مقدمه

الحمد للّه ربُّ العالمين و صلى اللّه على سيدنا محمد و آله الطاهرين و لَعنَة اللَّه عَلَى اءَعدائهم اجمعين.

قبل از ورود به بحث پيرامون كلمات امام سجاد حضرت زين العابدينعليه‌السلام در «رساله حقوق» آشنايى مختصرى با صاحب اين سخنان ضرورى مى نمايد.

از زمانهاى بسيار دور كتابهاى اخلاقى و حقوقى فراوانى تدوين يافته، ولى كمتر نگارنده و صاحب مكتبى را مى شناسيم كه نمونه كامل عملى و نمود عينى گفته ها و انديشه هاى خود باشد؛ از اين رو شناخت و آشنايى با زندگى و سيره عملى وجود مبارك امام زين العابدينعليه‌السلام بسيار مفيد و موثر است.

بنابر قول مشهور ولادت آن حضرت در سال ۳۸ ه. ق(۱) و بنا به نقل ديگرى در سال ۳۶ ه. ق(۲) مى باشد و مورّخان با اختلاف اقوال روز ولادت آن حضرت را پنجم شعبان(۳) و نيمه جمادى الثانى(۴) ذكر كرده اند.

بنابر قول مشهور، مادرش شهربانو نام دارد و سلامه يا غزاله نيز گفته اند(۵) ، كه مورخان نوعا اين خانم را دختر يزدگرد آخرين پادشاه ساسانى دانسته اند. براى موضوع بحث ما هيچ يك از اين دو نكته شايان توجه نيست؛ اگرچه هر يك در جاى خود، شايسته تحقيق و بررسى است، ولى مهم اين است: كسانى كه در ولادت آن حضرت، قول سال ۳۸ ه. ق و اين كه شهربانو دختر يزدگرد است را تضعيف كرده اند، دليل متقن و محكمى براى مدعايشان ندارند و آنچه كه ذكر نموده اند، وجوه استحسانى و قابل جواب است؛ بنابراين دليلى وجود ندارد كه ما نظر مشهور مورخان را، چه درباره سال ولادت و چه درباره مادر آن حضرت نپذيريم.

برجستگى عمده در تاريخ زندگى امام سجادعليه‌السلام همان روزهاى آغازين محرم سال ۶۱ ه. ق است و از همان ايام است كه نام و ياد آن حضرت، در تاريخ مورد توجه قرار گرفته است، كه از اين منظر نيز به واقعه عاشورا و جايگاه حضرت در آن ايام به طور مستقيم نخواهيم پرداخت؛ گرچه اين مطلب هم به طور مستقل شايسته بحث و بررسى است.

آنچه كه ما در مقام نقل و تحقيق آن هستيم، بيان گوشه اى از تجلّى شخصيّت آن حضرت بعد از واقعه عاشورا، تا زمان وفات است كه اگر تاريخ شهادت امام سجادعليه‌السلام را سال ۹۵ ه. ق(۶) بدانيم، يك دوره ۳۵ ساله بسيار پرماجراست، كه در حقيقت مى خواهيم نور وجود حضرت را در آن روزگار تيره و تار، كه هر روزش تاريك تر از روز قبل است، دريابيم.

حضرت سيدالشهداعليه‌السلام در سخنى، مردم آن زمان را اين گونه توصيف مى فرمايند:

النّاس عَبيدُ الدّنيا، و الدّين لَعِق(۷) على اَلسِنَتِهم، يحوطُونَهُ ما درَّت معايشُهُم، فاذا مُحِّصوا بالبلاء قَلَّ الدَّيَّانون(۸) .

«مردم به صورت قضيه مهمله عمدتا بندگان دنيايند و ديندارى و حظ و بهره آنان از دين، مانند انسان گرسنه اى است كه بهره اش از غذا، فقط تغذيه حس چشايى است».

اين تعبيرات اباعبداللّهعليه‌السلام ، در توصيف و تبيين وضعيت اجتماعى، و جوّ حاكم بر افكار و انديشه هاى مردم آن زمان بسيار لطيف و در نتيجه، روانشناسى اجتماعى آن روزگار است.

امامعليه‌السلام به اين نكته اشاره مى فرمايند كه دين به اعماق وجود انسانهاى آن زمان نفوذ نكرده و همه وجود آنان را سرشار نكرده بود. ميزان ديندارى مردم و بهره آنها از دين و احكام الهى، همان بهره اى است كه انسان گرسنه از شيرين كردن دهان خود مى برد و در نتيجه امامعليه‌السلام بعد از اين عبارت مى فرمايند: اين مردم كه دين را اينگونه تلقى كرده بودند، يحوطونه ما درَّت معايشهم تا زمانى كه معيشت و زندگى آنها مى طلبيد و به آنها اجازه مى داد حول محور دين مى چرخيدند، اما اگر زمانى پاى امتحان به ميان مى آمد كه بايد براى حمايت از دين اقدامى عملى و جدى مى كردند و اين حمايت با گوشه اى از منافع آنها منافات داشت قلّ الدَّيَّانون پايبندان و معتقدان به دين، بسيار كم يافت مى شدند.

اين وضعيت اجتماعى آغاز دوران امامت امام سجادعليه‌السلام بود و بايد مقايسه شود بين اين روحيه حاكم بر اجتماع و اين مقدار ديندارى و تعبد به موازين و احكام شرع با آنچه كه اميرالمومنينعليه‌السلام در خطبه پنجاه و ششم نهج البلاغه مى فرمايند:

و لقد كنَّا مع رسول اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نقتُلُ آباءَنا و ابناءَنا و اخوانَنا و اءَعمامَنا ما يزيدُنا ذلك الا ايمانا و تسليما(۹) .

«ما در روزهاى آغازين ظهور دين همراه با رسول اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ، دست به شمشير مى برديم و پدر، فرزند، برادر و عموهايمان را مى كشتيم، اما اين قتل و كشتار ارحام و نزديكان تنها باعث تقويت ايمان و ثبات قدم، در اعتقاداتمان مى شد».

