ترجمه امالى شيخ مفيد

نویسنده: محمّد بن نعمان ملقّب به «شيخ مفيد»

مترجم: حسين استاد ولى

این کتاب توسط مؤسسه فرهنگی - اسلامی شبکة الامامین الحسنینعليهما‌السلام بصورت الکترونیکی برای مخاطبین گرامی منتشر شده است.

لازم به ذکر است تصحیح اشتباهات تایپی احتمالی، روی این کتاب انجام نگردیده است.

سخن ناشر

بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ

۱- بنياد پژوهشهاى اسلامى، كه به منظور احياى فرهنگ غنى اسلام و نشر معارف اهل البيتعليهم‌السلام تأسیس شده، از يك سال پيش فعّاليّت فرهنگى و پژوهشى خود را بر اساس موازين علمى و شيوه هاى تحقيقاتى با همكارى جمعى از استادان و محقّقان حوزه و دانشگاه آغاز كرده است. و در اين راه مقدّس از همه پژوهشگران و صاحب نظران استمداد مى كند. برقرارى ارتباط و همكاريهاى پژوهشى و نيز انعقاد قرار داد با محقّقان و مترجمان و مؤ سّسات علمى و فرهنگى براى تألیف، ترجمه، تصحيح متون و چاپ و نشر آثار برجسته اسلامى از جمله فعّاليتهاى بنياد به شمار مى رود.

۲- چنان كه مى دانيم از دير باز دانشمندان فارسى زبان، به ترجمه آثار عربى توجّهى خاصّ داشته اند، كه نقطه اوج آن را مى توان در ترجمه هاى گوناگون قرآن سراغ گرفت. بنا به روايتى نخستين بار سلمان فارسى قرآن را به فارسى ترجمه كرد.

ترجمه قرآن به زبان فارسى در تمامى دوره هاى گذشته - در مجموع - رواج فراوان داشته، و امروزه صدها نمونه آن زينت بخش كتابخانه ها و موزه هاست، برخى از آنها نيز چاپ شده، و بى ترديد دهها ترجمه ديگر بر اثر حوادث گوناگون از بين رفته است.

۳- علاوه بر ترجمه قرآن، عنايتى بسزا به ترجمه احاديث نيز مبذول شده است، كه از آن جمله مى توان ترجمه «شهاب الا خبار» را نام برد، كه گويا پيش از تاريخ تحرير نسخه كتابخانه مدرسه غرب همدان - به فارسى برگردانده شده است از اواخر سده هشتم هجرى به بعد، كه يكى از پربارترين و ارزنده ترين ادوار ترجمه متون عربى به فارسى محسوب مى شود؛ و نيز در دوره صفويه و قاجاريّه - نهضتى در ترجمه آثار مهمّ علمى اسلامى پديد آمد، و بخش قابل ملاحظه اى از متون عربى به فارسى برگردانده شده است. در اين دوره عدّه اى از علماى شيعه، علاوه بر تألیف كتابهايى به زبان فارسى، بسيارى از آثار گذشتگان را نيز به فارسى ترجمه كرده اند، كه از ميان آنان به عنوان نمونه مى توان اشخاص زير را نام برد:

ابو سعيد حسن بن حسين شيعى سبزوارى (از علماى سده هشتم)؛ وى علاوه بر تألیف آثارى به فارسى مانند: راحة الا رواح و مونس الا شباح (در ظرائف احوال حضرت رسول و ائمهعليهم‌السلام ، كه در ۷۵۳ ه. ق از تألیف آن فراغت يافته)، كتابهايى را نيز به فارسى ترجمه كرده است، از آن جمله: ترجمه كشف الغمة، بهجة المباهج (ترجمه و تلخيص مباهج المنهج في مناهج الحجج قطب الدّين كيدرى) و مصابيح القلوب (ترجمه ۵۳ حديث نبوى).

كمال الدّين حسين بن خواجه عبد الحقّ الهى اردبيلى متوفّاى ۹۴۰ ه. ق؛ وى علاوه بر تألیف كتبى به فارسى مانند: تفسير الهى (تفسير تمامى قرآن)، منهج الفصاحة في شرح نهج البلاغة، و تاج المناقب في فضائل الائمّة الاثنى عشر، بعضى از آثار گذشتگان را نيز به فارسى ترجمه كرده است، از آن جمله: خلاصه الفقه (ترجمه ارشاد الا ذهان علّامه حلّى)، ترجمه مهج الدّعوات سيد ابن طاوس و ترجمه رساله امامت، فخر الدّين أ بو الحسن علىّ بن حسن زوارى، كه تا سال ۹۴۷ ه. ق - تاريخ ختم تفسير فارسى وى - در قيد حيات بوده است. وى علاوه بر تألیف آثارى به فارسى مانند: ترجمة الخواصّ (تفسير قرآن، معروف به تفسير زوارى)، روضة الا برار (شرح نهج البلاغه)، لوامع الا نوار الى معرفة الائمّة الا طهار، مجمع الهدى (در قصص ‍ انبياء)، و شرح صحيفه سجاديه، بعضى از متون عربى را نيز به فارسى برگردانده است، از آن جمله: آثار الا خيار (ترجمه تفسير منسوب به امام حسن عسكرىعليه‌السلام )، ترجمه المناقب (ترجمه كشف الغمّة)، ترجمه احتجاج طبرسى، مكارم الكرائم (ترجمه مكارم الاخلاق)، ترجمه أ ربعين شهيد اوّل، وسيلة النجاة (ترجمه اعتقادات صدوق)، مفتاح النجاة (ترجمه عدّة الدّاعى ابن فهد)، و طراوة اللّطائف (ترجمه طرائف سيّد ابن طاوس).

