شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

پی نوشت ها:

۱-  براى اطلاع از تاريخ زندگانى آن جناب - رحمة الله - به مراجعه به بحارالانوار، سفينة البحار و كتاب نفس الرحمان فى فضائل سلمان، كفايت مى كند.

۲-  الاستيعاب (مطبوع در حاشيه الاصابة)، ج ۲، ص ۵۸. و سفينة البحار، ج ۱، ص ۶۴۷.

۳-  الاستيعاب، ج ۲، ص ۵۹. و سفينة البحار، ج ۱، ص ۶۴۸.

۴-  حاصل اين معنا اين است كه: اندكى از شگفتيهاى على را از من شنيدى و تمامى امور على شگفت انگيز است. دانستنى كه در شبى كه خواسته (لازم) شد در يك شب به سرزمين مدائن رفت و سلمان پاك را به گور سپرد و صبح نرسيده به يثرب بازگشت همچون آصف بن برخيا كه پيش از بر هم خوردن چشم (اشاره به آيه شريفه: قبل ان يرتد اليك طرفك... ) تخت بلقيس را آورد. حال چگونه آن عمل آصف غلو و اغراق نيست اما حكايت اين كرمت اميرالمؤمنين غلو است، اين امر عجيبى است. اگر احمد بهترين فرستادگان خداست پس همين مرد (على -عليه‌السلام - بهترين اوصيا است و هر سخن ديگر پوچ و بى اساس است. راجع به آنچه غلات (به زغم تو) مى گويند هر چه خواستى گفتى، گناه آنها چيست كه آنچه را كه بايد گفت مى گويند. (مناقب آل ابى طالب، ج ۲، ص ۳۰۲).

۵-  مجالس المؤمنين، ج ۱، ص ۵۰۷. و نيز حاشيه بحارالانوار، ج ۹۹، ص ۲۷۸-۲۷۹.

۶-  رك: حاشيه بحارالانوار، ج ۹۹، ص ۲۷۹.

۷-  رك: تاريخ الخميس، ج ۱، ص ۳۵۱.

۸-  منابعى كه اين ماجرا را نقل كرده اند بسيار فراوانند و كليه منابعى كه در اين فصل نام برده مى شوند اين داستان رانقل كرده اند بنابراين نيازى به ذكر منابع نيست معذلك مى گوييم: رك: الاصابه، ج ۲، ص ۶۲. قاموس الرجال، ج ۴، الاستيعاب، اسدالغابه و بحارالانوار، ج ۲۲. نفس الرحمان. و المصنف عبدالرزاق، ج ۸، ص ۴۱۸. تاريخ الخميس، الدرجات الرفيعه، روضة الواعظين و...

۹-  الثقات، ج ۱، ص ۲۵۷. تاريخ الخميس، ج ۱، ص ۳۵۲ و ۴۶۸.

۱۰-  رك: البداية النهايه، ج ۴، ص ۵۳. تاريخ الامم و الملوك / طبرى، ط الاستقامه، ج ۲، ص ۳۳۳. الكامل فى التارخ، ج ۲، ص ۱۷۸. تاريخ الخميس، ج ۸، ص ۱۷۹. المحبر، ص ۱۱۳. فتوح البلدان، ج ۱، ص ۲۳. صفوة الصفوه، ج ۱، ص ۴۵۵ - ۴۵۹. مختصر التاريخ / ابن كازرونى ص ۴۲. السيرة الحلبيه ج ۲، ص ۳۲۸ شذرات الذهب، ج ۱، ص ۱۱ التنبيه الاشراف، ص ۱۱۵. البدء والتاريخ، ج ۴ ص ۲۱۶. مغازى واقدى، ج ۲ ص ۴۴۰ و ۴۴۱. المصنف / صنعانى، ج ۵ ص ۶۷. طبقات / ابن سعد، ج ۲، بخش ‍ ۱، ص ۴۷ و ج ۴ بخش ۱، ص ۶۰. تاريخ بغداد، ج ۱، ص ۱۷۰. انساب والاشراف، ج ۱، (بخش ‍ زندگانى پيامبر -صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم -) ص ۳۴۳.

۱۱-  مجمع الزوائد، ج ۹، ص ۳۴۵. تهذيب الكمال، ج ۸۰، ص ۳۱. الجامع، ابن ابى زيد قيروانى، ص ‍ ۲۷۹. و نيز رك: فتح البارى، ج ۷، ص ۳۰۲، المحبر، ص ۱۱۳. عنوان المعارف فى ذكر الخلائف، ص ‍ ۱۲. المناقب / ابن شهر آشوب، ج ۴، ص ۷۶، شرح نووى بر صحيح مسلم، مطبوع بر حاشيه ارشاد السارى، ج ۸، ص ۶۴. و اين قول در وفاء الوفاء، ج ۱، ص ۳۰۰ و تاريخ ابن الوردى، ج ۱، ص ۱۶۰ از «نووى» در الروضة نقل شده است. و ابن خلدون در كتاب «العبر» و كتاب «ديوان المبتداء و الخبر»، ج ۲، بخش ۲، ص ۲۹ و ۳۳ بر آن اصرار ورزيده است. و رك: صحيح بخارى، ج ۳، ص ۲۰.