حالا چنين شرايطى را با آنچه كه از امام سوم، سيدالشهداعليه‌السلام نقل كرديم مقايسه كنيد. ايمان آنچنان در اعماق وجود مسلمين صدر اسلام، رسوخ كرده بود كه براى صيانت از ايمان و اعتقاداتشان، عزيزترين كسان خود را مى كشتند و اين را موجب استوارى دين و ايمان مى دانستند و به همين دليل است كه اميرالمومنينعليه‌السلام فرمودند اصحاب و ياران باوفاى حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم اينگونه بودند كه: حَمَلو بصائرهُم على اءَسيافِهم(۱۰) در حقيقت شمشير آنها چشم داشت؛ يعنى با بصيرت مى جنگيدند، و به خاطر دين با آگاهى هر نوع محنت و رنجى را تحمل مى كردند.

اما در يك سوم باقيمانده از قرن اول، رسوم اخلاقى نه تنها فراموش شد، بلكه به ضدارزش مبدل شد. عمل به منهيات شرع و ارتكاب محرمات، موجب فخر بر يكديگر و تظاهر به آنها موجب عزت اجتماعى شده بود و در يك كلمه مى توان گفت: جامعه اسلامى قبل از آن زمان هر چند منافقانه پاسدار و نگهبان مظاهر دينى بود، ولى در زمان امام سجادعليه‌السلام ، همين مظاهر مسلمانى هم، به كلى رنگ باخته بود و ديگر نشانه اى از دين و ديندارى در جامعه يافت نمى شد. گويى پيش بينى پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به همين زودى محقق شده بود كه فرمودند:

سياءتى زمان على امّتى لا يبقى من القرآن الا رسمُه، و لا من الاسلامِ الا اسمه، يُسمّون به و هم اءبعدُ الناس منه، مساجدهم عامرة و هى خراب من الهُدى(۱۱) .

«روزگارى بر امت من مى آيد كه از قرآن چيزى نمى ماند جز نوشتارى و از اسلام جز نامى. مردم را مسلمان مى نامند، اما همين مردم دورترين افراد از اسلام خواهند بود. مسجدهاى آنها از نظر شكل و صورت ظاهرى بهتر و اجتماعات مردم بسيار پررونق و آبرومندتر خواهد بود، اما بهره آن مساجد، از نظر هدايت و صحت عمل و ايمان مردم، در نهايت ضعف است».

در هر حال، فساد و فحشا جايگزين عفت اجتماعى شد و مجالس ‍ مى گسارى، آوازخوانى و موسيقى به حد وفور، شيوع پيدا كرده بود، به گونه اى كه خنياگران و رقاصه ها از بالاترين منزلت اجتماعى برخوردار بودند(۱۲) .

ارتكاب منهيات و محرمات به حسب ظاهر به مقدار زيادى قوت گرفت؛ چرا كه دستگاه حكومتى، خود مروج اين مفاسد بود و رواج اين سرگرمى ها را بين مردم، بهترين عامل تحكيم حكومت خود مى دانست و اساسا قداست زدايى از نبوت و خاندان نبوتعليهم‌السلام ، در دستور كار دستگاه حكومت قرار گرفته بود، به گونه اى كه حجاج بن يوسف، آنقدر مقام و منزلت عبدالملك مروان را بالا برده بود كه مى گفت:

خَطَبَ الحَجّاج بالكوفة فذكر الَّذين يزرون قبرَ رسول اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله سلم بالمدينة، فقال: تَبَّا لهم! انَّما يطوفون باءعواد و رِمَّة بالية! هلّا طافوا بقصر اءميرالمومنين عبدالملك! اءلا يعلمون اءنَّ خليفةَ المرءِ خير من رسولهِ!(۱۳) .

«در مورد كسانى كه به زيارت قبر رسول اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مى رفتند، گفت: خدا آنها را مرگ دهد! آنها به طواف و زيارت چوبها و استخوانهاى پوسيده مى روند! چرا به طواف قصر اميرالمومنين عبدالملك نمى روند؟ مگر نمى دانند كه خليفه و فرمانرواى انسان از پيامبرش بهتر است؟».

جالب اين است، اصحابى كه از زمان رسول اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم باقى مانده بودند، گرفتار همين فتنه ها، مفاسد و خودباختگى ها شدند كه واقعا انسان بايد براى حسن عاقبت به خدا پناه ببرد.

عبداللّه بن عمر فرزند خليفه دوم كه يكى از صحابه است، در آغاز خلافت اميرالمؤمنين على بن ابى طالبعليه‌السلام حاضر به بيعت با آن حضرت نشد و تا آخر هم بيعت نكرد، اما در زمان خلافت عبدالملك مروان، آن چنان براى بيعت با خليفه، عجله به خرج مى دهد كه مى خواهد با نماينده خليفه كه حجاج بن يوسف(۱۴) است بيعت كند؛ بنابراين شبانه خود را به دارالاماره مى رساند تا با او بيعت كند و حجاج براى اين كه او را تحقير كند، مى گويد: من فعلا مشغول محاسبه بيت المال و خزانه ام، وقت ندارم با تو دست بدهم، با پاى من بيعت كند و عبداللّه بن عمر براى اين كه بيعتش محقق شود، با پاى او بيعت مى كند و اين روايت را بيان مى كند كه: مَن مَاتَ و لا امامَ لَهُ مَاتَ مَيتَة جَاهِلِيَّة هركس بميرد و امام زمان خود را نشناسد همانند مردم جاهليت مرده است. من مى ترسم اگر امشب بيعت نكنم و بميرم، همراه با مردم عصر جاهليت محشور شوم(۱۵) .

آنقدر مردم در اين زمان تحقير مى شوند، كه ابن ابى الحديد مى نويسد:

و كانت بنواُميّةَ تَختم فى اءعناق المسلمين، كما تُوسمُ الخيل علامة لاستعبادِهم(۱۶) .

«همانگونه كه گله هاى شتر و اسبان را داغ مى نهاده و علامت گذارى مى كردند تا اشتباه نشود كه اين حيوان در مالكيت فلان شخص است، بنى اميه نيز به گردن هاى مردم داغ مى گذاشتند كه اينها بندگان معاويه، يزيد و بنى مروان هستند».