ملا فتح اللّه كاشانى، مفسّر معروف متوفّاى ۹۸۸ ه. ق؛ وى علاوه بر تألیف كتابهايى به فارسى مانند: تفسير منهج الصادقين، خلاصة المنهج، تنبيه الغافلين و تذكرة العارفين (در شرح نهج البلاغه)، بعضى از آثار گذشتگان را نيز به فارسى ترجمه كرده است مانند:

كشف الاحتجاج (ترجمه احتجاج طبرسى) و ترجمه قرآن (و اين بجز سه تفسير وى بر قرآن است).

ملا محمّد صالح بن محمّد باقر قزوينى روغنى؛ وى علاوه بر تألیف شرح فارسى نهج البلاغه، آثارى را به فارسى ترجمه كرده است، از آن جمله: بركات المشهد المقدس (ترجمه عيون اخبار الرضاعليه‌السلام ، ترجمه صحيفه سجّاديّه، ترجمه عهدنامه مالك اشتر، و ترجمه توحيد مفضّل، كه تاريخ فراغت از آن ۱۰۸۰ ه. ق بوده است.

آقا حسين محقّق خوانسارى، متوفّاى ۱۰۹۹ ه. ق؛ وى علاوه بر تألیف شرح هيأ ت فارسى قوشچى، داراى ترجمه هايى است، از آن جمله: ترجمه قرآن، و ترجمه صحيفه سجاديه، علّامه محمّد باقر مجلسى، متوفّاى ۱۱۱۰ ه. ق؛ وى علاوه بر تألیف آثارى ارزنده به عربى از جمله: مرآة العقول و بحار الا نوار، و تألیف كتابهايى به فارسى همچون: اختيارات الا يّام، اوقات الظهر و العصر، تحفة الزائر، جلاء العيون، حقّ اليقين، حلية المتقين، حياة القلوب، زاد المعاد، عين الحياة، مشكاة الا نوار، و مقباس المصابيح، آثارى را نيز به فارسى ترجمه كرده است، از آن جمله: ترجمه باب حادى عشر، ترجمه توحيد مفضّل، ترجمه حديث جبر و تفويض، ترجمه حديث سعد بن عبد اللّه، ترجمه حديث رجاء ابن أ بى ضحّاك، ترجمه حديث عبد اللّه بن جندب، ترجمه حديث ستّة اشياء ليس للعباد فيها صنع، ترجمه خطبة البيان، ترجمه خطبة الرّضاعليه‌السلام في التوحيد، ترجمه دعاء الجوشن الصغير، ترجمه دعاء المباهلة، ترجمه دعاء سمات، ترجمه دعاء كميل، ترجمه الرّسالة الذّهبيّة (معروف به طبّ الرّضا (ع»، ترجمه زيارت جامعه، ترجمه صحيفه سجّاديّه، ترجمه عهدنامه مالك اشتر، ترجمه فرحة الغرى سيّد ابن طاوس، و ترجمه قصيده دعبل خزاعى.

آقا هادى مترجم، فرزند ملا محمّد صالح مازندرانى متوفّاى ۱۱۲۰ ه. ق، وى علاوه بر تألیف كتابهايى به فارسى مانند: شرح شرح شمسيه و شرح معالم، صاحب ترجمه هايى است، از آن جمله: ترجمه قرآن، ترجمه صحيفه سجّاديّه، ترجمه شافيه، و ترجمه كافيه از ابن حاجب.

آقا جمال محمّد بن حسين خوانسارى، متوفّاى ۱۱۲۵ ه. ق، وى علاوه بر تألیف كتابهايى به فارسى مانند: شرح غرر الحكم آمدى، جبر و اختيار، شرح احاديث طينت، نيّت و اخلاص، و مبدأ و معاد، برخى از آثار را نيز به فارسى ترجمه كرده است، از آن جمله: موائد الرّحمن في ترجمة القرآن (معروف به تاج التراجم)، ترجمه الفصول المختارة، ترجمه مفتاح الفلاح شيخ بهائى، ترجمه الصلاة و اذكارها، و ترجمه صحيفه سجّاديه.

