شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

پرسيدند: تفسيرش چيست؟

ابوبكر گفت: از اين سؤال در دين ما نهى شده و پيامبر ما آن را تفسير نكرده است. در اين هنگام همه راهبان خنديدند و گفتند: به خدا سوگند، پيامبر شما دروغگو بوده، كتاب شما باطل است.

پس او را رها كرده، رفتند. چون سلمان ماجرا را دريافت، آنان را نزد اميرمؤمنانعليه‌السلام برد و گفت: اين شخص، خليفه و جانشين پيامبر و پسر عم اوست، پرسش خود را بر او عرضه داريد!

آنان همان سؤال را از علىعليه‌السلام پرسيدند. حضرت فرمود: شما را با سخن پاسخ نمى گويم؛ بلكه با انجام عملى، به آن پاسخ خواهم گفت.

سپس امر فرمود هيزمى آوردند و آتش زدند، چون همه هيزم آتش گرفت و شعله كشيد راهبان گفتند، اين، تمامش وجه آنش است.

پس فرمود: تمام وجود، وجه الله است. سپس اين آيات را تلاوت فرمود: فاينما تولوا فثم وجه الله و نيز: كل شى ء هالك الا وجهه له الحكم و اليه ترجعون. آن گاه تمام راهبان به دست آن حضرت اسلام آورده موحد و عارف گشتند.(۳۴۸)

۳۴۷- ميان عاشق و معشوق هيچ حايل نيست!

روزى علىعليه‌السلام وارد بازار شد. مردى را ديد كه مى گويد:

نه! سوگند به كسى كه هفت حجاب دارد.

حضرت پرسيد: منظورت كيست؟

گفت: خدا! اى اميرمؤمنان!

حضرت فرمود: اشتباه مى كنى، مادر به عزايت بنشيند! ميان خدا و خلقش ‍ هيچ حجابى نيست و هر جا كه باشند خداوند با آن هاست.

مرد پرسيد: اى اميرالمؤمنان! كفار آن چه كه گفتم چيست؟

فرمود: اين كه بدانى هر باشى خدا با توست.

مرد گفت: آيا به مساكين طعام دهم؟

حضرت فرمود: نه! چون به غير خدايت سوگند خوردى!(۳۴۹)

۳۴۸- دل اگر خداشناسى همه در رخ على بين!

امام بافرعليه‌السلام از جدش اميرمؤمنان نقل ميفرمايد كه: مردى برخاست و گفت: اى اميرمومنان! با چه چيز خدايت را شناختى؟

فرمود: با شكسته شدن عزمها و همت ها؛ چون تصميم به انجام كارى گرفتم، مانع شد. و چون عزم كردى پس قضاى الهى با عزمم مخالفت نمود؛ پس دريافتم كه مدبر، كسى است جز من.

مرد گفت: چه باعث شد شكر نعمتهاى او را به جاى آورى؟

حضرتعليه‌السلام فرمود: به بلايا نگريستم كه خداوند، آنها را از من دور نمود و غير مرا دچار آن ساخت؛ از اين رو دريافتم كه او به من نعمت ارزانى داشته است، پس شكرش را بر خود لازم دانستم.

مرد پرسيد: چرا لقايش را دوست دارى؟

فرمود: چون دريافتم كه براى من دين فرشتگان و فرستادگان و پيامبرانش را برگزيده؛ دانستم كه مرا گرامى داشته و فراموش نكرده است. پس مشتاق لقايش شدم.(۳۵۰)

۳۴۹- توحيد در جنگ

در جنگ جمل عرب باديه نشينى برخاست و گفت: اى اميرمؤمنان! آيا مى گويى؛ خدا يكى است؟ در اين هنگام مردم به او هجوم آوردند و گفتند: اى مرد! مگر نمى بينى كه اميرمؤمنان در چه وضعى است؟ (منظور حالت جنگ و وضعيت بحرانى آن بوده است.)

حضرت فرمود: بگذاريد حرفش را بزند؛ زيرا آن چه كه او مى خواهد، من هم از اين مردم مى خواهم.

آن گاه فرمود: اى مرد! اين كه بگوييم خدا يكى است، ممكن است بر چهار نوع باشد كه دو نوع آن جايز، و دو نوع ديگر آن جايز نيست.

اما آنهايى كه جايز نيست عبارت از اين است كه بگويد: خدا يكى است و منظور يك در باب اعداد باشد. كه اين در مورد خدا جايز نيست؛ زيرا در باب اعداد دو هم داريم وگرنه ديگر عدد نيست. مگر نمى دانى كسى كه بگويد خداوند سومين شخص از سه شخص است، كافر شده است؟

قسم و صورت دوم اين است كه كسى بگويد خدا يكى است؛ يعنى يكى از مردم است و مقصود، نوعى از يك جنس باشد، اين هم در مورد خدا جايز نيست، چون تشبيه است و خداوند برى ء از تشبيه است. اما آن دو وجهى كه جايز است، اولى اين كه بگويى خدا يكى است؛ يعنى ميان اشياء شبيهى ندارد. و دوم اين كه بگويى خدا يكى است و مقصود اين باشد كه خدا در وجود و عقل و وهم تقسيم ناپذير است. و خداى عز و جل، به همين گونه است.(۳۵۱)

اما از نظر عقلى بايد گفت كه كثرت عددى با تكرار وحدت عددى به وجود مى آيد.

از اين رو مى توان گفت: چيزى كه به وحدت عددى متصف شده، يكى از اعداد وجود يا يكى از آحاد موجودات است. و جناب حق سبحان منزه از اين است. بلكه وحدت و كثرت عددى كه در مقابل يكديگرند، از صنع وحدت حقيقى محض اويند؛ وحدتى كه نفس ذات قيوم اوست؛ و حق محض و خالص و واجت و قائم به ذات است و هيچ در مقابل آن نيست و نفى كثرت، از لوازم اوست. هم چنان كه اميرمؤمنانعليه‌السلام در حديثى كه گذشته، بدان اشاره نموده، فرمود: نه در وجود و نه در عقل و وهم، قابل تقسيم نيست.(۳۵۲)

۳۵۰- شناخت خدا با خدا

از پيامبر اكرم پرسش شد: به چه، خدايت را شناختى؟

فرمود: با خدا، اشيا را شناختم.

همچنين اميرالمؤمنانعليه‌السلام مى فرمايد: با خدا، خدا را بشناسيد!

(۳۵۳) ۳۵۱- آثار شناخت خدا

اميرالمؤمنان علىعليه‌السلام فرمود:

من عرف الله سبحانه توحد، و من عرف نفسه تجرد، و من عرف الدنيا تزهد، و من عرف الله تقرد؛(۳۵۴)

كسى كه خدا را شناخت موحد شود، و هر كه خود را شناخت مجرد از امور دنيوى گردد، و هر كه دنيا را شناخت در او زهد ورزد و اعراض كند.(۳۵۵)

۳۵۲- حقيقت چيست؟

كميل بن زياد از حضرت علىعليه‌السلام پرسيد: حقيقت چيست؟

حضرت فرمود: تو را با حقيقت چه كار است؟

كميل گفت: مگر من رازدار تو نيستم؟

حضرت فرمود: آرى، ولى آن چه كه از من مى جوشد و فيضان مى كند، تنها اندكى از آن به تو مى رسد.

كميل گفت: آيا چون تويى سايل را نااميد مى كند؟

فرمود: حقيقت، عبارت از كشف انوار جلال است، بدون اشاره.

كميل گفت: مرا توضيح بيشترى فرما!

فرمود: محو موهوم و آشكار صحو معلوم است.

كميل گفت: توضيح بيشترى مى خواهم.

فرمود: عبارت از هتك و كنار رفتن ستر و حايل است، به سبب غلبه سر.

گفت: باز هم توضيح بفرما!

اميرالمؤمنان فرمود: جذب احديت با صفت توحيد است.

كميل بار ديگر گفت: توضيح و بيانى فزون تر عنايت كن!

فرمود: نورى است كه از صبح ازل طلوع مى كند و در هياكل آثارش تجلى مى يابد كميل بار ديگر توضيحى بيشتر خواست، ولى حضرت علىعليه‌السلام فرمود: چراغ را خاموش كن كه چيزى به صبح نمانده است!

(۳۵۶) ۳۵۳- معرفت خدا

اميرالمؤمنين علىعليه‌السلام

المعرفه نور القلب المعرفه الفوز بالقدس؛(۳۵۷)

معرفت خدا نور و روشنى دل است و نيل و استفاضه از عالم قدس.(۳۵۸)

۳۵۴- لازمه معرفت خدا

اميرالمؤمنينعليه‌السلام فرمود:

من عرف الله (و عظمه) منع فاه من الكلام و بطنه من الطعام و عنى نفسه بالصيام والقيام؛(۳۵۹)

هر كه خدا را شناخت دهان را از كلام و شكم را از طعام غير ضرورى منع كند و پيوسته نفس را رنج به نماز و روزه و طاعت براى راحت ابد خوار دارد.