اين مورخ، در مورد مسلم بن عقبه، سركرده سپاهى كه به مدينه آمده و واقعه اسف بار «حرّه»(۱۷) را به وجود آورده بود، نوشته است:

بايعَ مسلم بنُ عقبة، اهل المدينة كافَّة و فيها بقايا الصحابة و اءولادها و صلحاء التابعين، على اءنَّ كلا منهم عبد قِنّ لاميرالمومنين يزيد بن معاوية(۱۸) .

«مسلم بن عقبه مردم مدينه را ملزم به بيعت كرد در حالى كه در ميان مردم مدينه بقاياى صحابه و فرزندان آنها و صلحا تابعين بودند و وقتى بيعت مى گرفت نمى گفت شما بياييد با خليفه بيعت كنيد، بلكه مى گفت: بيعت كنيد و بپذيريد كه شما بنده زرخريد يزيد بن معاويه هستيد».

وى نقل مى كند:

و نَقشوا اءكفُّ المسلمين عَلامَة لاسترقَاقهم، كما يُصنَع بالعُلوج مِنَ الرّوم و الحَبَشَة(۱۹) .

«دستهاى مردم را به اين عنوان نقش و مهر مى زدند كه اينها رق و برده اند و شايد خال كوبى از همان زمان سنت شده باشد همچنان كه سنت بود برده هايى كه از روم و حبشه مى آوردند روى دستانشان علامت گذارى مى كردند».

خيلى عجيب است؛ وقتى انسان، تاريخ آن روزگار را خوب مطالعه مى كند در مى يابد كه بنى اميه تا چه حد در تحقير مردم و حتى صحابه باقيمانده از زمان رسول اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم تلاش مى كردند و اساسا هيچ حرمت، جايگاه و منزلتى براى انسان ها و مسلمانان قائل نبودند؛ نمونه اى از آن را مى خوانيم:

قراء الحجّاجُ فى سورة هود «يا نوح انَّه ليس من اءَهلَكَ انَّهُ عمل غيرُ صالح»(۲۰) فَلَم يدرِ كَيفَ يَقرَاءُ «عمل» بالضَّمِّ و التَّنوين، اءَو «عمل» بالفتح فَبَعَثَ حِرَسيّا فقال: ايتِنى بِقَارى ء، فاءُتى بِه، و قَد ارتَفَعَ الحجَّاج عن مَجلِسه، فَحَبسه و نَسيَه حتَّى عرَض الحجّاج حبسه بعد ستة اءشهُر، فلّما اءنتهى اليه قال له: فيم حُبِستَ؟ قال: فى ابنِ نوح، اءصلحَ اللّه الامير، فاءمر باطلاقه(۲۱) .

«نوشته اند روزى حجاج در حال خواندن قرآن، به اين آيه رسيد: يا نوح انَّه ليس من اَهلَكَ انَّهُ عَمَلَ غَيرَ صَالِح، در اعراب اين قسمت از آيه متحير ماند كه «عمل» چگونه خوانده مى شود. يكى از ادباى معروف زمان را براى تبيين آيه احضار كرد. در اين ميان، اتفاقى افتاده و خبرى براى حجاج آورده بودند؛ مامور آوردن اديب، او را به زندان انداخت تا حجاج در فرصتى مناسب او را ملاقات كند. شش ماه از اين ماجرا گذشت. حجاج براى تشفى دل به زندان رفته بود و از زندانيان علت زندانى شدنشان را مى پرسيد. به اين اديب كه رسيد گفت: تو چرا در زندانى؟ گفت: مرا پسر نوح به زندان فرستاده. در آن جا حجاج فهميد كه او همان اديبى است كه براى تبيين اعراب آيه، احضار شده بود پس دستور آزادى او را صادر كرد».

اين نمونه اى از بى اعتنايى به حرمت شخصيّت و زندگى مردم است و از اين نوع استخفاف و تحقير، در آن روزگار فراوان مى توان يافت، تا جايى كه مردم از نظر روانى باور كرده بودند كه موجودات پست و حقيرى هستند. خلاصه، همه ملكات اخلاقى، مكارم و حقوق انسانى از بين رفته بود.

در چنين دورانى، امام سجادعليه‌السلام در قالب دعا به احياى فضيلت هاى فراموش شده اهتمام مى ورزد و در حقيقت صحيفه سجاديه و ادعيه منقول از آن حضرت به طور عام و دعاى مكارم الاخلاق و ابوحمزه ثمالى به طور خاص، مانند آيينه هايى هستند كه مى توان چهره اجتماعى آن زمان را در آن به خوبى تماشا كرد و تلاش، زحمت و نقش آن حضرت را در ميان مردمى كه زير سلطه حاكمان، همان فضايل و منزلتهاى عقلانى و عاطفى خود را از دست داده بودند، مشاهده كرد؛ كه در واقع اين مطالب مبين منزلت حقيقى انسانهاست و جالب اين است كه امام سجادعليه‌السلام سخنان خويش را صرف نظر از آن ويژگيهاى روحى در ميان مردم بيان فرموده اند، كه خاصه و عامه نيز نقل كرده اند.

ابن ابى الحديد نقل مى كند كه امام سجادعليه‌السلام فرمودند:

ما بمكّة و المدينة عشرون رجلا يُحِبُّنا(۲۲) .

«بيست نفر در مكه و مدينه يافت نمى شدند كه ما خانواده رسول اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله را دوست داشته باشند».

و جالب اين است كه به شهادت تاريخ آن هم نه تاريخ شيعه و دوستان، بلكه تاريخى كه بيشتر، از مخالفان و دشمنان اهل بيتعليهم‌السلام برجاى مانده است اين امام همام به بهترين وجه به اين ادعيه و سخنان، عمل مى كرده اند؛ به گونه اى كه اعجاب و تحسين همگان را برانگيخته است و چه زيباست كه ما اين سخنان و سخنان اخلاقى، ملكات و فضايل انسانى آن حضرت را از زبان مخالفان و دشمنان بشنويم، كه به قول شاعر:

خوشتر آن باشد كه سرّ دلبران

گفته آيد در زبان ديگران

امام سجادعليه‌السلام از ديدگاه اهل تسنن

جاحظ، يكى از ادباى معروف كه مخالفت او با اهل بيتعليهم‌السلام مشهور است، درباره امام سجادعليه‌السلام چنين مى گويد:

و اما علىُّ بن الحسين بن علىّ فلم اءرَ الخارجىَّ فى اءمره الا كالشيعىِّ و لم اءرَ الشّيعىَّ الا كالمعتزلىِّ و لم اءرَ المعتزلىَّ الا كالعامىِّ و لم اءر العامىَّ الا كالخاصىِّ و لم اءجد اءحدا يتمارى فى تفضيله و يشُكّ فى تقديمه(۲۳) .

