دين و دوران «خلاصه آثار استاد شهيد مرتضى مطهرى»

تألیف : مركز تحقيقات دانشگاه امام صادقعليه‌السلام (فعاليتهاى دانشجويى)

این کتاب توسط مؤسسه فرهنگی - اسلامی شبکة الامامین الحسنینعليهما‌السلام بصورت الکترونیکی برای مخاطبین گرامی منتشر شده است.

لازم به ذکر است تصحیح اشتباهات تایپی احتمالی، روی این کتاب انجام نگردیده است.

مقدمه مركز تحقيقات دانشگاه امام صادقعليه‌السلام

بسم الله الرحمن الرحيم

الحمد لله الذى هدانا لهذا و ما كنا لنهتدى لولا اءن هدانا الله

اين دفتر خلاصه هفت عنوان از آثار استاد شهيد مرتضى مطهرى است كه موضوع آن ها تاريخ، سياست و مباحث نظرى در باب رابطه دين اسلام با اين دو مى باشد و از اين رو نام دين و دوران بر آن نهاده شده است. عناوين آثار خلاصه شده عبارتند از: خدمات متقابل اسلام و ايران، نهضت هاى اسلامى در صد ساله اخير، پيرامون انقلاب اسلامى، پيرامون جمهورى اسلامى، اسلام و مقتضيات زمان (۲ جلد)، قيام و انقلاب مهدى عجل الله تعالى فرجه، به ضميمه شهيد، و جهاد.

موضوعات خاص اين كتاب ها چه بسا تغايرى با ديگر آثار استاد مطهرى را به ذهن متبادر كند، اما دو ويژگى مشترك اين كتابها با ديگر آثار استاد قابل توجه است؛ اول رويكرد عقلى و استدلالى استاد در همه مباحث، حتى در تحليل ها و نقدهاى تاريخى است كه به عنوان نمونه مى توان به نقدهاى ايشان بر شبهه كتاب سوزى ايران و مصر اشاره كرد. اتقان فكرى و قوت تحليل در اين رويكرد سبب شده كه مثلا كتاب خدمات متقابل اسلام و ايران على رغم استفاده از منابع دست دوم تاريخى، خود به كتابى مرجع و معتبر در زمينه مسائل مشترك اسلام و ايران تبديل گردد.

ويژگى ديگر اين آثار استاد، همان روح مشترك تمام آثار ايشان، يعنى دردمندى و غيرت دينى است كه درس آموزترين بعد انديشه و شخصيت استاد مطهرى براى تمام انديشمندان و عالمان دينى مى باشد. خود استاد در اين زمينه چنين مى گويد:

«نوشته هاى اين بنده برخى فلسفى، برخى اجتماعى، برخى اخلاقى، برخى فقهى و برخى تاريخى است. با اين كه موضوعات اين نوشته ها كاملا با يكديگر مغاير است، هدف كلى از همه اين ها يك چيز بوده و بس. اين بنده از حدود بيست سال پيش كه قلم به دست گرفته، مقاله يا كتاب نوشته ام، تنها چيزى كه در همه نوشته هايم آن را هدف قرار داده ام، حل مشكلات و پاسخگويى به سوالاتى است كه در زمينه مسائل اسلامى در عصر ما مطرح است. »(۱)

تحليل و تفصيل بيشتر در باب انديشه هاى تاريخى و سياسى استاد مطهرى فرصت ديگرى مى طلبد كه در مقدمه اين كتاب مجال پرداختن به آن نيست. در اين جا براى شناخت بهتر كتابهاى خلاصه شده، اشاره كوتاهى به محتوا و تاريخچه شكل گيرى و چاپ هر يك از آن ها مى نماييم.

كتاب خدمات متقابل اسلام و ايران داراى سه بخش اصلى است :

۱. اسلام و مساله مليت و اين كه آيا ميان احساسات مذهبى و اسلامى با احساسات ميهنى و ايرانى تعارضى وجود دارد يا نه.

۲. خدمات اسلام به ايران و اين كه ورود اسلام به ايران چه نقشى در اعتلا يا انحطاط فرهنگ و تمدن ايرانيان داشته است.

