار كنيد گرچه آنها از شما قطع رابطه كنند.(۱۵)

علامه و مفسر كبير قرآن مجيد مرحوم طباطبايى صاحب تفسير شريف الميزان مى فرمايد: مراد از تسائلون به و الارحام يعنى از آن جايى كه خداوند در پيش انسانها عظيم و بزرگ است و محبوب آنهاست و لذا وقتى از همديگر سوال مى كنند طرف را به خداوند قسم مى دهند چون انسان وقتى مى خواهد قسم بخورد به چيزى كه در پيش او عظيم و بزرگ است و محبوب اوست قسم مى خورد و ظاهر اينست كه ارحام عطف است به كلمه اللّه آن وقت معنى اين مى شود انسانها وقتى از طرف چيزى مى خواهند طرف را به خداوند و به ارحام (خويشاوند) قسم مى دهند.(۱۶)

راوى مى گويد: از امام صادقعليه‌السلام سوال كردم از قول خداوند كه مى فرمايد: و اتقوا الذى تسائلون به و الارحام(۱۷)  يعنى و بترسيد از آن خدايى كه به نام او از يكديگر مسئلت و درخواست مى كنيد و درباره ارحام كوتاهى مكنيد.

امامعليه‌السلام فرمودند مراد از آيه شريفه كه دران و الارحام ذكر شده است خويشاوندان مردم است به درستى كه خداوند عزوجل امر كرده به پيوند خويشاوندان و بزرگ شمرده آنها را آيا نمى بينى اينكه خداوند قرار داده خويشاوندان را در كنار نام مبارك خودش است.(۱۸)

علامه طباطبائى ره در ذيل آيه شريفه و اتقوا الذى تسائلون به و الارحام روايتى نقل مى كند از ابن عباس كه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمودند خداوند مى فرمايد: صلو ارحامكم فانه ابقى لكم فى حيات دنيا و خير لكم فى آخرتكم(۱۹)  يعنى با خويشاوندانتان پيوند برقرار كنيد به درستى كه اين پيوند نگهدارنده شماست در اين زندگى دنيا و براى روز رستاخيزتان هم عمل به نيكى محسوب مى شود و ممكن است مراد از«ابقى لكم» به لحاظ اثر صله ارحام باشد چون صله ارحام بين اقارب و نزديكان وحدت را تقويت مى كند بوسيله تقويت وحدت بين انسانها آن وقت است كه انسانها در مقابل حوادث و دشمنان مى توانند استقامت كنند و حيات و زندگى خود را حفظ كنند صله ارحام از قويترين اسباب آرامش محسوب مى شود و قويترين اثر مثبت را بين اقوام و قبيله خواهد داشت و لذا نتيجه اى كه از اعمال نيك بين اقوام گرفته مى شود قويتر است از نتيجه اى كه از عمل خوب بين بيگانگان گرفته مى شود در طرف اعمال زشت هم مطلب همينطور است يعنى اثر يك عمل زشت در بين قبيله و نزديكان شديدتر است از عمل زشت بين اجانب و بيگانگان.

يكى از عوامل مهمى كه افراد يك قبيله را به هم اتصال مى دهد صله ارحام است براى صله ارحام آثار حقيقى وجود دارد كه در روحيه انسانها و اخلاق آنها و حتى در جسم انسانها يك نوع آرامش بوجود مى آورد و اين قابل انكار نيست گرچه گاهى عواملى پيدا مى شود آثار صله ارحام را ضعيف مى كند يا او را باطل مى كند اما به طور كلى آثار بوجود آمده دراثر صله ارحام را از بين نخواهد برد.

آيه دوم :و الذين يصلون ما امرا به ان يوصل و يخشون ربهم و يخافون سو الحساب (۲۰)

و آنها كه پيوندهايى را كه خدا دستور به برقرارى آنها داده برقرار مى دارند واز پروردگارشان مى ترسند واز بدى (روز قيامت) بيم دارند.

مرحوم طبرسى در مجمع البيان در ذيل آيه شريفه در ما امر اللّه چند قول نقل مى كند، ۱- مراد ايمان آوردن به تمام انبياء و كتب آسمانى. ۲- مراد صله رحم و پيوند خويشاوندى است.

۳- مراد پيوند مومنين با همديگر دوست داشتن و كمك كردن همديگر را و در آن خويشاوند هم داخل مى شود.

و در اينجا چند روايتى كه مراد از آيه را روشن مى كند و بر لزوم سله رحم دلالت دارد مى آوريم.

۱- عن عمر بن يزيد قال : سالت ابا عبداللّهعليه‌السلام عن قول اللّه عزوجل «الذين يصلون ما امر اللّه به ان يوصل»(۲۱) فقال قرابتك.(۲۲)

امام صادقعليه‌السلام در جواب سائلى كه از معنى آيه شريفه سوال كرد فرمودند: مراد از آيه نزديكان و خويشاوندانت است.