سيّد علىّ بن محمّد بن أ سد اللّه امامى اصفهانى، معروف به مترجم، متوفّاى حدود ۱۱۳۰ ه. ق، وى كتابهايى را به فارسى ترجمه كرده است، از آن جمله: خصال، كمال الدّين و تمام النعمة، عيون أ خبار الرّضاعليه‌السلام ، امالى صدوق، مهج الدّعوات، مصباح المتهجّد، مصباح كفعمى (كه مجموعا به هشت بهشت معروف است)، ترجمه شفاء ابن سينا، و ترجمه شرح اشارات خواجه نصير الدّين طوسى.

سيد احمد بن محمّد حسينى اردكانى يزدى، از علماى سده سيزدهم، وى علاوه بر تألیف كتابهايى مانند فضائل الشيعه، شجرة الا ولياء و سرور المؤمنين في احوال امير المؤمنينعليه‌السلام ، كتابهايى را نيز به فارسى ترجمه كرده است، از آن جمله:

ترجمه عيون اخبار الرّضاعليه‌السلام ، ترجمه ارشاد شيخ مفيد، ترجمه بحار الانوار (بخشهاى احوال امام جواد و امام هادى و امام عسكرىعليهم‌السلام )، ترجمه كمال الدّين و تمام النّعمة، ترجمه عوالم العلوم (شامل بخشهاى: ۱- احوال حضرت زهراعليه‌السلام ۲- احوال حضرت مجتبىعليه‌السلام ۳- احوال حضرت سجّادعليه‌السلام ۴- احوال حضرت باقرعليه‌السلام ۵- احوال حضرت صادقعليه‌السلام ، كه تاريخ فراغت از آن شعبان ۱۲۳۸ بوده است).

شيخ محمّد تقى معروف به آقا نجفى اصفهانى متوفّاى ۱۳۳۲ ه. ق، وى علاوه بر تألیف كتابهايى، آثارى را به فارسى ترجمه كرده است، از آن جمله:

ترجمه توحيد صدوق، ترجمه ثواب الا عمال، ترجمه عقاب الا عمال، كاشف النقاب (ترجمه عيون اخبار الرّضا (ع»، ترجمه السماء و العالم (جلد چهاردهم بحار الانوار)، و ترجمه الا لفيّة و النفليّة.

و بالاخره، پس از انقلاب شكوهمند اسلامى به رهبرى حضرت امام خمينى مدّ ظله العالى، و تحوّل شگرفى كه در مسائل فرهنگى ايجاد شد، حركتى شايسته در خصوص ترجمه آثار و متون عربى به فارسى و بالعكس ‍ شروع شده، كه در خور بحث و بررسى جداگانه اى است. البتّه در بنياد پژوهشهاى اسلامى، در باره:

ترجمه، دوره ها و شيوه هاى آن، و نيز كتابشناسى تاريخى موضوعى، كتابهاى ترجمه شده از عربى به فارسى، تحقيقاتى به عمل آمده، و مجموعه اى در اين زمينه در دست تألیف است كه ان شاء اللّه تعالى پس از تكميل بزودى منتشر خواهد شد.

۴- امالى شيخ مفيد يكى از متون ارزشمند حديثى شيعه اماميّه است، كه متكلّم و فقيه اهل البيت، شيخ مفيد، با درايت و خبرويّت خاصّ خويش ‍ گزيده اى از احاديث را در زمينه تفسير آيات، مواعظ، مباحث امامت، فضايل امير المؤمنين و ديگر ائمّةعليهم‌السلام و مطالبى مفيد و گوناگون جز اينها، طى ۴۳ مجلس به ترتيب ذيل بر جمعى از شاگردان املا كرده است.

در ماه رمضان سال ۴۰۴ ۹ مجلس در ماه شوال سال ۴۰۴ ۱ مجلس در ماه رجب سال ۴۰۷ ۵ مجلس در ماه شعبان سال ۴۰۷ ۴ مجلس در ماه رمضان سال ۴۰۷ ۵ مجلس در ماه رمضان سال ۴۰۸ ۲ مجلس در ماه رمضان سال ۴۰۹ ۸ مجلس در ماه شعبان سال ۴۱۰ ۱ مجلس در ماه رمضان سال ۴۱۰ ۱ مجلس در ماه رمضان سال ۴۱۱ ۴ مجلس

جالب توجّه است كه بدانيم:

اولا: اين مجلس به طور پراكنده برگزار مى شده، و حتّى در سالهاى ۴۰۵ و ۴۰۶ به عللى كه بر ما مخفى است فترتى به وجود آمده، و هيچ گونه مجلسى تشكيل نيافته، و بدين جهت شيخ نجاشى از كتاب امالى به نام «الامالى المتفرّقات» ياد كرده است.