«اما على بن الحسين، درباره او خارجى را چون شيعه، شيعه را چون معتزلى، معتزلى را چون عامى و عامى را چون خاص ديدم. كسى را نديدم كه در فضيلت و يا در مقدم بودن او شك داشته باشد.

اين توصيفى است كه يك مخالف، از وجود مقدس حضرت زين العابدينعليه‌السلام دارد. زهرى، از ديگر علماى عامه مى گويد:

ما رايت قرشيّا اءفضلُ من علىِّ بن الحسينعليه‌السلام (۲۴) .

«من هيچ قريشى را برتر از على بن الحسينعليه‌السلام نديدم. »

در جاى ديگر مى گويد:

و ما رايت احدا كان اءفقهُ منه(۲۵) .

«من هيچ كس را فقيه تر از على بن الحسينعليه‌السلام نديدم».

ذهبى، يكى از مورخان اهل سنت، از شخصى به نام جويرية بن اسماء، نقل مى كند:

ما اكلُ علىِّ بن الحسين بقرابته من رسول اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم درهما قطُّ(۲۶) .

خيلى تعبير عجيبى است، مى گويد: على بن الحسين زين العابدينعليه‌السلام ، به واسطه قرابت و نزديكى با پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ، درهمى استفاده نكرد؛ يعنى از آن وابستگى و قوم و خويشى خود با رسول اللّهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم كمترين بهره اى تدارك نديد. و ابن عساكر از قول يونس بن بكير، از محمد بن اسحاق نقل مى كند كه:

كان ناس من اءهل المدينة يعيشون، لا يدرون من اءين كان معاشهم، فلمّا مات علىُّ بن الحسين، فقدوا ما كانوا يؤ تَون به بالليل(۲۷) .

«عده اى در مدينه بودند كه زندگى شان به سهولت اداره مى شد و نمى دانستند زندگى آنها، از كجا تامين مى شود. وقتى امام سجادعليه‌السلام از دنيا رفت، دريافتند آنچه شبانه به خانه هاى آنها فرستاده مى شد، از ناحيه چه كسى بود».

يكى ديگر از معاصران حضرت نقل مى كند:

ما فقدنا صدقةَ السرِّ حتى مات على بن الحسينعليه‌السلام (۲۸) .

«ما پنهانى صدقه دادن را از دست نداديم، تا اين كه على بن الحسينعليه‌السلام از دنيا رفت».

در «مختصر تاريخ دمشق»، قصه جالبى را مى خوانيم، كه مى گويد:

كان بين الحسن بن الحسن و على بن الحسين بعض الامر، فجاء الحسن بن الحسن الى على بن الحسين و هو مع اصحابه فى المسجد، فما ترك شيئا الا قاله و علىّ ساكت، فانصرف الحسن، فلمّا كان اللَّيل اءتاهُ فى منزله، فقرع عليه بابَه، فخرج اليه، فقال له علىّ: يا اءخى ان كنتَ صادقا فيما قلت لى يغفرُ اللّه لى، و ان كنت كاذبا فغفراللّه لك، السلام عليكم و ولّى(۲۹) .

«بين امام سجادعليه‌السلام و پسر عمويش حسن بن حسن گفتگويى پيش ‍ آمد و حسن بن حسن، نسبت به امام سجادعليه‌السلام سخنان بسيار اهانت آميزى اظهار كرد. امام ساكت بودند تا او رفت. امام سجادعليه‌السلام شب هنگام، به در خانه او رفتند و او از خانه خارج شد، امام گفتند: اى برادر! تو امروز سخنانى درباره من گفتى كه اگر راست باشد خدا مرا بيامرزد؛ و اگر صحيح نبوده و خلاف گفته اى، خدا تو را رحمت كند و بيامرزد. سپس ‍ با او خداحافظى كردند و برگشتند».

عجيب اين است كه مورخان مى نويسند والتزمه حسن آن مرد از آن روز در زمره ملتزمان امامعليه‌السلام قرار گرفت و هنگامى كه آن حضرت از دنيا رفته بودند گريه و مرثيه سرايى مى كرد(۳۰) .

مخالفان اهل بيتعليهم‌السلام هر گفتارى را كه بوى محبت اهل بيتعليهم‌السلام مى داده تضعيف كرده اند؛ ولى با اين حال، ذهبى كه يكى از دشمنان اهل بيتعليهم‌السلام است، درباره امام سجادعليه‌السلام اينگونه مى نويسد:

كان على بن الحسين اذا سار فى المدينه على بَغلَتِه، لم يقل لاحد: الطريق...و يقول: هو مشترك ليس لى اءن اءُنَحِّى عنه اءحدا(۳۱) .

«وقتى امام سجادعليه‌السلام در كوچه هاى مدينه، سواره حركت مى كردند، در صورت شلوغى و بسته بودن راه، امكان نداشت امامعليه‌السلام بگويند كه راه بدهيد من عبور كنم. حضرت سنتش اين بود كه مى فرمودند: راه مشترك (براى همه) است و من حق ندارم كسى را از اين حق مشترك، محروم كنم».

باز همين ذهبى در «سير اعلام النبلاء» نقل مى كند:

و كان له جلالة عجيبة، و حق له واللّه ذلك، فقد كان اهلا للامامة العظمى، لشرفه، و سؤ دده، و علمه، و تاءلُّهه، و كمال عقله(۳۲) .

«على بن الحسينعليه‌السلام به خاطر شرافت، سيادت، علم، خداترسى، خداشناسى و كمال عقل براى امامت عظماى امت اسلامى اهليت داشت».

اين عبارت بسيار شايسته توجه است؛ زيرا تعبير از يك مورخ محب اهل بيتعليهم‌السلام و شيعه نيست، بلكه اين مطلب از يك سنى مخالف خاندان رسالتعليهم‌السلام است. تعبيرش اين است كه:

على بن الحسين كان اهلا للامامة العظمى.