۱۲-  تاريخ الخميس، ج ۱، ص ۴۸۰. المواهب اللدنيه، ج ۱ ص ۱۱۰.

۱۳-  شرح نووى بر صحيح مسلم، در حاشيه ارشاد السارى، ج ۱۰، ص ۲۲۶. فتح البارى، ج ۸، ص ‍ ۳۶۰.

۱۴-  بعاث: نام موضعى در نزديكى مدينه كه پنج سال قبل از هجرت در آن مكان بين دو قبيله اوس و خزرج جنگى در گرفت.

۱۵-  تهذيب الكمال، ج ۱۰، ص ۲۷ و ۳۰. مستدرك حاكم، ج ۳، ص ۴۲۱. و رك: شذارات الذهب، ج ۱، ص ۵۴. تهذيب تاريخ دمشق، ج ۵، ص ۴۴۹.

۱۶-  مجمع الزوائد، ج ۹، ص ۳۴۵ (به نقل از خود زيد). تهذيب التهذيب، ج ۳، ص ۳۹۹. الثقات، ج ۳، ص ۱۳۶. صفوة الصفوه، ج ۱ ص ۷۰۴. سيراعلام النبلاء، ج ۲، ص ۴۲۷ تا ۴۲۸. تهذيب الكمال، ج ۱۰، ص ۲۵ و ۲۷. تهذيب الاسماء، ج ۱، ص ۲۰۰ تا ۲۰۱. الاستيعاب، مطبوع بر حاشيه الاصابه، ج ۱، ص ۵۵۱. شذرات الذهب، ج ۱، ص ۵۴. تهذيب تاريخ دمشق، ج ۵، ص ۴۴۹.

۱۷-  تهذيب الكمال، ج ۱۰، ص ۳۰ و ۳۱. مستدرك حاكم، ج ۳، ص ۴۲۱. تذكرة الحفاظ، ج ۱، ص ۳۰، شذرات الذهب، ج ۱، ص ۵۴. تهذيب تاريخ دمشق، ج ۵، ص ۴۴۹. و به تهذيب التهذيب، ج ۳، ص ‍ ۳۹۹، به نقل از واقدى مراجعه شود.

۱۸-  تهذيب الكمال، ج ۱۰، ص ۳۰ و ۳۱. مستدرك حاكم، ج ۳، ص ۴۲۱. و مجمع الزوائد، ج ۱۰، ص ‍ ۳۴۵.

۱۹-  تهذيب تاريخ دمشق، ج ۵، ص ۴۴۶، مجمع الزوائد، ج ۹، ص ۳۴۵. تهذيب الكمال، ج ۱۰، ص ‍ ۳۱.

۲۰-  مجمع الزوائد، ج ۹، ج ۹، ص ۳۴۵، تهذيب الكمال، ج ۱۰، ص ۳۱. و منابعى ديگر كه قبلا نام برده شدند.

۲۱-  سير اعلام النبلاء ج ۲، ص ۴۳۲. و در حاشيه آن به نقل از طبرانى. تهذيب الكمال، ج ۱۰، ص ۲۹، تهذيب تاريخ دمشق، ج ۵، ص ۴۴۹.

۲۲-  الاصابة، ج ۱، ص ۵۶۱.

۲۳-  سير اعلام النبلاء، ج ۲، ص ۴۳۳. مستدرك حاكم، ج ۳، ص ۴۲۱. تهذيب تاريخ دمشق، ج ۵، ص ‍ ۴۴۹. تهذيب الكمال، ج ۱۰، ص ۳۰.

۲۴-  مجمع الزوائد، ج ۹، ص ۳۴۵، تهذيب الكمال، ج ۱۰، ص ۳۱.

۲۵-  صفوة الصفوه، ج ۱، ص ۷۰۴ و ۷۰۵.

۲۶-  فتح البارى، ج ۷، ص ۳۰۲. شرح صحيح مسلم، در حاشيه ارشاد السارى، ج ۸، ص ۶۴. العبر و ديوان المبتداء و الخبر، ج ۲، بخش ۲، ص ۲۹ و ۳۲. تاريخ الخميس، ج ۱، ص ۴۸۰. المواهب اللدنيه، ج ۱، ص ۱۱۰. صحيح بخارى، ط سال ۱۳۰۹ ه، ج ۳، ص ۲۰. در منبع اخير در عنوان باب از موسى بن عقبه نقل كرده كه غزوه خندق در سال چهارم بوده است.

۲۷-  سنن ابن ماجه، ج ۲، ص ۸۵۰. مسند احمد بن حنبل، ج ۲، ص ۱۷. صحيح بخارى، ج ۳، ص ۲۰، و ج ۲، ص ۶۹. صحيح مسلم، ج ۶ ص ۳۰. المصنف عبدالرزاق صنعانى، ج ۵، ص ۳۱۰-۳۱۱. طبقات ابن سعد، ج ۴، ص ۱۰۵. انتساب الاشراف، ج ۱ ص ۳۴۳-۳۴۴. المواهب اللدنية، ج ۱، ص ۱۱۰.