ثانيا: سه چهارم اين مجالس در ماه رمضان، و بقيّة در ماه رجب و شعبان، و تنها يك مجلس در ماه شوال برگزار شده و در بقيّه ماههاى سال اصلا مجلسى تشكيل نيافته است.

ثالثا: از روزهاى هفته بيش از همه، روز شنبه و سپس دوشنبه و چهارشنبه مجلس برقرار مى شده، و در بقيّة ايّام هفته اصلا مجلسى برگزار نشده است.

افرادى كه در مجالس مزبور شركت كرده و نامشان در اوايل برخى مجالس ‍ آمده عبارتند از:

۱- ابو الحسن علىّ بن محمّد بن عبد الرّحمن فارسى، راوى امالى».

۲- فرزند وى: ابو الفوارس ۳- برادر وى: ابو محمّد عبد الرّحمن ۴- حسين بن على نيشابورى ۵- ترجمه امالى شيخ مفيد كه اينك توسّط بنياد پژوهشهاى اسلامى انتشار مى يابد اثر دانشمند محترم آقاى حسين استاد ولى است، كه به شيوه اى فنّى و با رعايت امانت بر اساس متن مصحّح امالى باشراف محقّق بزرگوار آقاى على اكبر غفّارى به فارسى روان و ساده، و در عين حال استوار در آمده، به گونه اى كه اميد مى رود عموم خوانندگان را سودمند افتد.

در پايان توفيق هر چه بيشتر مصحّح و مترجم محترم را از خداوند متعال مسأ لت دارد.

بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى

على اكبر الهى خراسانى

۱۴ ربيع الثانى ۱۴۰۶ ۶ دى ۱۳۶۴

مقدمه مترجم

اجمالى از زندگانى مؤلف.

بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ

نام و نسب وى

نام گراميش «محمّد» است فرزند محمّد بن نعمان كه به «شيخ مفيد» ملقّب گشته و به «ابن المعلّم» معروف مى باشد. نجاشى نسب او را به تفصيل تا يعرب بن قحطان ضبط كرده است. گويند: يكى از دانشمندان اهل تسنّن بنام علىّ بن عيسى رمّانى در اثر مباحثه اى كه در يكى از موضوعات علمى با وى داشته او را به «مفيد» ملقّب ساخته است.

مدح و ثناى دانشمندان در باره وى

علماى علم رجال و تراجم از عامّه و خاصّه (شيعه و سنّى) با عبارات گوناگون و تعبيرات مختلفى وى را ستوده و هر كدام بگوشه اى از حيات درخشان اين بزرگمرد علم و عمل و دانش و تقوى اشارتى داشته اند. ابن حجر گويد:

«وى از حدّ بسيار نازلى از خوراك و پوشاك برخوردار بود، دلى خاشع و عشقى فراوان به علم و دانش داشت. وى نزد دانشمندان بسيارى درس ‍ خوانده، و در مكتب فرقه اماميّه به اعلى درجه آن دست يافته و ب آخرين قلّه هاى آن رسيده بحدّى كه در باره او گفته شده: او را بر هر پيشوائى در علم و دانش منّتى عظيم است.

پدرش در واسط معلّم بود و در همان جا متولّد شد و در عكبرى به قتل رسيد. گويند:

عضد الدّولة بزيارتش مى رفت و بهنگام بيمارى از وى عيادت مى كرد. و شريف ابو يعلى جعفرى كه داماد او است گفته: وى (مفيد) اندكى در شب مى خوابيد سپس برخاسته بنماز و مطالعه و درس و تلاوت قرآن مشغول مى گشت».

عماد حنبلى از ابن ابى طىّ حلبى نقل كرده كه وى گفت: «او يكى از بزرگان شيوخ اماميّه، و در علم كلام و فقه و جدل پيشتاز است. وى با قدر و

منزلت بزرگى كه در دولت آل بويه داشت با اين حال با هر صاحب نظرى به بحث و مناظره مى نشست. او بسيار صدقه مى داد، و كاملا فروتن بود، و نماز و روزه فراوان بجا مى آورد، و لباسى زبر و خشن به تن مى كرد، و عضد الدّولة زياد بزيارت وى مى رفت. مردى ميان بالا و لاغر اندام و گندم گون بود. هفتاد و شش سال عمر كرد و بيش از دويست تصنيف و تألیف از خود بيادگار گذارد. داستان تشييع جنازه او مشهور است كه در آن روز هشتاد هزار نفر از شيعيان او را تشييع كردند، و در ماه مبارك رمضان در گذشت. خدايش ‍ رحمت كند-».

و ابن نديم گويد: (ابن المعلّم ابو عبد اللّه كسى است كه رياست متكلّمان شيعه در عصر ما به او منتهى شده است، وى در صناعت كلام از تمامى همگنان خود پيشى گرفته و بسيار باريك بين و ژرف نگر و خوش حافظه مى باشد. من او را ديده ام و او را مردى بلند پايه در علم و فضيلت يافته ام».