ذهبى داستان قصيده فرزدق را اينگونه نقل مى كند كه:

انّ هشام بن عبدالملك حجَّ قبل الخلافة، فكان اذا اءراد استلام الحجر، زوحِمَ عليه و كان على بن الحسينعليه‌السلام اذا دنا من الحجر تفرقوا عنه اءجلالا له، فوجمَ لذلك هشام و قال: من هذا؟ فما اءعرفه؟ و كان الفرزدق واقفا فقال(۳۳) .

«هشام قبل از تصدى خلافت، براى زيارت خانه خدا آمد. هنگام طواف، وقتى تصميم بر استلام و بوسيدن حجر گرفت، به علت ازدحام جمعيت موفق به استلام حجر نشد و به گوشه اى رفت. ناگهان ديد امام سجادعليه‌السلام به حجرالاسود نزديك شدند. مردم به احترام امامعليه‌السلام كنار رفتند تا با آرامش استلام حجر كنند. هشام به قدرى از اين واقعه عصبانى شد كه زبان به دندان مى گزيد. پرسيد: اين مرد كيست كه من نمى شناسمش».

در اين جا بود كه فرزدق - شاعر دربار - اين اشعار معروف را انشا كرد:

هذا الَّذى تعرف البطحاء وطاته هذا ابن خير عباداللّه كلهم               و البيت يعرفه و الحل والحرم هذا التقى النقى الطاهر العلم

فرزدق گفت: هشام تو اين مرد را نمى شناسى؛ در عوض، هم سرزمين بطها گامهاى او را مى شناسد و هم خانه خدا و حل و حرم او را مى شناسند. او فرزند بهترين بندگان خداست اشاره به پدر امام سجادعليه‌السلام او انسان منزه، پاكيزه و پاكدامن مشهورى است.

هذا ابن فاطمه ان كنت جاهله

بجده انبياء اللّه قد ختموا

او فرزند فاطمه زهراست كه مقام نبوت و رسالت، به جد او ختم مى شود.

و ليس قولك من هذا، بضائره

العرب تعرف من انكرت والعجم(۳۴)

اين كه تو مى گويى او را نمى شناسم، هيچ ضررى براى او ندارد؛ عرب و عجم او را مى شناسند.

فرزدق در اين قصيده طولانى، خصوصيات اخلاقى امام را ذكر مى كند كه ابن شهرآشوب در «مناقب»(۳۵) ، چهل و يك بيت، و اربلى در «كشف الغمّه»(۳۶) بيست بيت ثبت كرده اند.

اين قصيده طولانى را به نقل از ابن شهرآشوب مى خوانيم:

يا سائلى اءين حل الجود و الكرم هذاالَّذى تعرف البطحاء وطاته هذا ابن خير عباداللّه كلهم هذا الَّذى احمد المختار والده لو يعلم الركن من قد جاه يلثمه هذا علىّ رسول اللّه والده هذا الَّذى عمه الطيار جعفر وا هذا ابن سيدة النسوان فاطمه اذا راءته قريش قال قائلها يكاد يمسكه عرفان راحته و ليس قولك من هذا بضائره ينمى الى ذروه العز التى قصرت يغضى حياء و يغضى من مهابته ينجاب نور الدجى عن نور غرّته بكفه خيزران ريحه عبق ما قال لا قط الا فى تشهده مشتقه من رسول اللّه نبعته حمال اءثقال اءقوام اذا قدحوا ان قال قال بما يهوى جميعهم هذا ابن فاطمه ان كنت جاهله اللّه فضله قدما و شرفه من جده دان فضل الانبياء له عم البرية بالاحسان وانقشعت كلتا يديه غياث عم نفعهما سهل الخليقه لا تخشى بوادره لا يخلف الوعد ميمونا نقيبته من معشر حبهم دين و بغضهم يستدفع السوء والبلوى بحبهم مقدم بعد ذكر اللّه ذكرهم ان عد اءهل التقى كانوا ائمتهم لا يستطيع جواد بعد غايتهم هم الغيوث اذا ما اءزمة اءزمت ياءبى لهم اءن يحل الذم ساحتهم لا يقبض العسر بسطا من اءكفهم ان القبائل ليست فى رقابهم من يعرف اللّه يعرف اءوليه ذا بيوتهم فى قريش يستضاه بها فجده من قريش فى اءزمتها بدر له شاهد و الشعب من اءحد و خيبر و حنين يشهدان له مواطن قد علت فى كل نائبة عندى بيان اذا طلابه قدموا والبيت يعرفه والحل و الحرم هذا التقى النقى الطاهر العلم صلى عليه الهى ما جرى القلم لخر يلثم منه ما وطى القدم اءمست بنور هداه تهتدى الامم المقتول حمزه ليث حبه قسم وابن الوصى الَّذى فى سيفه نقم الى مكارم هذا ينتهى الكرم ركن الحطيم اذا ما جاء يستلم العرب تعرف من انكرت والعجم عن نيلها عرب الاسلام والعجم فما يكلّم الا حين يبتسم كالشمس تنجاب عن اشراقها الظلم من كف اءروع فى عرنينه شمم لولا التشهد كانت لاءُه نعم طابت عناصره و الخيم والشيم حلو الشمائل تحلو عنده نعم و ان تكلم يوما زانه الكلم بجده اءنبياء اللّه قد ختموا جرى بذاك له فى لوحه القلم و فضل امّته دانت له الامم عنها العمايه و الاملاق و الظلم تستوكفان و لا يعروهما عدم يزينه خصلتان الحلم و الكرم رحب الفناء اءريب حين يعترم كفر و قربهم منجى و معتصم و يستزاد به الاحسان و النعم فى كل فرض و مختوم به الكلم اءو قيل من خير اءهل الارض قيل هم و لا يدانيهم قوم و ان كرموا والاسد اءسد الشرى و الباءس ‍ محتدم خيم كريم كريم و اءيد بالندى هضم سان ذلك ان اءَثروا و ان عدموا لاولية هذا اءوله نعم فالدين من بيت هذا ناله الامم فى النائبات و عند الحلم ان حلموا محمد و على بعده علم والخندقان و يوم الفتح قد علموا و فى قريظه يوم صيلم قتم و على الصحابة لم اءكتم كما كتموا