شرح هر كسى كه خدا را شناخت، لازمه معرفتش امورى است كه از آن جمله زبان از كلام بيهوده و عبث نگاه مى دارد و سخن جز به حق نگويد؛ و الا به ذكر خدا و علم و هدايت خلق لب نگشايد. ديگر شكم را از طعام و الوان گوناگون اشربه واطعمه و لذات نفسانى منع مى كند و جان خويش را در راه طاعت خدا به قيام در نماز و امساك روزه براى صفاى روح به رنج و تعب مى اندازد و شب و روز مى كوشد كه بر مقام معرفت و قربش به خدا بيافزايد وفقنا الله تعالى(۳۶۰)

۳۵۵- بالاترين معارف

اميرالمومنانعليه‌السلام فرمود: معرفه الله سبحانه اعلى المعارف؛ معرفت خدا بالاترين معارف است.

بخش سوم: عبادت حضرت اميرالمؤمنينعليه‌السلام  

الف: نماز

۳۵۶- عبادت احرار

اين كلام سيد الاوصياء اميرالمؤمنين علىعليه‌السلام است:

ما عبدتك خوفا من نازك، و لا طعاما فى جنتك، بل وجدتك اهلا للعباده فعبدتك؛ تو را از بيم آتش و به اميد بهشت پرستش نمى كنم، بلكه تو را شايسته پرستش يافتم و پرستش مى كنم. به قول شيخ بهائى در نان حلوا:

نان و حلوا چيست اى نيكو سرشت		اين عبادتها تو بهر بهشت
نزد اهل دين بود دين كاستن		در عبادت مرزد از حق خواستن
رو حديث ما عبدتك اى فقير		از كلام شاه مردان يادگير
چشم بر اجر عمل از كورى است		طاعت از بهر عمل مزدورى است

و در نهج البلاغه آمده است كه: ان قوما عبدوا الله وغبه قبلك عباده التجار و ان قوما عبدوا الله وهبه، فتلك عباده العبيد و ان قوما عبدوا الله شكرا، فتلك عباده الاحرار.

احرار از بندگى لذت مى برند، از سبحان ربى الاعلى و بحمده گفتن لذت مى برند، از خلوتها و وحدتهاى شان لذت مى برند، از فكرها و توجه ها و سير و سلوك معنى و از شهوت عرفانى و ذوقى و وجدانى شان لذت مى برند.(۳۶۱)

۳۵۷- وصايت علىعليه‌السلام

امام علىعليه‌السلام در صدر اسلام به وصى معروف و معهود بود، جز اين كه بنى اميه اتفاق كرده بودند كه همه آثار امام علىعليه‌السلام را محو كنند، حتى لقب وصى را، حتى جهر به بسم الله الرحمن الرحيم را كه در نمازهاى جهريه شبانه روزى واجب، و در اخفائته آن مستحب است؛ اين نه قول من است، قول فخر رازى در تفسير كبيرش است.(۳۶۲)

۳۵۸- جهر بسم الله

قرائت يك سوره مباركه فاتحه را در نماز ظهر و عصر در نظر بگيريد، آيه بسم الله الرحمن الرحيم به اتفاق اماميه و فرق عامه، جزء سوره فاتحه است؛ و در صلات ظهرين اخفات حمد و سوره واجب است، ولكن اماميه به اقتداى از پيشواى اولشان حضرت وصى امام علىعليه‌السلام كريمه بسم الله الرحمن الرحيم را در نماز ظهرين هم به جهر مى خوانند.(۳۶۳)

۳۵۹- خارج نمودن تير از پاى امير

واقعه اميرالمومنينعليه‌السلام و پيكان در جنگ احد را مرحوم ملا فتح الله كاشانى در تفسير منهج الصادقين در ضمن آيه الذين هم فى صلوتهم خاشعون در اول سوره مباركه اميرالمؤمنينعليه‌السلام نشست و از غايت وجه نتوانستند كه آن را بيرون آورند؛ صورت حال را به حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله عرض كردند، فرمود كه: وقتى كه وى در نماز باشد، پيكان را از بدن او بيرون كشيد، چه توجه او در اين حال به حضرت عزت بر وجهى است كه خود را فراموش مى كند و از ماسوى بى خبر مى شود، پس چون به نماز مشغول شد، جراح را آوردند و پيكان را از بدن اطهر او بيرون آوردند و خون بسيار بر سجاده آن حضرت ريخته شد، و چون از نماز فارغ شد و آن خون را مشاهده نمود، پرسيد كه: اين خون چيست؟

گفتند كه: در خونى كه پيكان از بدن شما بيرون آورديم، اين خون از آن جراحت بيرون آمد.

فرمود: به خدايى كه جان على در قبضه قدرت اوست كه در نيافتم و واقف نشدم كه شما در چه وقت بدن مرا شكافتيد و پيكان را بيرون آورديد.

۳۶۰- خشيت حضرت اميرعليه‌السلام

از جوامع روائيه مستفاد است كه: حالات رعشه و نحو آن براى امير المؤمنين علىعليه‌السلام از خشيت الهى، بيش از رسول اللهصلى‌الله‌عليه‌وآله پيش مى آمد. و بايد همين طور باشد؛ زيرا رسول الله اكمل از آن جناب است، چنان كه اميرعليه‌السلام خودش فرمود: انما انا عبد من عبيد محمد. فافهم.(۳۶۴)

۳۶۱- خدا داناتر است!

اهل سيره روايت مى كنند:

شخصى نزد امير المؤمنانعليه‌السلام آمد و گفت: اى اميرمومنان! به من بگو آيا خدا را هنگامى كه پرستش مى كنى، مى بينى؟

حضرت فرمود: من خدايى را كه نبينم، عبادت نمى كنم.

مرد پرسيد: چگونه او را مى بينى؟

حضرت فرمود: واى بر تو! ديدگان با مشاهده چشمان او را نمى بينند؛ بلكه عقول با حقايق ايمان مى بينند. با دلالات، شناخته شده است و با علامات، وصف شده، به مردم قياس نمى شود و با حواس درك نمى گردد.

مرد برگشت، در حالى كه مى گفت:

خدا داناتر است كه كجا رسالتش را قرار دهد.(۳۶۵)

۳۶۲- عبادت عاشقانه

اگر نماز بى تو باشد؛ يعنى مشوب به اغراض شخصى تو نباشد، فقط براى خدا تقرب به سوى او باشد، قبول و پذيرفته مى شود، و الا فلا، چنانكه مولى الموحدين و قدوه السالمين و رب النوع عاشقين امام علىعليه‌السلام فرموده است:

الهى! ما عبدتك خوفا من نازك و لا طمعا الى جنتك، بل وجدتك اهلا للعباده، فعبدتك.(۳۶۶)

۳۶۳- جايگاه خدا قبل از خلقت

اعرابى از اميرالمؤمنين مى پريد: خداوند قبل از خلقت كجا بوده است؟

حضرت فرمود: در عمايى كه نه بالاى آن هوا بود و نه پايين آن. و از اين رو، آن حضرتعليه‌السلام فرموده است: نخستين چيزى كه خداوند خلق فرمود: نور من بود.

كه منظور حضرت عقل است؛ چنانكه فرمايش ديگر ايشان مؤيد آن است؛ آن جا كه مى فرمايد: اولين مخلوق خداوند، عقل است. سپس به واسطه آن، ساير عقول و نفوس ناطقه ملكيه و غير آن و نيز و صورت طبيعيه و هيولاى كليه و صورت جسميه بسيطه و مركبه، خلق شدند.(۳۶۷)

۳۶۴- اقتدا به على در نحوه خواندن بسم الله

حرف فخر اين است كه اميرالمومنينعليه‌السلام در جهر به بسم الله الرحمن الرحيم در نمازهاى مبالغه مى فرمود و چون دولت به دست بنى اميه افتاد به علت سعى و كوششى كه در ابطال آثار علىعليه‌السلام داشتند مبالغه در منع جهر آن مى نمودند.

اماميه در صلوات واجب جهرى چون صبح و عشائين جهر به بسم الله الرحمن الرحيم را براى مرد واجب مى دانند، و اكثر عامه اخفات آن را واجب مى دانند كه سنت بنى اميه است، حتى بعضى از آنان قايل به منع قرائت تسميه در افتتاح قرائت در نمازند مطلق و بعضى با اماميه نزديك اند تفصيل فروع آن مربوط به كتب فقهيه فريقين است.(۳۶۸)

۳۶۵- مگر على به مسجد مى رفت؟

از تفسير فخر رازى به عرض رسانده ايم كه بنى اميه دست به دست هم دادند تا آثار امام علىعليه‌السلام را محو كنند، تبليغات سوء بنى اميه كار را به جايى كشانده بود كه وقتى خبر ضربت خوردن آن حضرت در صبحگاه نوزدهم شهر رمضان در مسجد كوفه به اطراف و اكناف رسيد، مى گفتند: مگر على به مسجد مى رفت؟ مگر على نماز مى خواند؟

غرض اين كه من خودم صحنه محاكمه آن راءس شياطين گروهك معهود را كه تنى چند از روحانيون ما را ترور كرده اند مشاهده مى كردم و گوش ‍ مى دادم، از او سوال شد كه آقاى مطهرى چه كرده است كه او را ترور كرده ايد؟

در جواب گفت: ايشان اسلام راستين نداشت. ببينيد چه جسارتى را بدان عالم بزرگوار الهى روا داشته اند؟! با ترور مى خواهند منطق حق را خاموش ‍ كنند.