و نيز گويد: (ابن المعلّم ابو عبد اللّه محمّد بن محمّد بن نعمان كسى است كه رياست همگنان او از شيعيان اماميّه در علم فقه و كلام و آثار به وى منتهى شده است».

دانشمندانى ديگر نيز بنوبه خود سخنانى در جلالت شأ ن و علوّ مقام وى گفته اند كه بجهت رعايت اختصار از ذكر آنها خوددارى مى شود، و آنچه گفته آمد مشتى از خروار، و جرعه اى از درياى بيكران فضل و دانش اوست، و با اين حال از همين مختصر كه مذكور شد نمودار مى گردد كه شيخ بزرگوار مفيد- رضوان اللّه تعالى عليه - در هر فضيلتى از فضائل كه براى انسان كامل امكان دسترسى ب آنست از علم و عمل و زهد و تقوا و ديگر فضائل سر آمد معاصرين خويش است و از همه آنان در اين گونه فضائل گوى سبقت را ربوده است.

راستى كه او مصداق اتمّ و اكمل، و آيينه تمام نماى اين سخن امام علىعليه‌السلام است كه فرموده:

«سعى كنيد تا چشمه سارهاى دانش، و چراغهاى ديجور، و ژنده پوش، و فراخ دل باشيد، كه بدين صفات در آسمان معروف، و در زمين مذكور گرديد».

جامعيّت وى در علم و عمل

امّا در باره دانش او همين گفتار ابن حجر بس كه: «او را بر هر پيشوائى در علم و دانش منّتى عظيم است» صرف نظر از اينكه گفته: «وى به اوج قلّه دانش دست يافته و عشقى فراوان به علم و دانش دارد». و صرف نظر از گفتار ابن ابى طىّ كه: «وى در علم كلام و فقه و جدل پيشتاز است».

و امّا در باره عمل او، همين گفتار شريف ابى يعلى جعفرى در عبادت او كافى است كه: «اندكى به شب مى خفت و سپس برخاسته به نماز و مطالعه و درس مى پرداخت»، و همين دليل است كه وى مردى شب زنده دار بوده چه كه نماز شب بهترين شاهد اخلاص و صفاى قلب و دعوى صدق ايمان است. و نيز بيشتر روزها را روزه مى داشته كه ابن ابى طىّ گفته: «بسيار نماز و روزه بجاى مى آورد».

و امّا در زمينه زهد و سادگى و خشونت لباس و سطح پائين بودن زندگى و فروتنى قلبى وى به سخن ابن حجر گوش فرادار. و بايد دانست كه خشونت خوراك و پوشاك از ويژگيهاى حضرت مسيحعليه‌السلام ، و فروتنى قلبى از ويژگيهاى حضرات زكريّا و يحيى و مادر يحيىعليهم‌السلام بوده است.

و امّا در زمينه انفاق، سخن ابن ابى طىّ را بخاطر بسپار، و در زمينه مجاهدت در راه خدا باين گفتار توجّه نما كه: «او را دويست تصنيف و تألیف است» صرف نظر از تدريس و تعليم او حتّى در ساعات نيمه شب چنان كه ابن ابى طىّ گفته است.

تمامى اين صفات و كمالات، از ايمان درست او به حق، و شدّت و سختگيرى وى در امور الهى، و استواريش در دين، و عمل خالصانه اش ‍ براى حق، و فنايش در ولايت محمّد: و آل عصمتعليهم‌السلام خبر مى دهد، و گواهى صادق بر همه اينهاست.

شاگردانى كه بدست وى تربيت يافته و در مكتب او پرورده گشته و از شاخسار دانش او خوشه چيده اند كسانيند كه خود فخر ب آنان افتخار مى ورزد، و روزگار از شرفى كه بوجود آنان يافته بخود مى بالد، و هر كدام چون قمرى در فلك علم و دانش، و ستاره اى در آسمان فهم و كوشش ‍ مى درخشند.

در هر رشته اى از علوم ادبى، فقهى، اصولى، كلامى، تاريخى كه بنگرى شاگردان وى را در رديف اوّل از صاحبان آن علوم مى يابى، بلكه پاره اى از آنان پايه گذار و يا مجدّد آن علوم بوده اند، و نام گرامشان در طول تاريخ آن علوم پيوسته بر سر زبانهاست. البتّه مرحوم شيخ مفيد كه استاد همه آنهاست رأ س و رئيس و اصل و ريشه تمامى ايشان بحساب مى آيد. راستى كه خداى سبحان - جلّ جلاله - تا چه اندازه نظر لطف و عنايت به وى داشته! نخستين بار بذر وجودش را در نژادى اصيل و با فضيلت بكاشت، سپس او را از ذهنى تيز، و حافظه اى نيرومند، و نبوغى سرشار، و عقلى كامل، و ژرف نگرى ويژه اى برخوردار ساخت، تا اينكه بدرجه اى از علم و دانش و فضيلت رسيد كه دانشمندان عامّه و خاصّه بر استادى و تفوّق و برترى و پيشتازى وى گواهى داده اند، و كارش بجائى رسيده كه تألیف گرانمايه اش تمامى پر بار و متناسب با نيازهاى عصر خويش، و خود در مباحثاتش پيروز، و نظريّاتش همه صائب و درست مى باشد.