۳. خدمات ايران به اسلام و بررسى نقش ايرانيان در ميان مللى كه به اسلام گرويدند و با تشريك مساعى تمدن عظيم اسلامى را به وجود آوردند.

بخش اول اين كتاب، تكميل سه سخنرانى استاد مطهرى در ماه محرم سال ۱۳۸۸ هجرى قمرى (۱۳۴۷ شمسى) و بخش دوم و سوم نيز صورت تفصيل يافته شش سخنرانى در ماه صفر همان سال است. اين كتاب، اولين بار در سال ۱۳۵۰ چاپ شد. هر يك از چاپ هاى هفتم (۱۳۵۶) و هشتم (۱۳۵۷) اين كتاب با اصلاحات و افزوده هايى همراه بوده و آن چه تا كنون چاپ شده، تجديد چاپ همان چاپ هشتم مى باشد.

استاد مطهرى خود در باب اهميت اين كتاب چنين مى نويسد: «اين بنده در تمام سخنرانى هايى كه در مدت اقامتم در تهران ايراد كردم، هيچ سخنرانى از سخنرانى هاى خود را نديدم كه مانند اين سخنرانى مورد توجه و استقبال قرار گيرد، خصوصا شش سخنرانيى كه تحت عنوان خدمات متقابل اسلام و ايران ايراد شد. از مركز و شهرستان فراوان مراجعه مى شد و نوارها كپيه مى گشت. مخصوصا از طرف طبقه دانشجو بيش از ساير طبقات مورد استقبال واقع گشت. اين عنايت و استقبال، معلول امتياز خاصى در آن سخنرانى ها نبود. صرفا معلول علاقه اى است كه ايرانيان طبعا به مسائل مشترك اسلام و ايران دارند.

متاسفانه با اين كه ضرورت مبرم ايجاب مى كند كه اين مسائل هر چه بيشتر و واضح تر تجزيه و تحليل شود و در اختيار عموم طبقات، بخصوص طبقه جوان قرار گيرد، تا آن جا كه من اطلاع دارم، تا كنون هيچ اقدامى در اين زمينه نشده و كتاب حاضر اولين كتاب است در موضوع خودش. »(۲)

استاد مطهرى در كتاب خدمات متقابل اسلام و ايران به برخى از موضوعات تحقيقاتى اشاره مى كند كه قابل توجه است. يكى اصل موضوع در باب مسائل مشترك اسلام و ايران است كه به تعبير ايشان : اگر بنا باشد بحث كافى در همه اين مسائل به عمل آيد، چند مجلد بزرگ خواهد شد. همچنين به عنوان برخى مصاديق مهم در اين راستا استاد به دو شخصيت نامى ايرانى اشاره مى كند كه بررسى آثار و افكار آن ها شايسته تحقيق است، بويژه از جهت شبهاتى كه در باب گرايش هاى ايرانى و ضد اسلامى آن ها وجود دارد. آن دو شخصيت عبارتند از: حكيم ابوالقاسم فردوسى و شيخ شهاب الدين سهروردى معروف به شيخ اشراق.(۳) لازم به ذكر است كه استاد مطهرى، در كتاب خدمات متقابل اسلام و ايران به دو شبهه مهم در اين رابطه پاسخ داده اند. آن دو شبهه، مربوط است به حفظ زبان فارسى به عنوان جريانى در برابر تحميل زبان عربى و ايجاد فرقه تشيع در مقابل اسلام اهل تسنن، براى دنبال كردن عقايد زرتشتى.

در تلخيص كتاب خدمات متقابل اسلام و ايران اگر چه تفكيك سه بخش ‍ مذكور حفظ شده، اما سعى شده مطالب هر بخش با طبقه بندى منطقى و منسجم ترى ارائه گردد كه در فهرست مطالب و متن كتاب ملاحظه خواهيد كرد.

استاد مطهرى ارجاعات به كتابهاى مورد استناد را به نحو كامل انجام داده است كه به خاطر رعايت اختصار اين ارجاعات در خلاصه حذف شده است.