۲۸-  رك: مستدك حاكم، ج ۳، ص ۶۰۳-۶۰۴. و منابع ديگر. روايتى ديگر نقل خواهد شد دال بر اين كه او دعوت ابوبكر به اسلام را پيشنهاد كرد.

۲۹-  رك: نفس الرحمان ص ۲۰. و اين معنى ظاهر - اگر صريح نباشد - روايتى است كه در صفحه ۵-۶ همين كتاب نقل كرده و آن را صحيح ترين روايات دانسته است. اين روايت در اكمال الدين، ص ‍ ۱۶۲-۱۶۵ و روضة الواعضين، ص ۲۷۵-۲۷۸. و بحارالانوار، ج ۲۲، ص ۳۵۵-۳۵۹ و الدرجات الرفيعه، ص ۲۰۳ نقل شده. و «نورى» آن را از الدر النظيم و از قصص الانبياء راوندى و از حسين بن حمدان نقل كرده است.

۳۰-  نفسس الرحمان، ص ۲۰.

۳۱-  يك نوع واحد وزن؛ يك دوازدهم «رطل» (يك دوازدهم ۲۵۶۴ گرم است).

۳۲-  ذكر اخبار اصفهان، ج ۱، ص ۵۲. تاريخ بغداد، ج ۱، ص ۱۷۰. تهذيب تاريخ دمشق، ج ۶، ص ‍ ۱۹۹. مجموعة الوثائق السياسيه، ص ت ۳۲۸. به نقل از دو منبع قبلى. و از جامع الاثار فى مولد المختار شمس الدين محمد بن ناصر الدين دمشقى. طبقات المحدثين باصبهان، ج ۱، ص ۲۲۶-۲۲۷. نفس الرحمان من فضائل سلمان، ص ۲۱-۲۰ به نقل از: تاريخ گزيده. مكاتيب الرسول، ج ۲، ص ۴۰۹. به نقل از اكثر منابع سابق الذكر. در منبع اخير الذكر گفته است: در بحار به نقل از خزائج (قطب راوندى) به آن اشاره شده است.

۳۳-  تاريخ بغداد، ج ۱، ص ۱۷۰.

۳۴-  مكاتيب الرسول، ج ۲، ص ۴۱۰.

۳۵-  همان مدرك.

۳۶-  الاستيعاب، ج ۲، ص ۵۸، مطبوع بر حاشيه الاصابة. و رك: الاصابة، ج ۲، ص ۶۲. و شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج ۱۸، ص ۳۵. و بحارالانوار، ج ۲۲، ص ۹۰. تهذيب التهذيب، ج ۴، ص ۱۳۹، الدرجات الرفيعه، ص ۲۰۶. نفس الرحمان، ص ۲۰.

۳۷-  رك: كتاب سليم بن قيس، ص ۵۲. نفس الرحمان، ص ۲۰ از كتاب سليم.

۳۸-  شرح ابن ابى الحديد، ج ۱۲، ص ۲۱۵، و ج ۱۸، ص ۳۵. ذكر اخبار اصبهان، ج ۱، ص ۴۸. الاستيعاب، مطبوع بر حاشيه الاصابه، ج ۲، ص ۵۸. قاموس الرجال، ج ۴، ص ۴۲۴. تاريخ الاءمم و الملوك، ج ۳، ص ۶۱۴.

۳۹-  رك: نفس الرحمان، ص ۲۰. و تاريخ الامم و الملوك، ج ۲، ص ۵۶۶.

۴۰-  رك: بحارالانوار، ج ۲۲، ص ۳۵۸. اكمال الدين، ج ۱، ص ۱۶۶-۱۶۵. روضة الواعظين ص ‍ ۲۷۶-۲۷۸. الدرجات الرفيعه، ص ۲۰۳ از اكمال الدين. نفس الرحمان، ص ۶ و ۲۹ به نقل از حسين بن حمدان. و در صفحه ۵ از: اكمال الدين و از: راوندى در قصص الانبياء و از: روضة الواعظين و الدر النظيم نقل كرده و آن را صحيح دانسته است.

۴۱-  معادل وزن چهل درهم. پيشتر توضيح داده شد كه (رطل) واحد وزنى معادل ۲۵۶۴ گرم و «اوقيه» يك دوازدهم آن بوده است. (مترجم)