راستى كه مى توان موقعيّت اين بزرگ دانشمند را در ميان اقران و امثالش ‍ همچون قمرى در وسط آسمان و خورشيدى در ميان منظومه شمسى و شاه فرد ممتاز گردنبند مرواريد تمثيل نمود.

راستى كه وى از همه معاصرينش نيكوتر، و خوش فهم تر، و در خوراك و پوشاك خشن تر، و از لحاظ عقل وافرتر، و از نظر علم و دانش برتر، و از جهت جهاد در راه خدا كوشاتر بود. زمان بوجودش ارج يافت، و مشام تاريخ از بوى خوشش تازه گشت، و زنان از زائيدن چون اويى عقيم گشتند.

ما كجا مى توانيم به كنه عظمت او پى ببريم، هرگز؟! اوصاف او در قلّه اى بلند و دور از دسترس است كه گامهاى وصف ما هر چند بلند باشد به فراز آن نرسد، و هر چند بكوشيم به عشرى از فضايل و كمالات او دست نيابيم. پس ناگزير به عجز و ناتوانى خويش اعتراف مى كنيم و سخن را بهمين مقال بپايان مى بريم، و سلام و درود خداوندى را بر روان پاك وى نثار مى داريم.

گوهر پاك وى از مدحت ما مستغنى است فكر مشّاطه چه با حسن خدا داد كند

اساتيد وى

اساتيد و دانشمندانى كه مرحوم مفيد از خرمن دانش آنان بهره برده و آثار و احاديث پيامبر: و آل عصمتعليه‌السلام و ديگر مسائل علمى را از آنان روايت نموده بسيارند و تعداد آنان بالغ بر شصت نفر مى باشد كه در اينجا بنام ده تن از معروفين و مشهورين آنان ذيلًا اشاره اى مى رود:

۱- احمد بن محمّد بن حسن بن وليد قمّى ۲- جعفر بن محمّد بن قولويه قمّى ۳- علىّ بن محمّد بن زبير كوفى ۴- محمّد بن علىّ بن حسين بن موسى بن بابويه قمّى (شيخ صدوق) ۵- محمّد بن عمر تميمى بغدادى معروف به ابن الجعابى ۶- محمّد بن عمران مرزبانى ۷- محمّد بن احمد بن جنيد كاتب اسكافى ۸- محمّد بن حسين بزوفرى ۹- محمّد بن علىّ بن رياح قرشى ۱۰- حسين بن علىّ بن ابراهيم معروف به «جعّل»

شاگردان وى

چنان كه گذشت شاگردانى كه در مكتب وى تربيت يافته اند جملگى از بزرگان علم و استوانه هاى مذهب بوده اند كه از جمله مى توان: مرحوم سيّد مرتضى، و سيّد رضى (جامع نهج البلاغه)، و شيخ طوسى، و نجاشى، و سلّار، و مظفّر بن على حمدانى (از سفراء امام زمان)، و كراجكى را نام برد، و تعداد آنان به شانزده تن مى رسد كه اسامى شريف آنان در مقدّمه بحار الانوار و غيره آمده است.

تألیف وى

همان طور كه در ابتداى مقال اشاره شد مرحوم مفيد بيش از دويست تصنيف و تألیف از خود بيادگار گذاشته كه دست غدّار روزگار اكثر آنها را از بين برده است و نام ۱۹۴ كتاب از آنها در كتب تراجم و فهرستها آمده كه بجهت رعايت اختصار از برشمارى و تكرار آنها خوددارى مى شود، و از معروفترين آنها مى توان از: الارشاد، و الجمل، و الفصول العشرة، و امالى، و اوائل المقالات، و شرح عقايد صدوق، و مقنعه در فقه نام برد.

تاريخ ولادت و وفات و محلّ دفن وى

مرحوم شيخ مفيد در ۱۱ ذى قعده سال ۳۳۳ يا ۳۳۸ در عكبرى كه از نواحى دجيل عراق است ديده بجهان گشود، و در شب جمعه چهارم ماه مبارك رمضان سال ۴۱۳ در بغداد ديده از جهان بر بست. تشييع جنازه با شكوهى از وى بعمل آمد كه هشتاد هزار نفر در آن شركت داشتند، و مرحوم سيّد مرتضى در ميدان اشنان همان شهر بر وى نماز گزارد. پيكر او را نخستين بار در خانه اش دفن كردند و پس از چند سال به مقابر قريش انتقال داده شد و پايين پاى حضرت جوادعليه‌السلام كنار آرامگاه استاد بزرگوارش ابن قولويه بخاك سپرده شد.