كتاب بعدى نهضت هاى اسلامى در صد ساله اخير نام دارد كه در اصل، خطابه ايراد نشده اى است كه بنا بود در روز ۴ شعبان ۱۳۹۸ (تير ماه ۱۳۵۶، حدود يك سال و نيم قبل از پيروزى انقلاب اسلامى)، در يك كنفرانس ‍ عمومى در تهران ايراد شود كه به علت ممانعت پليس برگزار نشد و يك سال بعد با تفصيل بيشتر به چاپ رسيد.

استاد مطهرى در اين كتاب پس از بررسى اجمالى شخصيت ها و جريانات اصلاحى اسلامى در صد ساله اخير، به طور مفصل تر در باب نهضت اسلامى ايران و ماهيت، ريشه، هدف، رهبرى و آفات آن بحث مى كند.

با توجه به تاريخ تدوين اين اثر، دفاع منطقى از نهضت اسلامى ايران، تجليل از شخصيت امام خمينى و نقش روحانيت در مبارزات و همچنين دورانديشى در باب آينده انقلاب از ويژگى هاى مهم اين كتاب است.

خلاصه دو كتاب پيرامون انقلاب اسلامى و پيرامون جمهورى اسلامى به صورت تلفيقى و مزجى و در ساختار جديد انجام شده است. به خاطر تغيير در نظم ارائه مباحث، لازم است در اين جا اشاره اى به مباحث اين دو كتاب داشته باشيم.

كتاب پيرامون انقلاب اسلامى شامل اين مباحث است :

۱. «آزادى تفكر و عقيده» سخنرانى در دانشكده الهيات در تاريخ ۲/۱۱/۱۳۵۷؛

۲. «ماهيت و عوامل انقلاب اسلامى» كه حاصل چند سخنرانى در مسجد الجواد تهران، در تاريخ فروردين ۱۳۵۸ است؛

۳. «ماهيت و عوامل انقلاب اسلامى» كه تنظيم و تكميل دو مصاحبه با استاد مطهرى در سيماى جمهورى است كه قبل از رفراندوم جمهورى اسلامى انجام شده است؛

۴. «پيرامون جمهورى اسلامى» مصاحبه دكتر سروش با استاد مطهرى؛

۵. چهار سخنرانى در مسجد فرشته كه در فروردين سال ۱۳۵۸ انجام شده اند، با عناوين عدالت اجتماعى، استقلال و آزادى، معنويت در انقلاب اسلامى، روحانيت و انقلاب اسلامى.

اما كتاب پيرامون جمهورى اسلامى مشتمل بر اين بخش هاست :

۱. مصاحبه مطبوعاتى استاد مطهرى كه دو هفته قبل از شهادت ايشان در تاريخ ۲۷/۱/۵۸ انجام شده است؛

۲. «وظايف حوزه هاى علميه» كه در اصل مقاله اى از استاد مطهرى است؛

۳. «زنان و انقلاب اسلامى» كه تركيب يك مقاله و يك سخنرانى استاد است و گويا ايشان در نظر داشته اين مجموعه را پس از تكميل در چاپ جديد كتاب مساله حجاب اضافه كند كه ترور ناجوانمردانه ايشان اين اجازه را نمى دهد؛

۴. «اهداف روحانيت در مبارزات»، سخنرانى در دانشگاه صنعتى تهران در آبان ماه سال ۱۳۵۷؛

۵. «آزادى عقيده»، دو سخنرانى در حسينيه ارشاد در پاييز سال ۱۳۴۸؛

۶. يادداشت هاى استاد در موضوعات اسلام، انقلاب و حكومت.

چاپ اول دو كتاب «پيرامون انقلاب اسلامى» و «پيرامون جمهورى اسلامى»

به ترتيب در سال هاى ۱۳۶۰ و ۱۳۶۶ انجام شده است.

