بخش چهارم: اهميت سير و سفر

يكى از سنن اجتماعى كه در تمام دنيا از مهمترين رويدادهاى جوامع مى توان به شمار آورد، سير و سفر و نقل و انتقال مردم از اين شهر بدان شهر و از اين كوى بدان كوى و از اين كشور بدان كشورى ديگر است.

حس كنجكاوى و نيروى زيارت طلبى بشر را وادار مى كند. كه هنوز قاره هاى پهناور زمين را سير نكرده خواهان سير و سفر به كرات ديگر باشد.

سفر: سنتى، ديرين و پديده اى است كه سابقه كهن دارد. تاريخ آن از سفر آدم چ و حوا - كه بدين جهان سفر كرده اند و مردم از اجتماع آنها پديد آمدند - آغاز مى شود كه آداب و سننى شرعى و اخلاقى و اهميتى خاص دارد كه كمى از فوايدش در ابيات منسوب به امام علىعليه‌السلام آمده كه فرموده است:

تاج نيشابورى، معناى آن را در ابياتى سروده است.(۶۸)

آزاد همدانى گويد:

توضيح ابيات امام علىعليه‌السلام :

براى طلب معيشت و به دست آوردن بزرگى از وطن دور شويد و مسافرت كنيد زيرا در سفر پنج فايده است:

سياحت و زايل شدن غم، كسب معيشت، كسب و علم و دانش، ياد گرفتن آداب و معاشرت و زندگى، صحبت داشتن با بزرگان، چنانچه گفته شود مسافرت را مشقت و زحمت بسيار است بايد گفت: براى مرد مرگ بهتر از خانه نشستن با ذلت و خوارى، بين بد خواهان و بد گويان است.

شاعر ديگرى در اين باره بيتى نغز سروده است:

سفر، هم از لحاظ روحى روانى و هم از لحاظ دينى اخلاقى داراى فوايدى بسيار است.

سير و سفر را تنها از نظر تنوع و تغيير آب و هواى نبايد مورد توجه قرار داد و به مشايعت و مراسم استقبال و بعضى از رسوم تشريفاتى آن دل خوش كرد؛ بلكه بايد آن را سازنده روح و جسم و پرورنده فكر و سامان دهنده زندگى انسان دانست.

اينك به بخشى از اهداف سفر مشروع از نظر پيامبر اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله مى پردازيم تا سير و سفر را با همين اهداف دنبال كنيم.

قال صادقعليه‌السلام - عن ابائه فى وصيه النبى لعلىعليه‌السلام

قال: يا على! لا ينبغى للرجال العاقل اين يكون ظاعنا الا فى ثلاث: مرمة لمعاش، او تزود لمعاد، اولذة فى غير محرم الى ان قال يا على! سرسنتين بر والديك سرسنة صل رحمك، سرميلا عد مريضا سر ميلين شيع جنازه، سر ثلاثه اميال اءجب دعوة و سر اربعة اميال زر اءخا فى الله و سرخمسة اميال اجب الملهوف، و سرستته اميال انصر المظلوم و عليك بالاستغفار.

امام صادقعليه‌السلام - از پدران گرامى اش، درباره وصيتى كه پيامبر اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله به اميرالمؤمنين كرده است، نقل مى كند؛ كه فرمود: يا على! شخص عاقل سزاوار نيست سفر كند و مگر براى سه هدف:

۱- ترميم معاش(۶۹ ) ۲- تحصيل و زاد و توشه براى معاد ۳- لذت و تنزه(۷۰) اما نه در راه حرام.

ابعاد سفر را براى اهداف شرعى چنين توضيح مى دهند.

سفر براى رسيدن به اين هدفها - گرچه فاصله هايى زياد طى شود، باز شايسته و نيكوست.

فرمود: دو سال، راه به پيماى تا به ديدن پدر و مادرت روى و بدين طريق دلشان را بدست آرى. يك سال راه به پيماى تا خويشاوندت را ببينى و صله رحم كنى؛ رنج و سختى يك ميل راه براى عيادت مريض تحمل كن.

دو ميل راه را به پيماى تا تشييع جنازه كنى. چهار ميل راه را طى كن تا برادر مؤمنت را ببينى؛ براى رسيدن به داد يك گرفتار، پنج ميل راه را به پيماى.

براى رسيدن به داد يك مظلوم، شش ميل(۷۱ ) راه را به پيماى و پيوسته آمرزش گناهان خود را از خدا بخواه،

با تمام ترغيبى كه براى سفر از جهات مختلف شده است؛ در صورتى كه به دين شخص، زيانى وارد كند، شايسته نيست. در حديث اربعماة از اميرالمؤمنينعليه‌السلام نقل مى كند كه مى فرمايد: لا يخرج الرجل فى سفر يخاف منه على دينه و صلوته.

به سفرى كه به دين و نماز انسان زيانى وارد كند، نبايد رفت.(۷۲)

يكى از فوايد سفر، سلامتى جسم است كه موجب مى شود انسان، تنزه(۷۳ ) و آرامش ‍ روحى داشته باشد.

قال رسول اللهصلى‌الله‌عليه‌وآله :

سافروا تصحوا و جاهدوا تغنموا و حجوا تستغنوا

سفر كنيد تا بدنهايتان سالم شود و جهاد كنيد تا غنيمت دنيا و آخرت بيابيد و حج كنيد تا مالدار و بى نياز شويد.

شرع مقدس اسلام، انسان را به مسافرت تشويق نموده است تا دچار تنگدستى و بحرانهاى مالى نشود.

رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله هم در اين باره فرموده است؛

اذا اعسر احدكم فليخرج و لا يغم نفسه و اهله(۷۴)

هر كدام گرفتار و تنگدست شديد به سفر برويد و خود خانواده تان را اندوهگين نكنيد.