وى مدّت هفتاد و پنج سال يا بيشتر در كمال عزّت و شرافت و سعادت و فضيلت و طهارت در اين دنيا زيست، و پس از عمرى تلاش و كوشش در راه تحقّق آرمانهاى الهى اش و دفاع از حقّ و حقيقت و شناساندن و چهره پليد باطل دار فانى را بدرود گفت. سلام و درود خداوند بر او در آن روز كه متولّد شد و در آن روز كه ديده از جهان بر بست و در آن روز كه زنده از قبر بر انگيخته خواهد گشت.

حسين استاد ولى

سخنى درباره ارزيابى كتاب حاضر

بسمه تعالى

جمله نغز و حكمت آميز مشهورى است كه:

خذوا العلم من افواه الرّجال (دانش را از زبان مردان دانش بگير». شايد فلسفه اين سخن اين باشد كه يك دانشمند بهترين چيزهائى را كه مى داند يادداشت مى كند، و از ميان آنها بهترينش را حفظ مى كند، و از ميان محفوظات خود بهترين آنها را براى گفتن انتخاب مى نمايد، بدين جهت در موضوعات علمى، مطالبى را كه يك دانشمند بر زبان مى راند غالباً مطالب ناب و برگزيده اى است كه در طول مطالعات و درسها و تحقيقات و كنكاشهاى خويش بدست آورده است.

با توجّه بدين بيان، نيمى از اهميّت و ارزش كتب امالى روشن مى شود، زيرا اصولًا ارزش هر كتابى را مى توان از دو راه شناخت، يكى از نظر محتويات و موضوع، و ديگر از نظر مؤ لّف و نگارنده.

خوشبختانه كتاب حاضر كه در صدد گفتگو از آن هستيم در هر دو بخش در سطح بسيار عالى قرار دارد. املاءكننده (مؤلف) كتاب، مرحوم شيخ مفيد- أ على اللّه مقامه - نام و شخصيّت وى بقدرى با اذهان مسلمين بويژه شيعيان آشناست كه نيازى به معرّفى ندارد، و شمّه اى از حالات او در مقدّمه تحرير شد. و امّا از نظر موضوع - چنان كه گفتيم - چون مطالب كتاب املاء شيخ مفيد است يعنى مطالبى است كه غالباً از حفظ القا مى شده، لذا مى تواند مطالب گزيده و انتخاب شده آن بزرگمرد علم و ادب و بينش مذهبى باشد. ويژگى ديگرى كه به كتاب ارج و ارزش بخشيده اينست كه اكثر رواياتى كه در اين كتاب مختصر ولى پر ارج آمده متناسب با نيازهاى عصر و مقتضيات مذهبى و اجتماعى زمان وى بوده است. براى روشن شدن مطلب لازم بنظر مى رسد نگاهى گذرا به عصر و دوران شيخ مفيد بيندازيم.

«از هنگامى كه در كشور اسلامى، خلفاى بنى عبّاس بخلافت رسيدند، از راههاى مختلف در اثر گسترش فنون دانش و تشويق به تألیف و تصنيف و ترجمه كتاب و تمامى رشته هاى علوم ميل و رغبت فراوانى در مردم پيدا شده، و خلفا نيز نه تنها مخالفت نكردند بلكه در اين راه سعى و كوشش نيز از خود نشان دادند، و حتّى تشكيل مجالس بحث و مناظره در باره مذاهب و عقايد و مسائل مختلف را اجازه داده و از آن تشويق كردند، و گاهى در محضر خود مجلس بحث و مناظره تشكيل مى دادند.

اين روش و سيره مرضيّه - هر چند هدف از آن تنها رسيدن بحق نبوده بلكه مسائل سياسى ديگرى دخيل بوده ولى بناچار- موجب شد كه در كشور پهناور اسلامى خصوصاً شهرهاى بين النّهرين، مذاهب متعدّد و فرقه هاى علمى مختلف بظهور رسد، و هر مذهب و عقيده علمى و فلسفى و يا دينى يى كه در جهان متمدّن آن روز كشورهاى خاور دور و نزديك، و اروپا، از قرنها پيش در حال ضعف بوده و يا اصلًا فراموش شده بود، زنده گردد. و علاوه بر آن، آراء و عقائدى كه از بحثها و مناظره ها تولّد پيدا كرده بود خودنمائى كرده و چه بسا طرفدار داشته باشد، و قهراً شيعه نيز از اين تعداد آراء و عقائد، مصون نمانده و در اكثر مسائل دينى و غير دينى داراى فرقه هاى مختلف و آراء متعدّد گرديد. و بغداد همان گونه كه در آن عصر، پايتخت سياسى دولت بنى عبّاس بود، مركز علمى و نمايشگاه همه اين عقائد و آراء نيز بود.