شب پره گر وصل آفتاب نخواهد

رونق بازار آفتاب نكاهد

دار، دار حقيقت است، دار واقعيت است. نام حقيقت هستى ها حق است. با اينگونه چريكها نور خدا را نمى شود خاموش كرد.

يريدون ليطفوا نود الله باءفواههم والله متم نوره ولو كره الكافرين.(۳۶۹)

ب: قرآن

۳۶۶- مبادا در قرآن توقف كنى! ! !

امير المومنين علىعليه‌السلام روايت كرده است كه به فرزندش محمد بن حنفيه فرموده است:

اعلم ان درجات الجنه على عدد آيات القرآن، فاذا يوم القيامه، يقال لقارى ء القرآن: اقراء وارق...(۳۷۰)

مبادا در هيچ مقام قرآن توقف كنى و پندارى كه به قله معرفش رسيده اى؛ هر كجا كه رسيده اى باز اقرا وارق بخوان و بالا برو كه در بالاترها خبرهايى است.

همان گونه كه خداى سبحان غير متناهى است، كتابش هم غير متناهى است، كلمات وجوديش هم غير متناهى است كه: ولايعلم جنود ربك الا هو(۳۷۱) چنانكه پيشترك در بيان كريمه قل كل يعمل شاكلته اشارتى بدان شده است كه اثر هر كس هم شكل و شبيه و نمودار دارايى اوست.

قرآن سفره پر بركت رحمت رحيميه الهى است، و اين خوان خدايى براى نفوس مستعده گسترده است و كبر و ناز و حاجت و دربان در اين درگاه نيست، و به قول كمال اصفهانى:

بر ضيافتخانه فيض نوالت منع نيست

در گشاده است و صلا در داده خوان انداخته.(۳۷۲)

۳۶۷- ظهور موجودات از بسم الله

از جناب وصى امير المؤمنين امام علىعليه‌السلام ماءثور است كه: ظهرت الموجودات عن بسم الله الرحمن الرحيم.

ظهور از آن حضرت وجود است كه به تعبير فارابى در مدينه فاضله مساوق حق است. نحويات ضمير را به ظاهر و بارز و مستتر تقسيم كرده اند، ظاهر آشكارا و بارز نيم آشكارا و مستتر پوشيده است.

بدين مثابت ظاهر وجود است كه هو الاول و الاخر و الظاهر و الباطن، و بارز ممكن است كه برزو الله جميعا و برزوا الله الواحد القهار، و مستتر در عرف عارف اعيان ثابته است و در اصطلاح حكيم ماهيات.(۳۷۳)

۳۶۸- قرآن، سفره الهى

جناب رسول اللهصلى‌الله‌عليه‌وآله قرآن را به ماءدبه الله وصف فرمود، يعنى قرآن سفره الهى است، اين سفره، فقط براى انسان گسترده شد، حال ملاحظه بفرماييد كه قابليت انسان و سعه وجودى اين تا چه حد است، كه مى تواند وعاء اين همه جوامع كلمات نوريه گردد.

اين قرآن سلم است و اين آيات درجات آن، اقرا وارق.

عارف شبسترى با من دعوى دارد كه:

چه گويم من حديث عالم دل		ترا سر در نشيب و پاى در گل
جهان آن تو و تو مانده عاجز		ز تو محرومتر كس ديد هرگز
چو محبوسان به يك منزل نشسته		به دست عجز، پاى خويش بسته
ميان در بند چون مردان به مردى		درا در زمره اوفوا بعهدى
ترا از بهر اين كار آفريدند		اگر چه خلق بسيار آفريدند
پدر چون علم و مادر هست اعمال		بسان قره العين است احوال

آن نيكبختى كه در مسير تكامل انسانى، اين منازل و مراحل قرآنى را پيموده است، ولى و صاحب ولايت تكوينى است كه:

فيض روح القدس ار باز مدد فرمايد

ديگران هم نكنند آنچه مسيحا مى كرد

بر ضيافتخانه فيض نوالش منع نيست!

در گشاده است و صلا در داده خوان انداخته

امام آن كه فرمود: انا معاشر الانبياء امرنا ان نكلم الناس على قدر عقولهم.

حضرت امام صادقعليه‌السلام فرمود: ما كلم رسول اللهصلى‌الله‌عليه‌وآله العباد بكنه عقله قط.(۳۷۴)

بديهى است كه حضرت وصىعليه‌السلام ، از اين نفى مستثنى است، چه آن جناب نفس پيغمبر و از زيان رسول اللهصلى‌الله‌عليه‌وآله مخاطب است، به خطاب: انك تسمع ما اسمع وترى ما ارى الا انك لست بنبى.(۳۷۵)

جز وصىعليه‌السلام ، چه كسى مى توانست كه اسرار معرف نبى خاتم را فهم كند، و آن قول ثقيلى را كه خداوند عالم فرمود: انا سنلقى عليك قولا ثقيلا.(۳۷۶) حمل نمايد.

چون در روايات، كلمات وسائط فيض الهى، در حد فهم و عقل مردم به آنان القاء مى شد، لذا از روايات مرتبه درايت روات به دست مى آيد، كه هر يك در چه حدى از مقامات معنوى بوده اند.(۳۷۷)

۳۶۹- انسان بهشتى

ما در علم و عملمان مى كوشيم كه به مقامات مفارقات نورى برسيم. به جايى برسيم كه انسان كامل بشويم. يعنى انسان كامل را سرمشق خودمان قرار بدهيم. هر اندازه كه به آن ميزان قسط، به آن معيار عدل كه انسان كامل است نزديك تر شويم، به همان اندازه انسان تريم، به همان اندازه ارزش ما بيشتر است، به همان اندازه بهشت ما بهشت فراتر و بالاتر و عالى تر از بهشت ديگران است. چون درجات بهشت به اندازه درجات آيات قرآن متفاوت است، مراتب دارد، آقا اميرالمؤمنينعليه‌السلام به فرزندش ابن حنفيه فرمود كه: مراتب درجات بهشت به عدد آيات قرآن است.(۳۷۸)

۳۷۰- بخوان و عروج كن!

همان طور كه ذات خداوند غير متناهى است، كتاب او هم غير متناهى است. چه، كتاب تكوينى و كلمات نظام هستى و چه كتاب تدوينى و كلمات قرآن شريف، كه آن كتاب تكوينى و اين كتاب تدوينى، هر دو غير متناهى هستند و هر دو بحر و دريايى هستند كه پايان ندادند. انسان، مى تواند به هر اندازه بخواهد در قرآن غواصى نمايد و به درجاتش عروج كند. و سفراى الهى كه به حقيقت قرآن آگاهى دارند: انما يعرف القرآن من خوطب به(۳۷۹) مانند جناب سيد الاوصياء، حضرت اميرالمؤمنين علىعليه‌السلام ؛ مى فرمايند: در يك مرتبه قرآن توقف نفرماييد، به هر كجا كه رسيديد: اقرا وارق بخوان و بالا برو.(۳۸۰)

۳۷۱- قرآن عظيم است

آقا اميرالمؤمنينعليه‌السلام به فرزندش محمد فرمود: درجات بهشت به عدد آيات قرآن است، پس چنان كه قرآن غير متناهى است، درجات بهشت نيز غير متناهى است.(۳۸۱)

۳۷۲- بر تو باد به قرآن

حضرت اميرالمؤمنينعليه‌السلام به فرزندش محمد بن حنفيه فرمود: عليك بتلاوه القرآن والعمل به واعلم ان درجات على عدد آيات القرآن فاذا كان يوم القيامه يقال لقارى القرآن اقرا وارق(۳۸۲) ؛ بر تو باد به تلاوت قرآن و عمل به آن، و بدان كه درجات بهشت منطبق بر عدد آيات قرآن است. و در روز قيامت به خواننده قرآن گفته مى شود: بخوان و بالا برو.(۳۸۳)

۳۷۳- بخوان و بالا برو

حضرت اميرالمؤمنينعليه‌السلام به فرزندش ابن حنفيه فرمود: در فهم اسرار قرآن كريم اقرا وارق(۳۸۴) بخوان و بالا برو و در هيچ حدى توقف نكن.(۳۸۵)

۳۷۴- نزول جبرئيل بر قلب پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله

جبرئيلعليه‌السلام چون قرآن بر قلت پيغمبر نازل مى شد، بى تجافى از مقامش؛ كه اگر كسى با پيغمبر اكرم بود جبرئيل را نمى ديد، چون نزول جسمانى نبود تا با ديدگان ديدار شود؛ و اگر كسى ديگر جبرئيل را مشاهده مى كرد، يا به تصرف رسول اللهصلى‌الله‌عليه‌وآله در جان وى بود، يا قدرت روحى وائى.