هم اكنون هم، سير و سفر، در تمام دنيا، براى كسب علم و فضيلت از شرايط حتمى است و دانشجويان از ديرباز، همين راه را انتخاب نموده از جمله دانشمندان شيعه، شيخ بهاءالدين عاملى و از سنى، جارالله زمخشرى از اين جهت، ممتاز بودند.

محدث قمى رضوان الله عليه در احوال المطيع لله در ص ۳۰۹ تتمة المنتهى از اسماعيل بن حماد جوهرى، صاحب كتاب صحاح اللغة، و استاد لغت عرب - كه اهل فاراب - از بلاد ترك و از اعجوبه هاى زمان خود بود - نقل مى كند: كه جوهرى خطى بى نظير داشت به گونه اى كه او را همتاى مقله مى دانستند. وى پيوسته در سفر، به كسب فضايل مى پرداخت و طى بيابانها را براى علم آموزى برگزيده بود؛ او از شام و عراق عازم خراسان شد و در نيشابور اقامت گزيد تا از دنيا رفت.

از سفرهاى پربركت و كارساز ديگر، سفرهاى تجارى قبل از اسلام رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله و سفرهاى غير تجارى و تبليغى ايشان - كه هجرت به مدينه از جمله آن است - مى توان نام برد.

اين سفرها مايه توسعه دين و حفظ و حراست آيين اسلام شد. و شوكت خود را در قلب دنيا و تمام كشورهاى دور گسترش داد.

رسول اكرم فرمود: سفر دراى رنج و مشقت بسيار است و از اين روست كه گفته اند: السفر قطعه من السفر سفر قطعه اى از جهنم است.(۷۵)

ليكن براى كسب اندوخته هاى عالم، رنج سفر را بايد تحمل كرد تا از نزديك به سرچشمه منابع آن اندوخته ها دست يافت.

بنابراين مطالعه آداب و سنن شرعى و اخلاقى و اجتماعى سفر براى مسافر لازم و ضرورى است كه براى پيمودن راه، زاد و توشه اى كافى ببرد تا به مقصود و هدف خود برسد.

آداب و سنن سفر 

آداب و سننى كه در اين بخش به ذكر آن پرداخته مى شود گرچه، براى ديگر سفرها، از قبيل: تجارى، زيارتى، سياحتى، و حج و... هم ممكن است مورد استفاده قرار گيرد، ولى چون اين كتاب براى رفع نيازمنديهاى زائران امام هشتمعليه‌السلام نوشته شده، جنبه زيارتى آن بيشتر است بنابراين در سفر زيارتى، زائر بايد هدفى داشته باشد كه مورد پسند و رضاى خداى متعال و امامعليه‌السلام باشد وگرنه از ثواب زيارت، محروم و از نتايج سفرهاى ديگر چون: تجارت و سياحت و... بهره مند خواهد بود.

در صفحه ۱۰ فلسفه حج نوشته شده است:

به قول مولوى:

اول - خلوص نیت

به همين جهت، خلوص نيت، در سفر زيارت، براى زائر، شرط اوليه است.

آورده اند كه آقا شيخ عباس تربتى، پدر مرحوم راشد، روزى عازم مشهد مقدس بود، همسرش از او خواست كه در بازگشت نعلينى براى او بياورد. او رفت و روز ديگر نعلينى براى او آورد.

پرسيد: آقاى حاج شيخ! چرا زود برگشتيد و چند روزى براى زيارت نمانديد؟ جواب داد: رفته بودم نعلين بخرم نه براى كارى ديگر. اكنون به قصد زيارت مى روم و چند روزى هم در آنجا خواهم ماند.

اين مسئله امروز شايان توجه است.

زيرا مردمى كه به مكه و سوريه مى روند بيشتر وقتشان به خريد اجناس با صرفه صرف مى شود.

در اين باره ظريفى در پشت جعبه مقوايى يخجال و تلويزيون رنگى حاجى كه از مكه آورده، چنين نوشته بود.

بنابراين زائر چند هدف را در سفر زيارتى بايد در نظر داشته باشد:

۱- نيت پاك و خالص براى خدا

۲- شوق و اشتياق

۳- تعيين انگيزه و هدف

۴- محاسبه نفس كه پيوسته از خود بايد بپرسد كه به چه منظورى قصد سفر كرده است آيا هدفى را كه دنبال مى كند با موقعيت و شخصيت او سازگار است؟!

به طور كلى بايد بداند كه پايه و اساس سفرهاى شرعى خلوص نيت است دو تن از رى، به خدمت حضرت رضاعليه‌السلام به مرو رفتند در حالى كه مبداء و مقصد و ساعت حركت آنان يكى بود. پرسيدند كه نماز سفرشان قصر است يا تمام؟

آن حضرت در جواب فرمود: تو نمازت را بايد شكسته بخوانى و ديگرى نمازش را تمام و درست.

پرسيدند: چرا؟ فرمود:

تو كه براى زيارت من آمده اى، سفرت مشرع است و نمازت را بايد شكسته بخوانى؛ اما او كه براى ديدار مأمون آمده سفرش حرام است و نمازش را بايد تمام بخواند.

كيوان در سفر نامه خود مى نويسد: سابقا در قزوين رسم بود كه هر كس به حج مى رفت يك كتيبه از گچ؛ اگر دوبار مى رفت دو كتيبه و... بر در خانه خود نصب مى كرد.

او مى گويد: خودم ديدم كه بر در خانه اى چهار كتيبه نصب كرده بودند؛ قزوين كه داراى دوازده هزار خانه بود، بر در دوازده هزار خانه آن كتيبه هاى مكرر نصب شده بود.