۴۲-  الثقات، ج ۱، ص ۲۵۷-۲۵۶. تاريخ الخميس، ج ۱، ص ۴۶۸. حلية الاولياء، ج ۱، ص ۱۹۵. تاريخ بغداد، ج ۱، ص ۱۶۹ (و ص ۱۶۳ و ۱۶۴ نيز ديده شود). طبقات المحدثين باصبهان، ج ۱، ص ‍ ۲۰۹-۲۲۳. دلائل النبوة / ابونعيم، ص ۲۱۳-۲۱۹. سيره ابن هشام، ج ۱، ص ۲۲۸-۲۳۶ ط ليدن. و اسد الغابة، ج ۲، ص ۳۳۰. طبقات / ابن سعد، ج ۴، بخش ۱، ص ۵۶-۵۸. الشفاء عياض، ج ۱ ص ۳۳۲. شرح الشفاء / قارى، ج ۱، ص ۳۸۴. تهذيب تاريخ دمشق، ج ۶، ص ۱۹۷-۱۹۹ به نقل از: ابويعلى. المصنف / صنعايى، ج ۸، ص ۴۱۸-۴۲۰. تهذيب الاسماء، ج ۱، ص ۲۲۷. مجمع الزوائد، ج ۱ ص ‍ ۳۳۵-۳۳۷ و ۳۴۰. قاموس الرجال، ج ۴، ص ۴۲۷ و ۴۲۸. انساب الاشراف، ج ۱، ص ۴۸۶ و ۴۸۷. بحارالانوار، ج ۲۲، ص ۲۶۵، ۲۶۶ و ۴۲۸. انساب الاشراف، ج ۱، ص ۴۸۶ و ۴۸۷. بحارالانوار، ج ۲۲، ص ۲۶۵، ۳۶۷ و ۳۹۰. شرح ابن ابى الحديد، ج ۱۸، ص ۳۵ و ۳۹. الاستيعاب در حاشيه الاصابه، ج ۲، ص ۵۷. صفوة الصفوة، ج ۱، ص ۵۳۲-۵۳۳. نقل از: احمد و در حاشيه آن به نقل از: ابن هشام و طبرانى و از: الخصائص / سيوطى؛ ج ۱، ص ۴۸ از: دلائل بيهقى. نفس الرحمان، ص ۱۲ و ۱۶. از قصص الانبياء راوندى، و از: المنتقى / كازرونى. سيره حلبى و سيره ابن هشام. و به مسند احمد، ج ۵، ص ۴۳۸، ۴۳۹، ۴۴۰، ۴۴۱ و ۴۴۴ مراجعه شود.

۴۳-  «ولاء»معانى مختلف مانند: ملك، محبت و نصرت دارد. معناى ديگر اين واژه كه بيشتر با آزاد شدن سلمان توسط پيامبر -صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم - مناسب دارد عبارت از ميراثى است كه شخص آزاد شده به آزاد كننده او مى رسد (مترجم).

۴۴-  طبقات المحدثين باصبهان، ج ۱، ص ۲۱۵.

۴۵-  نفس الرحمان، ص ۲۱. بحارالانوار، ج ۲۲، ص ۳۶۷. الخرائج و الجرائح، ج ۱، ص ۱۴۴. غرس ‍ هسته هاى خرما در روايتى ديگر آمده است رك: روضة الواعظين، ص ۲۷۸. بحارالانوار، ج ۲۲، ص ‍ ۳۵۸. اكمال الدين، ص ۱۶۵. الدرجات الرفيعه، ص ۲۰۳. و نفس الرحمان، ص ۶ از بعضى منابع سابق الذكر و از قصص الانبياء راوندى و از حسين بن حمدان و الدر النظيم.

۴۶-  مجمع الزوائد، ج ۹، ص ۳۳۷. به نقل از: احمد و بزار (با رجال صحيح بخارى). تاريخ الخميس، ج ۱، ص ۴۶۸ به شرح ابن ابى الحديد، ج ۱۸، ص ۳۵. الاستيعاب، در حاشيه الاصابه، ج ۲، ص ۵۸، قاموس الرجال، ج ۴، ص ۲۲۷. تهذيب تاريخ دمشق، ج ۶، ص ۱۹۸-۱۹۹. شرح شفاء ملاعلى قارى، ج ۱، ص ۳۸۴، مزيل الخفاء فى شك الفاظ الشفاء مطبوع بر حاشيه شفاء، ج ۱ ص ۳۳۲. بحارالانوار، ج ۲۲، ص ۳۹۰. الدرجات الرفيعه، ص ۲۰۵ و نفس الرحمان، ص ۱۶.

۴۷-  طبقات ابن سعد، ج، ۴، بخش ۱، ص ۵۹-۵۸. شرح شفاء / قارى، ج ۱ ص ۳۸۴. به نقل از: بخارى. مزيل الخفاء عن الخفاء الفاظ الشفاء، در حاشيه شفاء، ج ۱ ص ۳۳۲. به نقل از: بخارى در نوشته اى غير از صحيح او. نفس الرحمان ص ۱۶. مسند احمد، ج ۵، ص ۴۴۰.

۴۸-  الشفاء، ج ۱، ص ۳۳۲.

۴۹-  شرح شفاء ملا على قارى، ج ۱، ص ۳۸۴. مزيل الخفاء عن الفاظ الشفاء، مطبوع بر حاشيه شفاء، ج ت ۱، ص ۳۳۲.

۵۰-  نفس الرحمان، ص ۱۶.

۵۱-  تاريخ الامم و الملوك / طبرى ط الاستقامه، ج ۳، ص ۲۹۱.