جامى متوفى ۸۹۸ ه. ق كه از اهل سنت و حنفى مذهب است، اين اشعار را - با توجه به سال شهادت امام سجادعليه‌السلام كه سال ۹۵ ه. ق است - بعد از ۸۰۰ سال به فارسى ترجمه كرده، كه قريب به ۴۴ بيت است و چون به زبان فارسى شيرين و براى همه قابل فهم است، همه ابيات را مى آوريم:

پور عبدالملك به نام هشام مى زد اندر طواف كعبه قدم استلام حجر ندادش دست ناگهان نخبه نبى و ولى در كساء بها و حله نور هر طرف مى گذشت بهر طواف زد قدم بهر استلام حجر شاميى كرد از هشام سوال از جهالت، در آن تعلل كرد گفت نشناسمش، ندانم كيست بوفراس، آن سخنور نادر گفت من مى شناسمش نيكو آن كس است اين، كه مكه و بطحا حرم و حل و بيت و ركن و حطيم مروه، سعى و صفا، حجر، عرفات هر يك آمد به قدر او عارف قره العين سيد شهداست ميوه باغ احمد مختار چون كند جاى، در ميان قريش كه بدين سرور ستوده شيم ذروه عزت است، منزل او با چنين عز و دولت ظاهر جد او را به مسند تمكين لايح از روى او، فروع هدى طلعتش، آفتاب روزافروز جد او مصدر هدايت حق از حيا، نايدش پسنديده خلق از او نيز ديده خوابانند نيست بى سبقت تبسم او در عرب، در عجم، بود مشهور همه عالم گرفت، پرتو خور شد بلند آفتاب بر افلاك بر نكوسيرتان و بدكاران فيض آن ابر، بر همه عالم هست از آن معشر بلند آيين حب ايشان، دليل صدق و وفاق قربشان، مايه علو و جلال گر شمارند، اهل تقوى را اندر آن قوم، مقتدا باشند گر بپرسند زآسمان بالفرض به زبان كواكب و انجم هم غيوث الندا، اذا وهبوا سر هر نامه را رواج افزاى ختم هر نظم و نثر را الحق در حرم بود با اهالى شام ليكن از ازدحام اهل حرم بهر نظاره گوشه اى بنشست زين عباد، بن حسين على بر حريم حرم، فكند عبور در صف خلق ميفتاد شكاف گشت خالى ز خلق، راه گذر كيست با اين چنين جمال و جلال؟ در شناساييش، تجاهل كرد مدنى يا يمانى يا مكى است بود در جمع شاميان حاضر زوچه پرسى؟ به سوى من كن رو زمزم و بوقبيس و خيف و منا ناودان و مقام ابراهيم طيبه و كوفه، كربلا و فرات بر علو مقام او واقف زهره شاخ دوحه زهراست لاله راغ حيدر كرار رود از فخر بر زبان قريش به نهايت رسيد فضل و كرم حاصل دولت است، محمل او هم عرب، هم عجم بود قاصر خاتم انبياست، نقش نگين فايح از خوى او، شميم وفا روشنايى فزاى و ظلمت سوز از چنان مصدرى شده مشتق كه گشايد به روى كس، ديده كز مهابت، نگاه، نتوانند خلق را طاقت تكلم او گو مدانش، مغفلى مغرور گر ضريرى نديد، ازو چه ضرر بوم اگر زو نيافت بهره، چه باك دست او ابر موهبت باران گر بريزد، نمى نگردد كم كه گذشته ز اوج عليين بغض ايشان، نشان كفر و نفاق بعدشان، مايه عتو ضلال طالبان رضاى مولا را واندر آن خيل، پيشوا باشند سايلى من خيار اهل الارض هيچ لفظى نيايد، الا هم هم ليوث الشرى، اذا نهبوا نامشان هست، بعد نام خداى باشد از يمن نامشان رونق

همانگونه كه ذكر شد، جامى با بيش از ۴۰ بيت در مقام ترجمه اشعار فرزدق برآمده و به شهادت اهل ادب و سخن انصافا زيبا بيان كرده است و از عهده آنچه در كلمات و اشعار ناب و گوياى فرزدق بيان شده، خوب برآمده است.

امام سجادعليه‌السلام از ديدگاه شيعه

آنچه تا اين جا نقل شد بيشتر سخنان مورخان و محدثان عامه و اهل سنت در فضايل، مناقب، مكارم و سيره امام سجادعليه‌السلام بود. و اما محدثان و مورخان و روات خاصه و شيعه، نكاتى بسيار دقيق تر و مفصل تر در فضايل و مكارم امام سجادعليه‌السلام نقل كرده اند. قبل از ورود به مباحث رساله حضرت، به پاره اى از آنها اشاره مى كنيم:

مرحوم اربلى در «كشف الغمّه» درباره سيره و سلوك امام سجادعليه‌السلام روايات و نكات بسيار زيبا و قابل توجهى را نقل كرده، از آن جمله حكايت زير است:

كان يوما خارجا فلقيه رجل فسبَّه فثارت اليه العبيد و الموالى، فقال لهم علىّعليه‌السلام : مهلا كفُّوا، ثم اءقبل على ذلك الرجل فقال له: ماسَتَرَ عنك من اءَمرِنا اءَكثر، اءَ لَكَ حاجة يغنيك عليها؟ فاستَحيِى الرَّجل فاءلقى اليه على خميصه كانت عليه، و اءمر له باءَلف درهم فكان ذلك الرَّجل بعد ذلك يقول: اءشهد اءنَّكَ من اءَولاد الرَّسول(۳۷) .

«روزى، حضرت از در منزل خارج شد و مردى را ديد كه - بر اثر تلقينات و شرايط اجتماعى آن روز كه قبلا ذكر شده - زبان به بدگويى و دشنام به امامعليه‌السلام گشود. خادمان حضرت خواستند به او حمله كنند. امامعليه‌السلام فرمودند: او را رها كنيد؛ و بعد به آن مرد فرمودند: آنچه كه از ما بر تو پوشيده مانده است، بيش از آن است كه مى دانى. آيا حاجتى دارى؟ مرد از رفتار و گفتار امامعليه‌السلام خجل و شرمنده شد و امامعليه‌السلام ردايى را كه بر دوش مباركشان بود به او عنايت كردند؛ و نيز امر فرمودند كه هزار درهم نيز به او بدهند؛ كه با اين رفتار ملايم، آن مرد معاند، دوستدار امامعليه‌السلام شد و گفت: من شهادت مى دهم كه تو فرزند پيامبر هستى».