اميرمؤمنان علىعليه‌السلام گفت: چون قرآن بر رسول نازل مى شد، من هم مى شنيدم اين جان علوى علوى بود كه مى شنيد: اءرى نور الوحى و الرساله و اشم ريح النبوه و لقد سمعت رنه الشيطان حين نزل الوحى عليهصلى‌الله‌عليه‌وآله فقلت: يا رسول الله! ما هذه الرنه؟

فقال: هذه الشيطان، قد اءيس من عبادته، انك تسمع ما اءسمع وترى ما اءرى، الا انك لست بنبى؛ ولكنك وزير و انك لعلى خير.(۳۸۶)

۳۷۵- توصيف قرآن

امام الكل فى الكل اميرالمؤمنين علىعليه‌السلام در وصف قرآن فرمود: كتاب الله ينطق بعضه ببعض و يشهد بعضه على بعض.

۳۷۶- درجات بهشت

ولى الله الاعظم امام اولعليه‌السلام به فرزندش محمد بن حنفيه اندرز همى كرد كه: درجات بهشت بر عدد آيات قرآن است و در رستاخيز به قارى قرآن گويند بخوان و بالا برو، و بعد از نبيين و صديقين كسى در بهشت به رتبت وى نيست.

واعلم ان درجات الجنه على عدد آيات القرآن، فاذا كان يوم القيامه يقال لقارى القرآن اقرا وارق فلايكون فى الجنه بعد النبيين و الصديقين ارفع درجه منه.(۳۸۷)

۳۷۷- پناهگاه الهى

ابن عباس گويد: از على كه خدا از او خوشنود گردد پرسيدم: چرا در سر آغاز سوره برائت بسم الله الرحمن الرحيم نوشته نشده است؟

در پاسخ فرمود: چون (بسم الله) پناه و زنهار است و در برائت زنهارى نيست، با فرمان دست بر قبضه شمشير زدن و بر فرق مشركين كوبيدن نازل شده است.(۳۸۸)

۳۷۸- بزرگ ترين حجت خدا بر خلق

امام صادقعليه‌السلام فرمودند: صورت انسانى بزرگ ترين حجتهاى خداوند بر خلقش است و كتابى است كه به دست خود آن را نوشته است و هيكلى است كه به حكمتش آن را بنا كرده است و مجموع صورت هاى جهان ها است و مختصر از لوح محفوظ است. و شاهد بر هر غائب است. و حجت بر هر منكر است. و راه راست به سوى هر خبر است، و پل كشيده ميان بهشت و آتش است.(۳۸۹)

۳۷۹- من نقطه زير باء بسم الله هستم!

پيامبر اسلام فرمودند: تمامى هستى و موجودات اى باء بسم الله الرحمن الرحيم به وجود آمدند.

و نيز آورده است: امام علىعليه‌السلام فرمودند: من نقطه زير باء بسم الله ام.

و شيخ اجل، حافظ رجب برسى حلى، در مشارق الانوار از حضرت وصىعليه‌السلام روايت كرده است كه فرمود: انا النقطه التى تحت الباء و سر الباء؛(۳۹۰) من نقطه زير باء بسم الله و سر آن هستم.

۳۸۰- سفارشات نبوى به امام علىعليه‌السلام

على بن ابى طالبعليه‌السلام فرمود: رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله مرا به يمن فرستاد؛ پس به وصيت مرا گفت: اى على! به نام خدا استعاذه كن! چرا كه خداوند متعال، بسم الله را بر امت من در صبحگاهان مبارك گردانيد. و مى فرمود: هر كس در راه خدا براى خود دوستى برگزيند، خداوند در بهشت براى او خانه اى برگزيند.(۳۹۱)

۳۸۱- بهشت هر كس قرآن اوست!

جناب وصى حضرت امير المؤمنين علىعليه‌السلام ، به فرزندش ابن حنفيه وصيت مى كند و مى فرمايد: فرزندم! قرآن عهد خدا است، مبادا شب و روز بر تو بگذرد و به اين عهد الهى سرى نزنى و از عهد الله غافل بمانى. قرآن عهد الله است و از اين عهدالله غافل مباش! و بر هر مسلمان واجب است كه هر روز در عهد او بنگرد، هر چند در پنجاه آيه. لااقل شب و روزى پنجاه آيه را با نظر و تدبر قرائت كند.

در ذيل حديث فرمود: فرزندم! بدان كه درجات بهشت بر عدد آيات قرآن است، و چون روز قيامت شود به قارى گفته مى شود: بخوان و بالا برو در بهشت بعد از نبيين و صديقين كسى به حسب درجه برتر از قارى قرآن نيست.

گوهر معرفت آموز كه با خود ببرى

كه نصيب دگران است نصاب زرو سيم

غرضم اين است كه اين دو حديث را كنار هم بگذاريم، تا در نتيجه به درجات بهشت و مائده هاى مادبه الله، يعنى قرآن كريم، و اطوار و شئون ارتقا و اعتلاى نفس ناطقه انسانى، آشنا شويم.

حديث اول فرمود: من مدينه حكمتم و حكمت بهشت است، پس جانى كه شهر حكمت است خود بهشت است.

و حديث دوم فرمود: درجات بهشت به عدد آيات قرآن است. و قرآن حكيم است، پس بهشت است و آيات او حكمت اند، پس بهشت اند، پس ‍ درجات بهشت به عدد آيات قرآن اند. حال هر كس صحيفه وجود خود را مطالعه كند و ببيند تا چه پايه بهشت است.(۳۹۲)

۳۸۲- اهل قرآن عترت اند!

اميرمؤمنانعليه‌السلام عترت را كه در نهج البلاغه اسم مى برد مى فرمايد: فيهم كرائم القرآن و هم كنوز الرحمن.(۳۹۳) عترت اهل قرآن هستند، قرآن در آنها عجين شده است و مراتب قرآن را سير كرده اند و معارج قرآن را پيموده اند و به مقامات شامخه قرآن رسيده اند و خود قرآن ناطق اند. آنان آثار و علايم و نشانه هايى دارند، حركات شان، رفتارشان، گفتارشان، قلم شان، همه قرآن است، همه حق محضند و صدق صرف است، آنان مبين حقايق اسماء الهيه اند.(۳۹۴)

۳۸۳- علىعليه‌السلام متصدى جمع قرآن

چون قرآن در حيات خود حضرت پيغمبر در معرض زياد شدن بود؛ زيرا كه پيوسته وحى نازل مى گرديد، تمام شدن و جمع آن البته بايد بعد از رحلت آن حضرت صورت پذيرد. اول كسى كه لزوم آن را دانسته متصدى جمع قرآن گرديد حضرت اميرالمؤمنين على بن ابى طالب بود، چنانكه علماى اهل سنت نيز نقل كرده اند.(۳۹۵)

۳۸۴- درنگ اصحاب كهف

امن الاسلام طبرسى در تفسير عظيم الشأن مجمع البيان آورده است كه:

روايت شده است كردى يهودى از على بن ابى طالبعليه‌السلام مدت درنگ اصحاب كهف در كهف را پرسيد، امام مطابق قرآن (سيصد و نه سال) پاسخش را داد، يهودى گفت: ما در كتاب خود سيصد سال يافته ايم.

امام فرمود: آنچه من گفتن سال قمرى است و آنچه شما مى گوييد سال شمسى.(۳۹۶)

۳۸۵- استشمام بوى وحى

اميرمؤمنان علىعليه‌السلام گفت: چون قرآن بر رسول نازل مى شد من هم مى شنيدم.(۳۹۷)

۳۸۶- خصوصيت آيات قرآنى

اميرالمؤمنينعليه‌السلام فرمود: (آيات قرآنى بعضى ناطق بعضى ديگرند، زبان بعضى ديگرند.(۳۹۸)

۳۸۷- مصحف برخاسته از صفحه دل علىعليه‌السلام

علىعليه‌السلام نخستين جمع آورى كننده قرآن است.

ابن / گويد: حسن العباسى به من حديث كرد، گفت خبر داده شدم از عبدالرحمان بن ابى حماد، از حكم بن ظهير سدوسى، از عبد خير، از علىعليه‌السلام كه هنگامى در گذشت پيغمبر، آن حضرت مشاهده كرد، مردم سست و مضطرب شده اند و فال بد مى زدند، پس سوگند خورد كه تا قرآن را جمع نكند رداء خود را بر دوش نگيرد، لذا سه روز از خانه بيرون نيامد تا قرآن را جمع كرد، و آن نخستين مصحفى است كه در آن قرآن از صفحه دل علىعليه‌السلام به صفحات كاغذ منتقل شده و در آن جمع گرديده است.(۳۹۹)

۳۸۸- تجلى گاه خداوند

ثقه الاسلام كلينى در روضه كافى(۴۰۰) از اميرالمؤمنينعليه‌السلام ، در خطبه اى كه در ذى قار ايراد فرمودند نقل مى كند: خداوند متعال در كتابش ‍ تجلى يافته، بدون اين كه مردم او را ببينند.(۴۰۱)

ج: دعا

۳۸۹- اسرار ادعيه

آن اسرار و لطايفى كه در ادعيه مناجات و اذكار ائمه پيدا مى شود، در روايات پيدا نمى شود. و جهتش را هم به عرض رسانديم كه در روايات نوعا مخاطبشان، اكثريت مردم هستند و در آنجا محكوم هستند به: كلم الناس ‍ على قدر عقولهم(۴۰۲) لذا به فراخور فهم مردم با آنها صحبت كردند؛ اما در ادعيه، اذكار، اوراد، نه خير آن جا در خلوت خانه عشقشان، در آن شبهاى تارشان، با محبوب و معشوق حقيقيشان، آن چه كه در نهانخانه سرشان و ذاتشان داشتند، شيرين زيانى كردند و پياده كردند. آن لطايفى كه از كتب ادعيه استفاده مى شود، در روايات نمى شود.(۴۰۳)

۳۹۰- دعا با اعظم اسماء خدا

براء بن عازب گويد: بر اميرالمؤمنينعليه‌السلام وارد شدم و آن جناب را به خدا سوگند دادم كه مرا به اعظم اسمايى كه خداوند رمان جبرئيل را به ارسال آن مخصوص داشت و وى رسول اللهصلى‌الله‌عليه‌وآله را و آن حضرت شما را؛ مخصوص گردان.