۵۲-  رك: تاريخ الخميس، ج ۱، ص ۴۴۰. الاصابة، ج ۴، ص ۲۸۶ از منده. و گفته شده كه اين روايت را ابوموسى در كتاب «الاحاديث الطوال» نقل كرده است. در نفس الرحمان نيز از منتقى روايت شده. و در تهذيب التهذيب، ج ۴ ص ۱۳۸-۱۳۹ به نقل از: عسكرى بدان اشاره شده است.

۵۳-  شايد گفته شود جز اين مورد برده مسلمانى در اختيار غير مسلمان نبوده است. اما اين ايراد باقى مى ماند كه خليسه - بنابر روايت - اسلام آورده بوده پس چرا به آزاد كردن سلمان ملزم دانسته شده؟ (مترجم مى گويد: اين ايراد در صورتى وارد است كه قبل قضيه مورد بحث، خليسه اسلام آورده باشد).

۵۴-  رك: تاريخ الخميس، ج ۱ ص ۴۶۹.

۵۵-  مترجم مى گويد: انفساخ نكاح يا انعتاق سلمان با جمله «ان الحكمة تحرمه عليك » منافات ندارد. چنانكه منافاتى در بين باشد بين انفساخ نكاح يا انعتاق، با الزام به عتيق مى باشد.

۵۶-  رجال ابن داوود، ص ۱۷۵. خلاصة الاقوال / علامه، ص ۴۱. الفهرست / شيخ طوسى، ص ۱۵۸. تاريخ الامم و الملوك، ط الاستقامت، ج ۲، ص ۴۱۹. و نيز رك: ذكر اخبار اصبهان، ج ۱ ص ۵۴. شرح ابن ابى الحديد، ج ۱۸، ص ۳۴. مصابيح الانوار، ج ۱، ص ۳۵۶ به نقل از: قرطبى. الاستيعاب. بحارالانوار، ج ۲۲، ص ۳۹۰. حلية الاولياء، ج ۱، ص ۱۹۵. نفس الرحمان، ص ۲۰-۲۱ از بعضى منابع سابق الذكر. و از مناقب ابن شهر آشوب، ص ۱۷۱.

۵۷-  مجمع الزوائد، ج ۹، ۳۳۷ به نقل از احمد و بزار (با رجال صحيح بخارى) و شرح ابن ابى الحديد، ج ۱۸، ص ۳۵. شرح شفاء / ملاعلى قارى ج ۱، ص ۳۸۴.

۵۸-  انساب الاشراف (بخش زندگانى پيامبر - ص -) ج ۱، ص ۴۸۷. قاموس الرجال، ج ۴، ص ۴۲۹ از انساب الاشراف.

۵۹-  تاريخ البغداد، ج ۱، ص ۱۶۴-۱۶۳.

۶۰-  الكامل، ج ۴، ص ۱۴.

۶۱-  الاستيعاب، در حاشيه الاصابه، ج ۲، ص ۵۷.

۶۲-  نفس الرحمان، ص ۲۱.

۶۳-  الاحتجاج، ج ۱، ص ۱۸۵، نفس الرحمان، ص ۲۱ از: الاحتجاج.

۶۴-  معرفة علوم الحديث، ص ۱۹۸.

۶۵-  نفس الرحمان، ص ۲۱ به نقل از فضائل / شاذان بن جبرائيل قمى.

۶۶-  روضة الواعظين ت ص ۲۸۱. نفس الرحمان به نقل از آن.

۶۷-  روضة الواعظين، ص ۲۷۸. بحارالانوار، ج ۲۲، ص ۳۵۸. الدرجات الرفيعه، ص ۲۰۳. اكمال الدين، ص ۱۶۵. ص ۱۶۵. و در نفس الرحمان، ص ۶ از بعضى منابع سابق الذكر و از قصص الاءنبياء راوندى و از حسين بن حمدان و الدر النظيم آن روايت كرده است.

۶۸-  تاريخ الخمسين، ج ۱، ص ۴۶۹. تهذيب تاريخ دمشق، ج ۶، ص ۱۹۹ از: بيهقى. نفس الرحمان، ص ۲۱، از: المنتقى و در مستدرك حاكم، ج ۳، ص ۵۹۹-۶۰۲ به نفصيل آمده است.

۶۹-  رك: نفس الرحمان، ص ۴۸ به نقل از پاره اى از كتب معتبر و ص ۲۷-۲۸ به نقل از: الكشكول فيماجرى على آل الرسول، تألیف: العبيدلى.

۷۰-  دك: ذكر اخبار اصبهان، ج ۱، ص ۵۱، تهذيب تاريخ دمشق، ج ۶، ص ۱۹۳. بحارالانوار، ج ۲۲، ص ۳۵۵-۳۵۹. اكمال الرحمان، ص ۵-۶ از بعض منابع ذكر شده و منابع ديگر.

۷۱-  الاختصاص، ص ۲۲۲. بحارالانوار، ج ۲۲، ص ۳۴۷. قاموس الرجال، ج ۴، ص ۴۲۹. نفس ‍ الرحمان، ص ۴.

۷۲-  تهذيب تاريخ دمشق، ج ۶، ص ۱۶.

۷۳-  البداية و النهاية، ج ۹، ص ۲۳۲.