آن حضرتعليه‌السلام نسبت به دشمنان از آن چنان سيره و سلوك ملايمى برخوردار بودند، كه حتى افرادى را كه در طول حاكميت و قدرتشان، نسبت به او بدترين و زشت ترين روشها و اعمال را انجام داده بودند كه برخى از آن ها در تاريخ ثبت شده است از راءفت و مهر خويش بهره مند مى كردند. ابن شهرآشوب مى نويسد:

كان هشام بن اسماعيل يؤ ذى على بن الحسين فى امارته فلما عُزِل اءمَر به الوليد اءن يوقف للناس، فقال: ما اءخاف الا من على بن الحسين و قد وقف عند دار مروان، و كان على قد تقدم الى خاصته الا يعرض له اءحد منكم بكلمة، فلمّا مرّ ناداه هشام: «اللّه اءعلم حيث يجعل رسالته(۳۸) »(۳۹) .

«وقتى هشام بن اسماعيل حاكم مدينه كه در دوران حكومتش به امام سجادعليه‌السلام آزار و اذيت مى رساند، از كار بركنار شد، به خاطر تخلفاتى كه پيش خليفه وقت داشت، دستور آمد كه او را در جايى نگه داشته، افراد يك به يك بيايند و هرچه مى خواهند به او بگويند؛ يا او را قصاص و تنبيه كنند.

وقتى هشام ديد كه امام سجادعليه‌السلام تشريف مى آورند، خيلى منفعل شده، فكر كرد كه با عكس العمل شديد امامعليه‌السلام مواجه خواهد شد، از اين رو به شدت متاثر و نگران بود. ولى حضرت ياران خود را از آزار او نهى فرمودند.

در آن لحظه هشام به اين آيه اشاره كرد كه: اللّه اءعلم حيث يجعل رسالته، خدا بهتر مى داند كه رسالت و نبوت خود را در چه خانواده و اشخاصى قرار دهد.

همچنين نقل شده افرادى به امامعليه‌السلام جسارت و هتاكى كرده، دشنام مى دادند؛ ولى امامعليه‌السلام سرشان را بلند نمى كردند. اربلى در «كشف الغمه» و نيز ابن شهرآشوب در «مناقب» نقل مى كنند كه:

استطال رجل على علىِّ بن الحسينعليه‌السلام فتغافل عنه، فقال له الرجل: ايّاك اءعنى فقال له على بن الحسينعليه‌السلام : و عنك اءغضى(۴۰) .

«كسى نسبت به امامعليه‌السلام جسارت و بدگويى كرد. امامعليه‌السلام خاموش ماندند و اصلا به وى نگاه نكردند. غريبه، براى اين كه توجه ديگران را جلب كند، گفت: با تو سخن مى گويم! امامعليه‌السلام هم فرمودند: من هم سخن تو را نشنيده مى گيرم!».

ويژگيهاى اخلاقى امام سجادعليه‌السلام

علماى خاصه، مورخان و محدثان شيعه در ويژگيهاى روحى و حالات آن حضرت، موارد فراوانى نقل كرده اند.

مرحوم مفيد، درباره گشاده دستى و روحيه حمايت و كمك به فقرا، نقل مى كند كه:

كان بالمدينَة كذا و كذا اهل بيت ياءتيهم رزقهم و ما يَحتَاجون اليه، لا يَذرون مِن اءَين يَاءتيهم، فلَمَّا مَات على بن الحسينعليه‌السلام فَقَدوا ذلك(۴۱) .

«خانواده هايى در مدينه بودند كه زندگى و معاش آنها از ناحيه امامعليه‌السلام تامين مى شد، اما خودشان نمى دانستند كه تاءمين زندگى آنها از كجاست. تا اين كه امام سجادعليه‌السلام از دنيا رفتند».

شب هنگام امام سجادعليه‌السلام بر پشت خود انبانى از نان و خرما و انواع آذوقه را حمل مى كردند و اگر افرادى مى خواستند كمك و يارى كنند، امامعليه‌السلام اجازه نمى دادند(۴۲) .

همچنين نقل كرده اند كه:

كان له ابن عمّ ياءتيه بالليل مُتنكِّرا فيُناولُه شيئا من الدنانير، فيقول لكن على بن الحسين لا يُواصلُنى لا جزاه اللّه عنى خيرا، فيسمع ذلك و يتحمَّله و يصبر عليه و لا يعرِّفه بنفسه، فلما مات على بن الحسينعليه‌السلام فقدها فحينئذ علم اءنه هو كان، فجاء الى قبره و بكى عليه(۴۳) .

«حضرت، پسرعموى مستمندى داشتند كه مخفيانه و بدون اين كه مطلع شود به او كمك مى كردند. وى گاهى به عنوان گلايه مى گفت: اين پسرعمّ ما، با اين كه مى تواند، دست ما را نمى گيرد و ما را يارى نمى كند. گاهى احتمالا جسارتى هم مى كرد. تا اين كه امامعليه‌السلام از دنيا رفتند و آن كمك ها قطع شد و او تازه متوجه شد، كسى كه زندگى او را تامين مى كرده، امامعليه‌السلام بوده است».

در خصوصيات اخلاقى، كف نفس و كظم غيظ آن حضرت، نقل شده است:

و كانت جارية لعلىّ بن الحسينعليه‌السلام تسكُب عليه الماء فسقط الابريق من يدها فشجه فرفع راءسه اليها فقالت الجارية: ان اللّه يقول: (والكاظمين الغيظ)(۴۴) فقال كظمت غيظى، قالت: (والعافين عن الناس)(۴۵) قال: عفوت عنك، قلت: (واللّه يحب المحسنين)(۴۶) قال: اذهبى فاءنت حُرّة لوجه اللّه(۴۷) .