ليكن اختلاف و نزاعى كه از همه اين نزاعها در اين عصر دائرتر؛ و بحثى كه از تمام اين بحثها داغتر بود، بلكه تمام اختلاف آراء ديگر در تحت آن عنوان مطرح مى شد، اختلاف شيعه و سنّى بود كه پاى اين اخلاف، خونها ريخته و مالها به يغما برده مى شد. و در اين نزاع و اختلاف بيشترين تلفات را شيعه مى داد. و در حقيقت در آن روزگار، شيعيان هيچ قدرتى نداشته و هميشه در حال تقيّه و ترس بسر مى بردند.

مؤ لّف والامقام، در چنين زمانى و در چنين شهرى پاى بعرصه علم و دانش ‍ گذاشته است. از همان اوائلى كه مؤلف در حوزه هاى درس حاضر شد و ستاره اقبال او در آسمان علم و دانش درخشيدن گرفت، شيعه نيز بطور محترم تر و بيشتر از پيش مطرح مى گرديد و آبروى او در انظار مخالفانش روز بروز بيشتر مى شد، بدين جهت كه در هر مجلس درس يا بحث و مناظره كه پا مى گذاشت از آن مجلس بيرون نمى آمد مگر در حالى كه استاد و مدرّس و يا مناظره كنندگان آن مجلس را با بيانات شيرين و مستدل خويش روشن ساخته و خصم ستيزه جو را مقهور و محكوم كرده بود» و.

بارى؛ با توجّه و دقّت بمطالب گذشته مى توان دور نمايى از عصر مؤ لّف (ره) در ذهن خود ترسيم كرد و بدين سخن پى برد كه مطالب املاء شده اكثراً مناسب با مقتضيات زمانى بوده است.

آرى، مطالب اين كتاب بازگوكننده حركت موجى است كه بر روحيّات مرحوم مفيد و نيز بر شرايط زمان وى حاكم بوده است. لذا مى بينيم كه گاهى بر كرسى كلام نشسته و در زمينه مسائل اعتقادى داد سخن داده و با نقل روايات مستند از چهره زشت بسيارى از حوادث تلخ تاريخ و وقايع شوم فرقه گراييهاى مذهبى كه بر سر اسلام و مسلمين رفته است، پرده برداشته؛ و بويژه در مسائل رهبرى، رفتار پاره اى از حاكمان را به محكمه نقد و بررسى كشانيده؛ و گاه مسيحا صفت از سر پند و اندرز آمده و با نقل و ايراد رواياتى چند.

توجّه شنونده را بمقام والاى انسانيّت جلب نموده، و خطرات انحراف از صراط حق و عدل را خاطرنشان ساخته؛ و گاه بذكر اخبارى آموزنده و انسان ساز و پر طراوت و دلپذير- عَذْبٌ فُراتٌ سائِغٌ شَرابُهُ- جان شنوندگان را مسرور، و سينه آنان را جلا بخشيده، و بدون تكلّف جواهرات گرانبهايى را كه در خلوتسراى ضميرش موجود بوده در اين كتاب بسلك نظم كشيده، و در هر مقام، موافق و مخالف را براه حق دعوت فرموده؛ و زمانى درك مسائل اجتماعى و سياسى زمان خاطر عاطرش را آزرده، و مشاهده نارسائيها و نابسامانيهاى اجتماعى شعله بر جانش زده، لذا اخبارى چند در مورد پاره اى از روشهاى ناپسند اجتماعى و سياسى دوران پيش از خود نقل نموده و با وجهى خردمندانه ناروائيها را بر ملا ساخته و نقاب از روى اسرار نهفته سردمداران برداشته و خرمن هستى و دغلكارى را بر باد داده است، و همين امور موجب شد كه پس از مرگ وى خصم خيره سر گفت: «اراح اللّه منه»، و تنها و تنها جرمش اين بود كه اسرار هويدا مى كرد. و در تمام اينها جز بنصّ صريح و تاريخ صحيح اعتماد نكرده، و از طريق «ادْعُ إِلى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ» قدم بيرون ننهاده است.

آرى، اين است كتاب «امالى» شيخ مفيد (ره) كه در آن از انواع و فنون مختلفه دينى اعمّ از اعتقادى، اخلاقى، فقهى، تفسيرى، تاريخى، سياسى، اقتصادى، و بالا خره بهداشتى و بويژه مسأ له حياتى امامت و ولايت كه ريشه تمامى امور فوق است از هر كدام نمونه اى چند نقل خبر و روايت بعمل آمده است.

راستى كه «امالى مفيد» گنجينه ايست پر بها كه نيازها و كاستيها را جبران نموده و گلستانى است مشحون از انواع گلهاى رنگارنگ كه مشام روح و روان طالبان علم و فضيلت را تازه مى گرداند. آرى گلهاى آن هميشه پر طراوت باقى مى ماند كه:

حسين استاد ولى