۷۴-  تهذيب تاريخ دمشق، ج ۶، ص ۱۵. تاريخ بغداد، ج ۸، ص ۴۳۹. قاموس الرجال، ج ۴، ص ۴۲۶ از تاريخ بغداد.

۷۵-  رك: حلية الاولياء، ج ۱، ص ۱۸۸. احياء العلوم، ج ۱، ص ۳۴۷. الاستيعاب، در حاشيه الاصابه، ج ۲، ص ۶۰-۶۱. المنحجة البيضاء، ج ۲، ص ۳۷۷-۳۷۸. و در حاشيه آن به نقل از: صحيح بخارى، ج ۲، ص ۶۳.

۷۶-  تهذيب تاريخ دمشق، ج ۶، ص ۲۰۹. و رك: المنصف / ابن ابى شبيه، ج ۱۳، ص ۳۱۸، ۳۳۱ و ۳۴۰.

۷۷-  قاموس الرجال، ج ۴، ص ۴۲۶-۴۲۵ به نقل از: كافى.

۷۸-  قاموس الرجال، ج ۴، ص ۴۲۵. الدرجات الرفيعه، ص ۲۱۵. نفس الرحمان، ص ۱۴۰ از: انوار نعمانيه.

۷۹-  الدرجات الرفيعه، ص ۲۱۵. نفس الرحمان، ص ۱۴۰ از: انوار نعمانية.

۸۰-  المحاسن / برقى، ص ۶۱۲. بحارالانوار، ج ۷۳، ص ۱۶۱. وسائل الشيعه، ج ۳، ص ۵۵۵.

۸۱-  سوره جمعه، آيه ۲.

۸۲-  سوره حديد، آيه ۲۵.

۸۳-  سوره بقره، آيه ۱۲۹.

۸۴-  ۳ - سوره بقره، آيه ۱۲۹.

۸۵-  سوره اعراف، آيه ۲۰۶.

۸۶-  سوره نمل، آيه ۱۴.

۸۷-  سوره بقره، آيه ۱۰۹.

۸۸-  حلية الاولياء، ج ۱، ص ۲۰۱. تهذيب تاريخ دمشق ج ۶، ص ۲۰۹ به نقل از: حافظ و طبرانى.

۸۹-  نور القبس، ص ۲۳۲، تاريخ الامم، ج ۴، ص ۴۱ و ۴۲.

۹۰-  رك: انساب الاشراف / بلاذرى، ج ۱، ص ۳۴۳. تاريخ الامم و الملوك، ج ۲، ص ۵۶۶. مغازى واقدى، ج ۲، ص ۴۴۵. قاموس الرجال، ج ۴، ص ۴۲۴.

۹۱-  رك: مغازى واقدى، ج ۲، ص ۴۶۵.

۹۲-  انساب الاشراف، ج ۱، ص ۳۶۶ و ۳۷۷. و قاموس الرجال، ج ۴ ص ۴۲۹ از: انساب الاشراف.

۹۳-  مسند احمد، ج ۵، ص ۴۴۰، ۴۴۱ و ۴۴۴. حلية الاولياء، ج ۱، ص ۱۸۹. و نيز رك: طبقات المحدثين باصبهان، ج ۱، ص ۲۳۵. و ذكر اخبار اصبهان، ج ۱، ص ۵۵.

۹۴-  تاريخ الامم و الملوك، ج ۴، ص ۱۴. و ج ۳، ص ۴۸۹.

۹۵-  شرح نهج البلاغه / ابن ابى الحديد، ج ۱، ص ۲۱۹-۲۲۰. ج ۲، ص ۵۱-۵۲.

۹۶-  ابن ابى الحديد به اين مشاركت استدلال كرده و نتيجه گرفته است كه اين افراد، معارض و مخالف حاكميت وقت نبوده اند و گرنه در حكومت مشاركت نمى كردند.

۹۷-  الموفقيات، ص ۶۱۲ (بخشى كه از بين رفته و در منابع ديگر نقل شده) شرح نهج البلاغه / ابن الحديد، ج ۹، ص ۱۹.

۹۸-  نهج البلاغه، شرح عبده، ۱، ص ۱۲۰-۱۲۱، خطبه ۷۱.

۹۹-  اختيار معرفة الرجال (معروف به: رجال كشى) ص ۴۴۱. قاموس الرجال، ج ۵، ص ۱۲۷.

۱۰۰-  شرح ابن ابى الحديد، ج ۲۰، ص ۲۹۹.

۱۰۱-  الدرجات الرفيعه، ص ۲۱۵.

۱۰۲-  العقد الفريد، ج ۳، ص ۴۰۴ و ۴۰۸. تاريخ يعقوبى، ط نجف، ج ۲ ص ۹۱ مجمع الزوائد، ج ۳، ص ‍ ۲۷۲ و ۳۶۶. زاد المعاد، ج ۲، ص ۲۲۶. الغدير، ج ۶، ص ۱۸۸. البيان و التبيين، ج ۲، ص ۳۳.