«موقعى كه دست مباركشان را مى شستند، كنيزكى آب روى دست ايشان مى ريخت. ناگهان ظرف آب از دست كنيز افتاد و جراحتى در دست حضرت ايجاد شد. امامعليه‌السلام متاثر شدند. كنيزك چون در خانه امامت تربيت شده بود مى دانست چه كند فورا اين آيه شريفه را خواند:

والكاظمين الغيظ امامعليه‌السلام فرمودند: من خشم خود را فرو خوردم. كنيزك گفت: والعافين عن الناس امامعليه‌السلام فرمودند: تو را بخشيدم. كنيزك دوباره گفت: واللّه يحب المحسنين خداوند نيكوكاران و محسنين را دوست دارد. حضرت فرمودند: تو را در راه خدا آزاد كردم».

جالب است؛ خدمتكارى بر اثر مسامحه، زخمى بر صاحب و مولاى خود وارد مى كند و مولا در مقابل، به جاى عصبانيت و خشم، او را از قيد بندگى آزاد مى كند. نمونه هاى فراوانى در اين زمينه مى توانيم بيابيم. مرحوم اربلى مى نويسد:

كان عندهعليه‌السلام قوم اءضياف، فاستعجل خادما له بشواء كان فى التنّور؛ فاءقبل به الخادم مسرعا فسقط السفود منه على راءس بنى لعلى بن الحسين تحت الدرجة فاءَصابَ راءسه فقتله، فقال على للغلام - و قد تحيّر الغلام واضطرب -: اءنت حرّ فانَّكَ لم تعتمِده و اءخذ فى جهاز ابنه و دفنه(۴۸) .

«امامعليه‌السلام مهمانى و ضيافتى داشتند. خادم، غذاى داغى را براى ميهمانان حمل مى كرد كه يكى از فرزندان كوچك امامعليه‌السلام در مسير حركت خادم قرار گرفته، غذاى داغ روى آن طفل ريخته و از دنيا رفت. امامعليه‌السلام بدون اين كه كمترين تعرضى نسبت به اين شخص بكنند، فرمودند: تو در اين كار قصدى نداشتى. تو را در راه خدا آزاد كردم و بعد آن طفل را دفن كردند».

در سراسر زندگى امامعليه‌السلام ، از اين نمونه ها فراوان مى بينيم.

اين مقدمه طولانى براى بيان اين نكته بود كه گوينده مطالب اين رساله، كسى است كه مى تواند سازنده جوامع انسانى و به اصطلاح «مدينه فاضله» باشد؛ زيرا كسى كه علم دارد و به عملش عمل مى كند، به يقين مى تواند موثر واقع شود در روايتى از امام صادقعليه‌السلام آمده است:

مَن تَعَلَّمَ العِلمَ و عَملَ بِهِ و عَلَّم للّه دُعىِ فى ملكوت السَّماوات عظيما(۴۹) .

«هركس براى خدا علم بياموزد، و بدان عمل نموده و به ديگران ياد دهد؛ در ملكوت آسمانها عظيمش خوانند».

سوز دل مهجوران، سوز دگرى دارد

حرفى كه زدل خيزد دردل اثرى دارد

به حكم عقل و نص فرمايش اميرالمومنينعليه‌السلام در خطبه اول نهج البلاغه، معمولا آموزشهاى انبياى الهى و تعليمات وحى، چيزى جز تفصيل و تبيين همان مجملات و جاى گرفته هاى موجود در فطرت و نهاد انسانها نيست، حضرت مى فرمايند:

فبعث فيهم رسلَهُ و واتَرَ اليهم اءنبياءه ليستاءدُوهُم ميثاق فطرته و يُذكِّروهم مَنسىَّ نعمته و يحتجُّوا عليهم بالتَّبليغ و يُثيروا لهم دفائن العقول(۵۰) .

خداوند پيامبران را فرستاد تا پيمانى را كه از فطرت انسانها گرفته است، مطالبه كنند، نعمتهاى فراموش شده الهى را به آنها يادآور شوند و با ابلاغ پيام وحى، با مردم احتجاج كنند. در حقيقت جان كلام در عبارت اخير نهفته است:

و يثيروا لهم دفائن العقول آن گنج و دفينه هاى پنهان عقل را برانگيزانند؛ يعنى در حقيقت وحى، چيزى جز عامل و انگيزه براى آشكار نمودن همان دفينه هاى پنهان در فطرت و نيروى عقلانى بشر نيست.

در اين كلمات، انگيزه بعثت انبياءعليهم‌السلام چنين بيان شده كه:

فطرت اللّه الَّتى فَطَرَ النَّاس عَلَيها (۵۱) .

«اين فطرتى است كه خداوند، انسانها را بر اساس آن آفريده است».

يا در آيه اى كه مى فرمايد:

اءلم اءَعهَد الَيكُم يا بَنِى آدمَ اءَن لا تَعبُدوا الشَّيطان (۵۲) .

«اى انسانها! ما با شما يك پيمان و معاهده اى داشتيم، كه شما بردگى و بندگى شيطان نكنيد».

خداوند متعال، انبيا را فرستاد، تا پيمانى را كه از فطرت انسانها گرفته است مطالبه كنند. اين پيمان چيزى نيست جز همان فطرتى كه خداوند بر اساس ‍ آن، انسانها را به سمت و سوى توحيد هدايت كرده است.

خدا به دليل اين نعمتى كه به انسانها داده، براى آنها رسول فرستاده و جز انسان هيچ مخلوق ديگرى، داراى اين ويژگى نيست.

بنابراين همه سخنان پيشوايان دين و آنچه در اين رساله مبارك، تحت عنوان حقوق ذكر شده، به همان دليلى كه در خطبه اول نهج البلاغه ذكر شده است مطابق فطرت و عقل انسان است؛ يعنى براى يادآورى و تذكر انسانها، به همين دليل است كه كلمات و حى و بيان معصومينعليهم‌السلام ، به سرعت در دلهاى پاك و دور از آلودگى موثر واقع مى شود.

بعد از بيان اين مقدمه به متن رساله حقوق آن حضرت مى پردازيم.

متن رساله حقوق امام سجادعليه‌السلام در كتابهاى فراوانى نقل شده است، در بعضى از آنها با تفاوت كم و يا جابجايى بعضى از كلمات بر مى خوريم، اما مرجع ما كتاب شريف «تحف العقول» است(۵۳) .