فرمود: اگر سؤال تو نمى بود من اراده داشتم كه آن را تا در لحدم نهاده شوم پوشيده بدارم.

هر گاه خواهى خدا را به اسم اعظم وى بخوانى، شش آيه اول حديد (بعد از بسم الله الرحمن الرحيم تا و هو عليم بذات الصدور) و (آخر حشر از هو الله الذى لا اله الا هو تا آخر سوره) را بخوان، و پس از آن بگو اى كسى كه چنانى با من چنين كن (يعنى حاجت خود را بخواه) كه سوگند به خداوند، اگر بر شقى بخوانى سعيد مى گردد.

براء گفت: قسم به خدا، من آن را براى دنيا نمى خوانم. امامعليه‌السلام فرمود: همين صواب است، رسول اللهصلى‌الله‌عليه‌وآله مرا هم اين چنين وصيت فرمود جز اينكه مرا امر كرد كه خدا را بدان در كارهاى بزرگ و دشوار روزگار بخوانم. و بدانكه هيچ حاجتى براى انسان شريف تر و عزيزتر از قرب الى الله نيست كه لقاء الله است.(۴۰۴)

۳۹۱- دعاى مقامات پنجگانه

آن كس كه روزيش شد تا به منزل احسان عروج كند واجد مقام مشاهده و كشف و عيان مى گردد، و مقام مشاهده مقامى روحى است كه از جمله مقامات پنجگانه نفس است و آن مقامات عبارتند از: ظاهر و باطن و قلب و روح و سر.

چنانكه اين مقامات را در كلام سيد اوصياء امام على مرتضىعليه‌السلام مى يابى در آنجا كه فرمود: خدايا! ظاهر مرا به طاعت و باطنم را به محبت و قلت مرا به معرفت و روح مرا به مشاهده خود و سرم را به استقلال در اتصال به حضرتت منور كن اى صاحب جلال و كرم!(۴۰۵)

۳۹۲- دعاى توسل به حضرت امير

در سحرها رو به نجف ايستاده متوسل به روح مقدس اميرالمؤمنينعليه‌السلام شده هفت نوبت يا بيشتر اين را بخواند:

اى باد صبح مشكبو

سوى نجف آور تو رو

با شاه دين حيدر بگو

با حيدر صفدر بگو

با نفس پيغمبر نگو

با سيد سرور بگو

با ساقى كوثر بگو

فلان سلامت مى كند

خود را غلامت مى كند

مستى ز جامت مى كند

فلان سلامت مى كند(۴۰۶)

۳۹۳- حصول روياى صادقانه

يا على يا ايليا يا اباالحسين يا با تراب

حل مشكل سرور دين شافع يوم الحساب

مداومت بر اين كلمات بعد از صلاه در آناء الليل اقلا پانصد مرتبه منشاء حصول رؤياى صادقه و وصول سير به مفاتيح شارقه است و مشخص است كه وجود شرائط در همه حال ضرور است.(۴۰۷)

۳۹۴- دعاى يمانى علىعليه‌السلام

در دعايى يمانى امام موحدان، اميرالمؤمنين علىعليه‌السلام آمده است:

به نام خداوند بخشنده مهربان. تو پادشاه حقيقى هستى كه جز تو خداى نيست.

تا آن جا كه فرموده است: در توانت يارى نشوى و در الهيت شريكى ندارى تو را ماييتى نيست تا در نتيجه، با اشياى مخلوق مجانست يابى...(۴۰۸)

۳۹۵- الهى هب لى كمال الانقطاع اليك

در مناجات شعبانيه حضرت امام الموحدين، امير المومنين، علىعليه‌السلام آمده است:

الهى هب لى كمال الانقطاع اليك، و انر انصار قلوبنا بضيا نظرها اليك، حتى تخرق ابصار القلوب حجب النور فتصل الى معدن العظمه، و تصير ارواحنا معلقه بعز قدسك.(۴۰۹)

۳۹۶- دعاى علىعليه‌السلام

درباره حضرت علىعليه‌السلام روايت شده كه: هرگاه حضرت براى تخلى وارد محل آن مى شدند مى گفتند: بنام خدا، خداوندا! من از پليدى نجس و خبيث، و از شيطان رجيم به تو پناه مى آورم. و هرگاه خارج مى شدند مى كفتند: سپاس خداى را كه به من عافيت جسد عطا كرده و شكر پروردگارى را كه ناراحتى را از من دور نموده است.

و از امام صادقعليه‌السلام نيز حديثى قريب به همين معنا وارد شده است.(۴۱۰) و در روايت ديگر به جاى پليدى را از من دور كرده، آمده است شكر خداى را كه پليدى را از من دفع كرده و به من عافيت عطا نموده است، با وجود اين كه قوه دافعه نفسيه ناراحتى را دفع كرده و توحيد صمدى تنها همين را اقتضا مى كند و لاغير. و اينجا چه سوء ادبى وجود دارد؟

و جاى تعجب و شگفتى است كه ايشان براى اجتناب از آن بدى به حديث نفس تمسك كرده و مبتلى به چيزى شد كه از آن اجتناب مى كرد. و اما برخورد بسيار مطلوب و نيكويى او در حسن ادب در برابر پروردگار و اجتناب از سوء ادب عاميان و برخورد نامطلوب آنان با اهل توحيد، امرى است آشكار، و نبايد اين معنا را از نظر دور داشت. و اميرالمؤمنين على بن ابى طالبعليه‌السلام مى فرمايد: جاهلان دشمنان اهل علمند.(۴۱۱)

۳۹۷- دعاى معصومين

در دعاى وارده از معصومينعليه‌السلام آمده است: اللهم غير سوء حالنا بحسن حالك؛ خدايا! بدى حال ما را به خوبى خال خودت دگرگون نما.(۴۱۲)

۳۹۸- پس از اين كارها بگو استغفرالله

شخصى در حضور حضرت وصىعليه‌السلام از خداوند طلب غفران نموده، مى گويد: استغفرالله

اميرالمؤمنين در پاسخ مى فرمايد:

مادرت به عزايت بنشيند! آيا مى دانى كه استغفار چيست؟! استغفار، مقام والا مرتبگان است. استغفار، نامى است كه آن را شش معنا (و شرط) است:

اول پشيمانى بر گذشته

دوم تصميم بر آن كه تا ابد گرد گناه نايى.

سوم آن كه حقوق خلايق را بدانان بازدهى؛ چنانكه خداوند را ملاقات كنى بدون آن كه حقى بر گردنت باشد.

چهارم آنكه هر عمل واجبى كه ضايع كرده اى قضا و حقش را ادا كنى.

پنجم گوشتى كه در حرام بر بدنت روييده، با سختى ناراحتى بر گناهانت آب كنى؛ چنانكه پوستت به استخوان رسد و گوشتى تازه رويد.

ششم به بدنت درد عبادت و طاعت رسانى؛ همچنان كه شيرينى گناه بدان رسانيده اى، پس چون چنين كردى، حال بگو استغفر الله

۳۹۹- كتاب بى همتا

ما در عرفان عملى دستور العملى جز قرآن نداريم و روايات و ادله اى كه از اهل بيت عصمت عليهم السلام صادر شده، همه رشته هايى هستند كه از درياى الهى قرآن كريم منشعب مى شوند، همه مرتبه نازله قرآنند، بدن قرآنند و روح همه آنها خود قرآن است؛ وزان روايات با قرآن، وزان بدن انسان با روان انسان است. همان طور كه بدن مرتبه نازله روان است، روايات جوامع روايى، مرتبه نازله قرآن مجيداند، آنچه را كه اهل بيت عصمتعليه‌السلام فرموده اند همه از قرآن منشعب شده است، دستور العملى جز قرآن نداريم. اين سخن من ناشى از يك تاءثر و تعصب مذهبى صرف نيست، سخنى است سنجيده و آزموده، چه اين كه امروز درب كتابخانه هاى بزرگ دنيا بر روى محققان گشوده است و آنان مى توانند منابع معارف بشرى را بكاوند. به راستى اگر معارفى فراتر از معارف قرآن وجود دارد، معرفى كنند؛ زيرا ما هر چه بيشتر كمتر يافتيم.(۴۱۳)

۴۰۰- دعاى كميل

كميل مى گويد: با مولايم اميرالمؤمنين در مسجد بصره نشسته بودم و اصحابش با او بودند، به بعضى از آنان گفت: معنى قول خداى عز و جل فيها يفرق كل امر حكيم چيست؟

امام فرمود: شب نيمه شعبان است، سوگند به كسى كه جان على در دست او است، هيچ بنده اى نيست مگر اين كه هيچ خير و شر براى او در اين شب تا همان شب آينده مقسوم است، و هر بنده اس كه اين شب را احياء كند و دعاى خضرعليه‌السلام را بخواند دعاى او را اجابت مى رسد.