۱۰۳-  رك: جعفريات، ص ۱۸۵. جامع احاديث الشيعة، ج ۱۳، ص ۲۰۷ از: جعفريات. مستدك الوسائل، ج ۲، ص ۲۶۸ از: روضه كافى.

۱۰۴-  اقتضاء الصراط المستقيم، ص ۱۶۸.

۱۰۵-  همان مدرك.

۱۰۶-  كافى، ج ۸ ص ۲۴۶. بحارالانوار، ج ۲۱، ص ۱۳۷ و ۱۳۸.

۱۰۷-  المعجم الصغير، ج ۱، ص ۲۰۷.

۱۰۸-  سوره حجرات، آيه ۱۳.

۱۰۹-  سوره حجرات، آيه ۱۳.

۱۱۰-  سوره زمر، آيه ۹

۱۱۱-  سوره ابراهيم، آيه ۲۴.

۱۱۲-  سوره ابراهيم، آيه ۲۶.

۱۱۳-  سوره نساء، آيه ۹۵.

۱۱۴-  سوره مائده، آيه ۱۰۰.

۱۱۵-  مجمع الزوائد، ج ۳، ص ۲۶۶ و ۲۷۲. البيان و التبيين، ج ۲، ص ۳۳. العقد الفريد، ج ۳، ص ۴۰۸. الغدير، ج ۶، ص ۱۸۷-۱۸۸ از: منابعى چند.

۱۱۶-  سوره بقره، آيه ۱۴۸. و سوره مائده، آيه ۴۸.

۱۱۷-  سوره آل عمران، آيه ۱۳۳.

۱۱۸-  سوره فاطر، آيه ۳۲.

۱۱۹-  تهذيب تاريخ دمشق، ج ۶ ص ۲۰۰. حياة الصحابة؛ ج ۲، ص ۵۲۳ از: كنز العمال؛ ج ۷، ص ۴۶. المنار، ج ۱۱، ص ۲۵۸-۲۵۹. اقتضاء الصراط المستقيم، ص ۱۶۹ از: سلفى.

۱۲۰-  تهذيب تاريخ دمشق، ج ۶، ص ۲۰۰. بحارالانوار، ج ۲۲، ص ۳۵۵ از: امالى صدوق.

۱۲۱-  تهذيب تاريخ دمشق؛ ج ۶، ص ۲۰۵. المصنف، ج ۱، ص ۴۳۸.

۱۲۲-  الاختصاص، ص ۳۴۱. نفس الرحمان فى فضائل سلمان، ص ۲۹. بحارالانوار، ج ۲۲، ص ۳۴۸.

۱۲۳-  طبقات / ابن سعد، ط ليدن، ج ۴، بخش ۱، ص ۵۹. ورك: اسد الغابه، ج ۲، ص ۳۳۱. ذكر اخبار اصبهان، ج ۱، ص ۵۴. تهذيب تاريخ دمشق، ج ۶، ص ۲۰۰. نفس الرحمان، ص ۳۶-۳۵ به نقل از: مجمع البيان در تفسيرآيه شريفه: اللهم مالك الملك تؤ نى الملك من تشاء. و از: سيره حلبى و مستدرك حاكم، ج ۳، ص ۵۹۸.

۱۲۴-  زبانى ندارم تا شعر بسرايم، از پروردگار خود نيرو و نصرت مى طلبم

بر دشمن خود و دشمن انسان پاك، محمد برگزيده خدا كه افتخار به دست آورده تا اين كه در بهشت به كاخ بهشتى برسم، با حوريانى كه ماه تمام را شبيهند.

۱۲۵-  رك: مناقب ابن شهر آشوب، ج ۱، ص ۸۵. قاموس الرجال، ج ۴، ص ۴۲۴ از: مناقب الدرجات الرفيعه، ص ۲۷۱. نفس الرحمان، ۴۳. ضعف اين ابيات مورد توجه قرار گيرد.

۱۲۶-  سلمان الفارسى / سبيتى، ص ۴۰. نفس الرحمان، ص ۳۲. هر دو از: الفتوحات المكية.

۱۲۷-  المنمق، ص ۱۴۶.

۱۲۸-  مستدرك حاكم، ج ۱، ص ۶۱-۶۲. و تلخيص مستدرك ذهبى كه بر حاشيه مستدرك طبع شده است. ذهبى آن را بر مبناى بخارى و ابومسلم صحيح دانسته. شايد گفته شود مقصود عمر از اين سخن اين بوده كه عرب در بين ملل مجاور خود ذليل ترين ملتها بوده است اما با مراجعه به منبع اين قضيه و ملاحظه ماجرايى كه عمر اين سخن را در آن قضيه گفته اين احتمال بعيد به نظر مى رسد.

۱۲۹-  كتاب سليم بن قيس، ص ۱۴۰.

۱۳۰-  مغازى واقدى، ج ۲، ص ۸۲۱ و از: كنز العمال، ج ۵، ص ۲۹۵ از: ابن عساكر از واقدى.

۱۳۱-  «اما دو خاندان لئيم و پست؛ بنى عدى و بنى تيم آنگاه كه امور (جنگ)، سخت و تنگ مى شود جوانمردان جنگى در ميان آنها نبين (ديده نمى شود)

بلكه كار آنها دوشيدن شير و نگهدارى چهارپايان است! ».