۲- عن عمر بن يزيد قال : قلت لابى عبداللّهعليه‌السلام الذين يصلون ما امرا به ان يوصل» قال نزلت فى رحم آل محمد عليه و آله السلام، و قد تكون فى قرابتك ثم قال فلا تكونن ممن يقول للشيئى، انه فى شيئى واحد.(۲۳)

راوى مى گويد خدمت امام صادقعليه‌السلام عرض كردم درباره آيه شريفه «الذين يصلون ماامر اللّه به» امامعليه‌السلام فرمودند در قرابت و پيوند آل محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله نازل شده است و گاهى هم در خويشاوندان تو مى باشد، سپس فرمود از كسانى مباش كه يك آيه را منحصر مى كنند در يك معنى.

توضيح : يعنى آيه قرآنى را دريك معنى منحصر نكنيد در صورتى كه از معصوم معانى متعددى براى آن آيه رسيده باشد چون براى قرآن معانى متعددى وجود دارد معنى آشكار (ظاهرى) و معنى پنهان (باطنى) و مويد اينكه يك آيه را نبايد منحصر كرد به يك معنى در صورتى كه احتمال معانى ديگر هم داده شود آيه مودت است مى فرمايد: قل لا اسئلكم عليه اجرا الا الموده فى القربى(۲۴)

بگو من هيچ پاداشى از شما بر رسالتم در خواست نمى كنم جز دوستى نزديكانم (اهل بيتم) ملاحظه مى فرماييد كه آيه شريفه در مقام در خواست دوستى اهل بيتعليهم‌السلام است در عين حال دوستى اهل بيتعليهم‌السلام از صله ارحام است.

و روايت محمد بن فيضل هم مويد اين معنى است كه براى آيات قرآنى معانى متعددى وجود دارد.

قال : سمعت العبد الصالح يقول : « الذين يصلون ما امراللّه به ان يوصل» قال هى رحم آل محمد معلقه باالعرش تقول : اللهم صل من وصلنى و اقطع من قطعنى و هى تجرى فى كل رحم.(۲۵)

محمد بن فضيل مى گويد از امام موسى بن جعفرعليه‌السلام شنيدم كه فرمودند مراد از چيزى كه خداوند واجب فرموده است در اين آيه شريفه : پيوند اهل بيت رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله است كه از عرش الهى آويزان مى شود و مى گويد خداوندا پيوند كن با كسانى كه با من پيوند كرده اند و قطع كن از كسانى كه از من قطع ارتباط كرده اند در ادامه امامعليه‌السلام فرمود صله رحم اختصاص به رحم آل محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله ندارد و در هر رحمى و خويشاوندى جارى مى شود.

۳- جابر عن ابى جعفرعليه‌السلام قال : قال رسول اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله : اوصى الشاهد من امتى و الغالب منهم و من فى اصلاب الرجال و ارحام النسا الى يوم القيامه ان يصل الرحم وان كانت منه على مسيره سنه فان ذلك من الدين.(۲۶)

جابر از امام باقرعليه‌السلام نقل مى كند كه امامعليه‌السلام فرمود رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله فرمودند سفارش مى كنم امت حاضر و غائبم را و آنانى را كه در صلب مردها رحم زنانند تا روز قيامت كه صله رحم نكنند اگرچه به فاصله يكسال راه باشد زيرا صله رحم جزء دين است.

مرحوم علامه مجلسى ره در مورد «فان ذلك من الدين» توضيحى دارند كه مى فرمايد به زيارت خويشاوندان رفتن، اعم از رفتن يا نامه نوشتن يا هديه فرستادن از دين است يعنى از چيزهايى است كه خداوند به آن در قرآن مبين امر كرده است.(۲۷)

۴- امام صادقعليه‌السلام فرمود: مردى از«خثعم» خدمت رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله آمد، گفت يا رسول خدا به من خبر بده كه در اسلام بهترين اعمال كدام است حضرت فرمودند اعتقاد داشتن به خداوند، گفت بعد از آن كدام عمل بهتر است؟ حضرت فرمودند: صله رحم «پيوند خويشاوندى» گفت بعد از آن كدام عمل بهتر است؟ حضرت فرمود: امر كردن و دستور دادن به نيكى ها و باز داشتن از زشتى ها، مرد گفت يا رسول اللّه، خبر دهيد كه مرا كه خشم آورترين عمل در درگاه الهى كدام است حضرت فرمودند: به خدا شريك قرار دادن، گفت بعد از آن كدام عمل خشم آورترين عمل است؟ فرمود: قطع رحم، بريدن از خويشاوندان. گفت بعد از آن كدام عمل مورد غضب خداوند است؟ حضرت فرمود امر به زشتيها و نهى از نيكى ها.(۲۸)  ۵- فى وصايا ابى ذر قال : اوصانى رسول اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله ان اصل رحمى وان ادبرت.(۲۹)

ابيذر گفت رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله مرا امر فرمودند كه پيوند كنم با خويشاوندانم اگر چه آنها بر من پشت كنند و قطع رابطه نمايند.

۶- عن اميرالمومنينعليه‌السلام فى حديث قال : صلوا ارحامكم وان قطعوكم.(۳۰)

حضرت فرمود:

پيوند با خويشاوندانتان برقرار كنيد اگر چه آنان از شما بريده باشند.