كتاب بعدى، اسلام و مقتضيات زمان است كه در دو مجلد چاپ مى شود و جلد اول آن تنظيم شده يادداشت هايى از ۲۶ جلسه سخنرانى استاد مطهرى، در شب هاى ماه مبارك رمضان در سال ۱۳۴۵ است كه با مقاله اى از استاد به عنوان مقدمه كتاب آغاز مى شود و جلد دوم آن شامل مجموعه بحث هاى استاد مطهرى در انجمن اسلامى پزشكان در سال ۱۳۵۱ به ضميمه برخى ديگر از مباحث مرتبط است. اين كتاب اولين بار در سال ۱۳۶۶ به چاپ رسيد.

به خاطر پراكندگى بسيار زياد موضوعات، در اين كتاب و به منظور استفاده بيشتر خوانندگان، تلاش شده كه خلاصه تنظيم شده علاوه بر تلخيص، نظم منطقى مطلوبى به مباحث بدهد كه در سه فصل «تغييرات زمانه و اسلام»، «مكانيسم انطباق اسلام با زمان» و «عدم سريان تغيير در همه چيز»، ملاحظه خواهيد كرد.

سخن اصلى استاد مطهرى در اين كتاب در جواب به شبهه عدم سازگارى اسلام و مقتضيات زمان، به خاطر ثابت بودن اسلام و متغير بودن مقتضيات زمان را مى توان چنين خلاصه كرد كه اولا احكام اسلام كاملا ثابت و تغييرناپذير نيست، ثانيا تمام مقتضيات زمان، متغير نمى باشد و ابعاد ثابتى هم دارد، ثالثا اسلام براى ابعاد و نيازهاى ثابت، احكام ثابت و براى نيازهاى متغير، احكام متغير، در نظر گرفته است.

در رابطه با مباحث اين كتاب استاد مطهرى دو سخنرانى ديگر نيز انجام داده اند با عناوين «اسلام و نيازهاى جهان امروز» و «قوانين اسلام در مقايسه با توسعه و تحول دنياى جديد» كه اخيرا در كتاب پانزده گفتار چاپ شده و مراجعه به آن مى تواند تكميل كننده مباحث كتاب اسلام و مقتضيات زمان باشد.

كتاب بعدى شامل دو بخش غير مرتبط است : بخش اول يعنى «قيام و انقلاب مهدى عجل الله تعالى فرجه از ديدگاه فلسفه تاريخ» ابتدا به صورت مقاله اى كوتاه در يك نشريه دينى منتشر شد و بخش دوم با عنوان «شهيد» نيز تفصيل سخنرانى استاد در شب عاشوراى ۱۳۹۳ (۱۳۵۱ شمسى) است.

اين كتاب اولين بار در سال ۱۳۵۶ چاپ شد و در چاپ ششم آن، استاد مطهرى مقدمه كوتاهى بر آن نوشت. همان طور كه خود استاد اشاره مى كند، آن چه در بخش اول آمده، فلسفه تاريخ نيست، بلكه بررسى يك ايده اسلامى از ديدگاه فلسفه تاريخ است و ضمنا اشاره اى به فلسفه تاريخ از ديدگاه قرآن و معارف اسلامى هم هست.(۴)

استاد مطهرى مباحث مفصلى در باب فلسفه تاريخ دارند كه در كتابى با همين عنوان چاپ و تا كنون سه جلد آنت منتشر شده است. برخى ديگر از اين مباحث در جلد پنجم مقدمه اى بر جهان بينى اسلامى تحت عنوان جامعه و تاريخ، آمده است.

آخرين كتاب خلاصه شده، جهاد نام دارد كه حاصل چهار جلسه تفسير قرآن كريم در مسجد الجواد تهران، در سال ۱۳۵۰ است و اولين بار در سال ۱۳۶۳ چاپ شده است. استاد مطهرى مباحث ديگرى پيرامون جهاد، در انجمن اسلامى پزشكان داشته كه هنوز منتشر نشده و انتشارات صدرا سال هاست اعلام كرده اين مباحث در دست تنظيم است و به فضل خدا منتشر خواهد شد.(۵)

توفيق همه خدمتگزاران به اسلام عزيز را از خداوند مساءلت داريم.

مركز تحقيقات دانشگاه امام صادقعليه‌السلام

على اصغر خندان

مهر ۱۳۸۱