پس چون حضرت منصرف شد و مراجعت فرمود، شب به خدمت او رفتم همين كه مرا ديد پرسيد: اى كميل! چه اين دعا را حفظ كردى در هر شب جمعه يا در هر ماه يك بار و يا در سال يك بار و يا در عمر يك بار بخوان تا از بديها باز داشته شوى و يارى شده و روزى داده شوى و هرگز از آمرزش ‍ محروم نمانى، اى كميل! طول صحبت تو با ما موجب شد كه چنين نعمت و عطايى را به تو ببخشم.

چه قدر كميل همت و عزم داشت، چه قدر عشق و شوق داشت، چه قدر تشنه و طالب بود كه تا چيزى سراغ گرفت در اره تحصيل آن شد، و شب به خدمت امام رسيد و دعاى خضر را از آن جناب طلب كرد و از آن حسن طلبش و صفاى سريره و هدف مقدسش چنين سفره پر بركت دعاى خضرعليه‌السلام را براى همه اهل حال و دعا و مردم صاحبدل گسترده است و چنين اثر قيم و قويم را از خود به يادگار گذاشته است و دعاى خضر را دعاى كميل كرده است. آرى! بايد گدايى كرد كه جوادگدا مى خواهد.

بانگ مى آيد كه اى طالب بيا		جود محتاج گدايان چون گدا
جود محتاج است و خواهد طالبى		هم چنان كه توبه خواهد تايبى
جود مى جويد گدايان و ضعاف		هم چو خوبان كاينه جويند صاف
روى خوبان ز آينه زيبا شود		روى احسان از گدا پيدا شود

و امامعليه‌السلام به كميل فرمود: طول صحبت تو با ما موجب احسان چنين عطايى شده است. پس پيدا است كه كميل خيلى ملازم آن حضرت بود.(۴۱۴)

۴۰۱- پايه توحيد حق

روزى اميرمؤمنان قل هو الله احد را قرائت فرمود و چون از آن فارغ شد فرمود: يا هو يا من لا هو، اغفرلى وانصرنى على القوم الكافرين.

ايشان در روز جنگ صفين همين را مى خواند و حمله مى برد، عمار ياسر پرسيد: اى اميرمؤ منان! اين كنايات چيست كه مى گويى؟

فرمود: اسم اعظم و پايه توحيد خداست.

آن گاه قرائت كرده است اشهد الله انه لا اله الا هو و نيز آخر سوره حشر را، سپس از مركب خود پياده شد و چهار ركعت نماز، قبل از زوال ظهر خواند.(۴۱۵)

۴۰۲- تعليم اسم اعظم در خواب

اميرمؤمنانعليه‌السلام فرمود: حضرت خضر را شب پيش از جنگ بدر، در خواب ديدم و به او گفتم: چيزى به من بياموز تا بر دشمنان خود فايق آيم!

او گفت: اين را بر زبان جارى ساز: يا هو يا من لا هو الا هو!

پس چون صبح شد، خوابم را براى رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله باز گفتن. ايشان فرمود: اى على! تو اسم اعظم را آموخته اى، پس در روز جنگ بدر همين جمله بر زبانم جارى بود.

د: ذكر خداوندى

۴۰۳- آثار ياد خدا

اميرمؤمنانعليه‌السلام فرمود:

ذكر الله مسره كل متق و لذه كل موقن؛

ياد خدا، سرور و شادى خاطر اهل تقواى و لذت و بهجت اهل يقين است.

شرح هر كس به ياد خداست همنشين و هم صحبت خداست، چنان كه در كلمه ديگر فرمود:

ذكر الله مجالسه و مؤانسه؛ و لازمه اش صفاى نفس و عظمت روح و كمال عقل و ايمان است كه هر كس به خدا به واسطه اين صفات انس گيرد حق را شهود كند و هر كه حسن الهى را مشاهده كرد فرق هر لذت و مسرت را يافته است؛ چون خدا كل الجمال و كل الحسن و كل الوجود است، پس با شهود مبداء وجود و آفريننده حسن و جمال و سلطان ملك هستى روح انسان را نشاط بى انتها و لذات حقيقى بى حد و نهايت است، چنان كه هر گاه كسى با سلاطين دنيا جليس و انيس باشد، بدان فخر و مسرت و ابتهاج يابد؛ اما ميان آن سلطان حقيقى با اينان تفاوت بين نور و ظل و شمس و فيى ء و حقيقت و مجاز است.(۴۱۶)

۴۰۴- سه امر سعادتبخش

اميرمؤمنانعليه‌السلام فرمود:

عليك بلزوم الحلال، و حسن البرمع العيال، و ذكر الله فى كل حال

بر تو باد به كسب و كار حلال و حسن اخلاق و نيك گويى با عيال و تدبير منزل به نحو احسن و يار خدا بودن در هر حال.

شرح حضرت اينجا به سه امر مهم تذكر داده كه هر يك منشاء سعادت و لذت جسم و روح است: اول: آن كه هر چه مى كنيم كسب حلال باشد كه به كسى ظلم و تعدى و خيانت نكرده باشيم.

دوم: آن كه با خانواده از زن و فرزند و خويش نيكويى كنيم و به حسن تدبير منزل پردازيم و به رزق حلال بر آنها توسعه داده و وسايل تربيت روح و جسم آنها را فراهم آريم و به خلق خوش با آنها رفتار كنيم.

سوم: آن كه در هر حال از حالات كسب و كار و انفراد و اجتماع و حال شهوت و غضب و رياست و حكومت كه هستيم به ياد خدا باشيم تا از گناه و خطا محفوظ مانيم.(۴۱۷)

۴۰۵- سرمايه اهل ايمان

اميرمؤمنانعليه‌السلام فرمود:

ذكر الله راءس مال كل مؤمن وريحه السلامه من الشيطان؛

ياد خدا سرمايه اهل ايمان است و سودش سلامتى از آسيب شيطان (انسى و جنى) است.

شرح ياد خدا، سرمايه اهل ايمان سرمايه تجارت دنيا و آخرت است، چون با ياد خدا هر كار كنند به نفع دنيا و عقبى است و شيطان را در آن مداخله اى نيست، پس از زيان شيطان و وسوسه نفس كسى كه به ياد خداست ايمن است و در كلمه ديگر فرمود:

السهر روضه المشاقين؛ شب بيدارى و تا صبح به ياد خدا و راز و نياز با خدا بود: باغ مشتاقان خدا است.(۴۱۸)

۴۰۶- دائم به ياد خدا

اميرمؤمنانعليه‌السلام فرمود: مداومه الذكر قوت الازواج و مفتاح الصلاح؛ وائم به ياد خدا بودن و ذكر حق را بر دل و زبان داشتن قوت روح قدسى انسان است و كليد هر خبر و صلاح.

شرح چنان كه بدن را قوت و غذايى است كه از آن لذت برد و اگر به او نرسد متاءلم شود، همين گونه روح را قوت و غذايى است و ذكر خدا و شوق و انس به خدا قوت لذيذ و والذ غذاهاى روح انسان است و چنان كه هر قفلى را كليدى است و ياد خدا كليد آن قفل است هر مهمى و حادثه مشكل و خطرناكى با ياد خدا گشايش خواهد يافت.(۴۱۹)

بخش چهارم: اخلاق 

الف: ايمان

۴۰۷- دليل ايمان

اميرمؤمنان علىعليه‌السلام فرمود:

يستدل على ايمان الرجل بلزوم الطاعه والتجلى بالوارع والعفه و القناعه؛

دليل بر ايمان مرد ملازمت طاعت خداست و آراستگى به صفت ورع و عفت نفس و قناعت.

شرح هر كه دعواى ايمان كند بايد دليل و برهان بر اين دعوى داشته باشد و برهان ايمان به خدا انس به طاعت خدا داشتن است و ورع و خدا پرستى و عفت نفس از شهوات حرام و قناعت در مال يعنى زائد بر ضرورى مال را به راه خيرات اعمال و توسعه بر عيال و خدمت در راه دين و احسان به فقرا و مساكين صرف كند و به اسراف و عياشى بر عيال و خدمت در راه دين و احسان به فقرا و مساكين صرف كند و به اسراف و عياشى و تجمل و خوشگذرانى نپردازد كه اين اوصاف ضد عفت و قناعت است.(۴۲۰)

۴۰۸- از صفت اهل ايمان

اميرالمؤمنين علىعليه‌السلام فرمود: لا يلقى المؤمن حسودا و لا حقودا و لا يخيلا(۴۲۱)

شرح

آن كه اهل ايمان است از صفت حسد با مردم مبراست؛ زيرا مى داند هر كه هر چه نعمت نصيب او شده از مال و جاه و علم و ساير نعمت ها همه به تقدير خداى متعال نصيبش گرديده و حسد او اعتراض بر خداست و مؤمن هرگز حقد و كينه كس را در دل نگيرد، و به جاى كينه اگر از كسى آزار ديده درباره او محبت و دعاى خير مى كند خداى پاداش آن احسان را در دو عالم بهتر از آن عطا نخواهد ورزيد، پس مؤمن داراى مقابل اين اوصاف است. مؤمن خيرخواه و مهربان به خلق است و سخى الطبع و غنى النفس و بلند همت است.

خلاصه آن كه ايمان به خدا دارد، تمام صفات ناپسند از او دور و جميع صفات پسنديده در او ظهور دارد، مگر آن كه ضعيف الايمان باشد، و الا ايمان كامل به خدا انسان را متخلق به اخلاق الله و متصف به صفات الله مى گرداند رزقناالله واياكم(۴۲۲)

۴۰۹- صفت مومنين

اميرالمؤمنين علىعليه‌السلام فرمود:

الدين الادب؛ دين ادب و تربيت است.(۴۲۳)

۴۱۰- اخلاص براى خدا

اميرالمؤمنين علىعليه‌السلام فرمود:

السعيد من اخلص الطاعه؛ سعادتمند آن كس است كه طاعت خدا را خالص براى خدا به جاى آورد.

شرح سعادتمند حقيقى آن است كه مطلوب انسان از طاعت خدا خود حق و شهود جمال الهى باشد و چنان كه در كلام حضرتعليه‌السلام لكن وجدتك اهلا للعباده عشق خدا موجب عبادتش گردد نه عشق بهشت يا خوف دوزخ يا اغراض ديگر انسان به سعادت آنگاه رسد كه مطلوبش خدا و معشوقش شهود جمال آن حسن آفرين است.(۴۲۴)

۴۱۱- نشانه ايمان

اميرالمؤمنين علىعليه‌السلام فرمود:

الايمان معرفه بالقلب و اقرار باللسان و عمل بالاركان؛

ايمان سه چيز است: معرفت خدا به قلب و اقرار به زبان و عمل به جوارح.

شرح

يعنى ايمان تنها لفظ و حرف بر زبان نيست؛ بلكه حقيقت ايمان اول معرفت و شناسايى خداست به قلب و به باطن ذات. قلب المؤمن عرش ‍ الرحمان براى آن است كه خدا را به قلب مشاهده مى كند پس ايمان، اول معرفت و شهود خداست به چشم قلب و مطابق قلب بر زبان نيز جارى سازد تا خلق را هم به ايمان دعوت كند كه چون زبان با قلب مطابق شد سخن موثر خواهد بود. الكلمه اذا خرجت من القلب وقعت فى القلب و اذا خرجت من اللسان لم تجاوز الاذان سخن كز دل برون آيد نشيند لاجرم بر دل، و اگر به زبان تنها بود به گوش مى رسد و به دل نمى رسد و آنگاه كه قلب و زبان مطابق شد، باز عمل به اركان هم شرط ايمان است؛ يعنى بايد مطابق قلب و زبان مطابق شد، باز عمل به اركان هم شرط ايمان است؛ يعنى بايد مطابق قلب و زبان هر عمل نيكو كه به جسم يا به مال او مربوط است اعضاى او بايد به حكم ايمان به جاى آرد، مانند نماز و روزه و انفاق مال و جهاد در راه دين و غيره تا به مقام ايمان به راستى و حقيقت نائل شود و اگر ايمان در قلب نبود منافق است و كافر و اگر در قلب بود در زبان و در عمل او اركان نبود مؤمن است اما فاسق و مقامش در ايمان ضعيف است و هرگاه هر سه مقام بود ايمان كامل با عدل و تقوى است و معتزليان بين كفر و ايمان فاسق را واسطه دانند نه مؤمن و نه كافر شمارند و ما اماميه فاسق را مؤمن معصيت كار دانيم و قابل توبه و دخول بهشت شناسيم.(۴۲۵)

۴۱۲- ابزار ايمان

اميرالمؤمنين علىعليه‌السلام فرمود:

الايمان شجره اصلها اليقين و فرعها النقى و نورها الحياء و ثمرها السخاء؛

ايمان به خدا در مثل درختى است كه ساقه آن يقين است و شاخه اش تقوى و شكوفه اش حياء و ميوه اش سخاوت است.(۴۲۶)

۴۱۳- حب على

اميرالمؤمنين علىعليه‌السلام فرمود: لو ضربت خيشوم المؤمن بسيفى هذا على ان يبغضنى ما ابغضنى؛ اگر بينى مؤمن را مثله كنم به ضربت شمشير كه مرا دشمن دارد هرگز مرا دشمن ندارد.

شرح

شخص مؤمن خدا را شناخته و هر كه خدا را شناخت او را دوست دارد و خر كه خدا را دوست دارد دوستان خدا را كه مثل اعلاى آنان علىعليه‌السلام است دوست دارد و تا حد جانش از دوستى علىعليه‌السلام دست بر ندارد و تا روز قيامت حب علىعليه‌السلام لازمه ذات اوست.

و در اخبار معصوم است كه فرمودند: دوستى على بن ابى طالب از صفات اهل ايمان است.

عنوان صحيفه المؤمن حب على بن ابى طالب امامعليه‌السلام فرمود: سرلوحه صحيفه اعمال مؤمن حب على بن ابى طالب است. چون هر شخص با ايمان به هر مقام ايمان برسد، علىعليه‌السلام را ما فوق آن داند و برتر از تمام خاصان و مقربان حق بيند و فرد اكمل و مثل اعلاى ايمان و زهد و شجاعت و همت و فتوت و جوانمردى و سخاوت و كليه اخلاق فاضله شناسد، بدين سبب علىعليه‌السلام در قلب او، محبوب ترين خلق عالم است، چنان كه ابو على سينا در اين رباعى فرمايد:

تا باده عشق در قدح ريخته اند		واندر پى عشق، عاشق انگيخته اند
در جان و روان بوعلى مهر على		چون شير وشكر به هم در آميخته اند

۴۱۴- صلاح مؤمن

اميرالمؤمنين علىعليه‌السلام فرمود:

الفقر صلاح المؤمن و مريحه من حسد الجيران و تملق الاخوان و تسلط السلطان؛(۴۲۷)

فقر و نادارى صلاح مؤمن است كه او را از حسد آشنا و همسايگان و تملق برادران و خويشان و از تعدى عمال سلطان آسوده مى دارد. چون پادشه خراج نخواهد خراب را.(۴۲۸)

۴۱۵- رويت خداوند با قلب

كلينى در كافى به اسنادش از امام صادقعليه‌السلام نقل مى كند: حبرى (عالم يهودى) خدمت اميرالمؤمنين رسيد و پرسيد: اى اميرالمؤمنين! هنگام عبادت، پروردگارت را ديدى؟

حضرت فرمود: واى بر تو! چشمان با مشاهده ديدگان او را نمى بينند؛ ولى قلبها با حقايق ايمان او را مى بينند.(۴۲۹)

۴۱۶- آفات قطع رحم

اميرالمؤمنينعليه‌السلام فرمود: ما آمن بالله من قطع رحمه؛

ايمان به خدا نياورده است كسى كه قطع رحم كند.

شرح

هر كس با رحم و خويشاوندان و خاندان خود طريق مواصلت و محبت نپويد، بلكه از ارحام خود كناره گيرد و يا به آنها جور و ستم روا دارد، آن كس ‍ به خدا ايمان ندارد.

كه خدا در قرآن فرمايد:

فاتقوا الله الذى تسائلون به والارحام؛

خدا ترس باشيد كه از آن سؤال شويد و ارحام را رعايت كنيد و قطع رحم زنهار مكنيد، آن كس كه به ارحام و خاندان و خويشان خود محبت نكند يا دشمنى كند از حكم فطرت بيرون است؛ چون محبت خويشان حكم فطرت انسان است و هر كه از حكم فطرت بيرون رود از معرفت و ايمان به خدا كه دانش حق ذوات را فطرى است بى بهره ماند؛ زيرا فطرتش از انسانيت منحرف و منسوخ است و در فطرت منحرف از انسانيت خداشناسى و ايمان وجود ندارد، و جاى ديگر فرمود: لاايمان لمن لا عقل له؛ يعنى آن كه عقل فطرى نداشت ايمان به خدا ندارد.

نتيجه آنكه هر كس قطع رحم كند يا بى ايمان يا البته ضعيف الايمان است و هر كه را نور ايمان است صله رحم كند؛ بلكه به عامل نبات و حيوان نيز احسان كند كه علاوه بر نوع انسان كه بنى آدم اعضاى يكديگرند، حيوان و نبات هم خويشان انسان به علم و ايمان اند؛ چون گاو و گوسفند كه به او شير مى دهند، به منزله مادرند و نباتات كه به او قوت مى دهند به منزله بستگان.(۴۳۰)

۴۱۷- مقام ايمان

اميرالمؤمنينعليه‌السلام فرمود:

الاخلاص اعلى الايمان؛

اخلاص، بلند پايه ترين مقام ايمان است.

۴۱۸- ايمان كامل

اميرالمؤمنينعليه‌السلام فرمود:

من اعطى فى الله و منع فى لله واحب فى الله و ابغض فى الله فقد استكمل الايمان؛(۴۳۱)

هر كس عطاى او براى خدا، منعش براى خدا، و دوستى اش براى خدا، و دشمنى اش همه براى خدا باشد، چنين كس ايمانش به مرتبه كمال رسيده است.(۴۳۲)

۴۱۹- ايمان به خدا

اميرالمؤمنينعليه‌السلام فرمود:

الايمان شجره اصلها اليقين و فرعها التقى و نورها الحياء و ثمرها السخاء؛(۴۳۳)

ايمان به خدا در مثل درختى است كه ساقه آن يقين است و شاخه اش تقوى و شكوفه اش حياء و ميوه اش سخاوت است.(۴۳۴)

۴۲۰- توكل به خدا

علىعليه‌السلام فرمود: يبغى لمن عرف الله ان يتوكل عليه؛(۴۳۵)

هر كه خدا را شناخت سزاوار است كه تنها بر او توكل كند.(۴۳۶)

۴۲۱- آفات خيانت به امامت

اميرالمؤمنينعليه‌السلام فرمود:

لا ايمان لمن لا امانه له؛(۴۳۷)

هر كه امانت نداشت ايمان ندارد.

شرح

هر كه ايمان به خدا دارد در امانت خيانت نمى كند؛ زيرا سبب آن كه كسى به مال و عرض و ناموس و ودايع و اسرار مردم كه مزد او امانت است خيانت مى كند، طمع و حرص اوست به مال و آمال و اغراض شهوانى و ايمان حقيقى به خدا كه در شخص وجود داشت او را به نور معرفت و ايمان از صفت پست طمع و حرص دنيا و شهوات نفس خبيث منزه گرداند و بالنتيجه از پليدى و پستى خلق رذيله خيانت حفظ شود پس آن كه امانت ندارد يا بى ايمان يا ضعيف الايمان است.(۴۳۸)

۴۲۲- وفاى به عهد

اميرالمؤمنينعليه‌السلام فرمود: من دلائل الايمان الوفاء بالعهد؛(۴۳۹)

يكى از دلايل ايمان و علايم مؤمنان حقيقى وفاى به عهد كردن است.(۴۴۰)

۴۲۳- انواع صبر

اميرالمؤمنينعليه‌السلام فرمود: الصبر ثمره الايمان؛(۴۴۱)

صبر در امور ثمره ايمان است.

شرح صبر بر سه قسم است:

يكى صبر در معصيت كه انسان چون به معصيتى نفس او را دعوت كند به صبر و شكيبايى از لذت آن معصيت بگذرد و دامن صبر و حلم را در مقابل آن لذت فانى موقت از دست ندهد.

دوم صبر بر عبادت مه انسان در نماز و طاعت عجول نباشد و بشتاب در نماز اركان عبادت و حضور قلب را خراب نكند، بلكه با صبر و طماءنينه خاطر و حضور قلب و توجه كامل و شرايط و مستحبات هر چه تواند به جاى آورد.

سوم صبر بر بلا كه هرگاه مصيبتى از قبيل درد و رنج و فقر و مرگ و اهانت و حبس و آزار دشمن و ساير بليات و حوادث ناگوار بر انسان پيش آيد با صبر جميل يعنى صبر بى شكايت به خلق و بدون اعتراض قلبى بر خدا و عدم جزع و فزع از درد و غم و اندوه، در آن بال صبر كند و اگر ايمان را به درختى تشبيه كنيم ثمره و ميوه آن درخت اين انواع صبر است و مؤمن هميشه داراى صبر و شكيبايى در تمام مراحل خواهد بود؛ چون مى داند كه هر حادثه به فرمان خداست.

انديشه و اندوه و غم رنج و تعب درد و الم

هر يك نهد در دل قدم با حكم و فرمان مى رسد(۴۴۲)

۴۲۴- اوصاف مؤمن

اميرالمؤمنينعليه‌السلام فرمود: المومن من اذا نظر اعتبر، و اذا سكت تفكر، و اذا تكلم ذكر، و اذا اعطى شكر، و اذا ابتلى صبر؛(۴۴۳)

مؤمن هرگاه به چيزى نظر كند به نظر عبرت مى نگرد، و اگر سكوت كند در عظمت و حكمت خدا فكر مى كند و هرگاه سخنى گويد به ذكر خدا زبان گشايد، و هرگاه خدا به او چيزى عطا كند شكر مى كند و اگر مبتلا به بليه اى شود صبر در بلا كند.(۴۴۴)

ب: احسان

۴۲۵- احسان با رعيت

اميرالمؤمنين علىعليه‌السلام فرمود:

من احسن الى رعيته نشر الله عليه جناح رحمه و ادخله فى مغفرته(۴۴۵)

ترجمه

هر كه بر قومى سرورى يابد و با رعيتش احسان كند، خدا، پر و بال رحمتش را بر او گشايد و از هر چه كرده بر او ببخشايد.

شرح

اين بيان حضرت شامل سلاطين عالم و امراء و حكام بلاد و كدخداى دهكده حتى رئيس خانواده و پدر نسبت به زن و فرزند و نوكر و كلفت عموم را شامل است كه در حديث ديگر فرمود: كلكم راع و كلكم مسئول عن رعيه؛ همه بالنسبه پيشوا هستند و همه شما در قيامت از حقوق زيردستان و رعيت سوال خواهيد شد كه آيا با آنها به عدل و احسان رفتار كرديد يا نه، آيا سياست شما تضمين سعادت و آسايش رعيت كرد يا نه، آيا با حسن سيرت و تدبير منزل آسايش زن و فرزند را رعايت كرديد.

پس در آخرت چنين مسئوليتى داريد، در دنيا سعى كنيد تا جواب مثبت براى سلطان حقيقت داشته باشيد و مورد لطف و رحمت حضرت احديت شويد. عز سلطانه.(۴۴۶)

۴۲۶- انواع احسان

اميرالمؤمنين علىعليه‌السلام فرمود: ابذل معروفك للناس كافه فان فضيله (فعل) المعروف لا يعدلها عندالله سبحانه شى ء

ترجمه

احسان خود را به امام مردم مبذول دار كه هيچ كار شرف و فضيلتش نزد خدا برابر احسان به خلق نيست.

شرح از هرگونه احسانى كه بتوانى به هر كه باشد مضايقه مكن، احسان به مال احسان به زبان، احسان به قلم، به قدرت و توانايى و رفع ظلم و دادخواهى مظلوم، احسان علمى كه: بهترين احسان است به تعلم جاهلان و هدايت گمراهان و به همه كس احسان و خير خود را تعميم ده و متصف به صفت رحمان الهى باش. از دشمن و دوست احسان را دريغ مدار؛ زيرا هيچ كار نزد خدا و براى جلب عنايت و مغفرت و احسان حق بالاتر از احسان به خلق نيست كه خدا احسان كنندگان را دوست مى دارد و در دوستى خدا هرگونه خير و سعادت براى بنده مهياست. وفقنا الله تعالى.(۴۴۷)

۴۲۷- خصوصيت بزرگوار مردم

اميرالمؤمنين علىعليه‌السلام فرمود:

الكريم يعفو مع القدره و يعدل مع الامره، و يكف اسائته و يبذل احسانه؛(۴۴۸)

ترجمه

بزرگوار مردم با وجود قدرت بر انتقام بدكاران عفو مى كنند، و در دوران رياست و امارت به عدل و داد مى پردازند، و آزار به خلق نمى كنند، و از هر نيكى و احسان كه مى توانند از مال و جاه و قلم و قدم و غيره، از هيچ كس ‍ دريغ ندارند.(۴۴۹)

۴۲۸- احسان به مردم

لا فضيله اعلى من الاحسان؛(۴۵۰) فضيلت و شرافتى براى انسان بالاتر از احسان به خلق نيست.

در كلمه ديگر فرمايد: به داد مظلومان رسيدن و رفع ظلم ظالمى را از سر مظلومى كردن، از بهترين احسانهاست.(۴۵۱)

۴۲۹- نتيجه احسان به خلق

اميرالمؤمنين علىعليه‌السلام فرمود: من احسن الى الناس حسنت عواقبه و سهلت له طوقه؛(۴۵۲)

هر كه به خلق احسان كند، عاقبت امورش نيكو شود و راههاى صعب و مشكل امور بر او آسان گردد؛ يعنى كسى كه كارش احسان و خير خواهى و خدمت به خلق است، خدا مشكلات عالم را بر او آسان كند، با مشكلات عواقب امور را كه عقبات برزخ و قيامت است بر او آسان سازد.(۴۵۳)

۴۳۰- از علايم جوانمردى

اميرالمؤمنين علىعليه‌السلام فرمود:

المروه صدق اللسان و بذل الاحسان؛ جوانمردى و فتوت، راستگويى و احسان به خلق است.

شرح