۱۳۲-  طبقات الشعراء / ابن سلام، ص ۳۸.

۱۳۳-  تهذيب تاريخ دمشق، ج ۱ ص ۱۹۰. انساب الاشراف، ج ۱ ص ۴۸۷-۴۸۸.

۱۳۴-  رك: سلمان الفارسى علامه شيخ عبدالله سبيتى - رحمة الله - ص ۳۹. نفس الرحمان، ص ‍ ۱۴۸-۱۴۹. بحارالانوار، ج ۲۲. و در كتاب ذكر اخبار اصبهان، ج ۱ ص ۵۶ و تهذيب تاريخ دمشق، ج ۶ ص ۲۰۵ به قضيه استقبال از سلمان اشاره شده است.

۱۳۵-  در بعض منابع آمده است كه سلمان گفت: «كروذا و ناكرواذ»كرديد و نكرديد اگر با على بيعت كرده بودند از زير پا و سر فراز سرشان مى خوردند (نعمت فراوان مى گشت)، رك: انساب الاشراف، ج ۱ ص ۵۹۱.

مترجم مى گويد: وجهى كه مؤلف محترم در معناى جمله منقول از جناب سلمان بيان نموده وجهى بعيد است و به نظر مى رسد مقصود مقصود جناب سلمان - رضوان الله تعالى عليه - از جمله «كرديد و نكرديد»اينست كه: «كرديد آنچه را كه خود خواستيد و نكرديد آنچه را كه رسول الله -صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم - فرمود». على هذا اين كه در نقل ديگرى آمده است: «اگر با على بيعت كرده بودند... »بيان يكى از آثار عمل به فرموده رسول الله -صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم - است (اگر بدان عمل مى كردند).

۱۳۶-  سوره حجرات، آيه ۱۳.

۱۳۷-  قاموس الرجال، ج ۴، ص ۴۱۶. اختيار معرفة الرجال، ص ۱۴. كافى، ج ۸، ص ۱۸۱. روضة الواعظين، ص ۲۸۳. بحارالانوار، ج ۲۲، ص ۳۸۱-۲۸۲. امالى شيخ ج ۱، ص ۱۴۶ و از: كشى. الدرجات الرفيعه، ص ۲۰۵-۲۰۶. نفس الرحمان، ص ۱۳۲.

۱۳۸-  الاستيعاب، مطبوع بر حاشيه الاصابه، ج ۲، ص ۵۷. شرح نهج البلاغه / ابن ابى الحديد، ج ۱۸، ص ۳۴. انساب الاشراف، ج ۱ ص ۴۸۷.

۱۳۹-  لطف التدبير، ص ۱۹۹. رك: عيون الاخبار / ابن قتيبه، ج ۳، ص ۲۶۸-۲۶۹. العقد الفريد، ج ۶، ص ۹۰

قاموس الرجال، ج ۴، ص ۴۲۷. نفس الرحمان، ص ۱۴۱ از تذكره علامه.

۱۴۰-  نفس الرحمان، ص ۴۷ از: حسين بن حمدان.

۱۴۱-  رك: اختيار معرفة الرجال، ص ۱۵. نفس الرحمان، ص ۱۴۱ از: منبع پيشين. الدرجات الرفيعه، ص ۲۱۵. بحارالانوار، ج ۲۲، ص ۳۵۰. قاموس الرجال ج ۴، ص ۴۱۷.

۱۴۲-  صفة الصفوه؛ ج ۱، ص ۵۴۵-۵۴۶. تهذيب تاريخ دمشق، ج ۶، ص ۲۰۶. حلية الاءولياء، ج ۱، ص ‍ ۱۸۶. قاموس الرجال، ج ۴، ص ۴۲۷. حياة الصحابه، ج ۲، ص ۷۵۳ از: مجمع الزوائد، ج ۴، ص ۲۹۱ از: ابونعيم و طبرانى.

۱۴۳-  صفة الصفوة؛ ج ۱، ص ۵۳۷. حلية الاولياء، ج ۱، ص ۲۰۰. مجمع الزوائد، ج ۴، ص ۲۷۵ از: طبرانى (رجال سند اوثقه هستند). حياة الصحابه، ج ۲، ص ۷۵۴. نفس الرحمان، ص ۱۴۱ از: ربيع الابرار.

۱۴۴-  المنصف / صنعانى، ج ۶، ص ۱۵۴ و ج ۲، ص ۵۲۰. السنن الكبرى، ج ۷، ص ۱۳۴ و ج ۲، ص ‍ ۱۴۴. حلية الاولياء، ج ۱، ص ۱۸۹. طبقات / ابن سعد، ط صادر، ج ۴، ص ۹۰تهذيب تاريخ دمشق، ج ۶ ص ۲۰۸. مجمع الزوائد، ج ۴، ص ۲۷۵. حياة الصحابه، ج ۳، ص ۱۴۸.

۱۴۵-  تهذيب تاريخ دمشق، ج ۶، ص ۱۵.

۱۴۶-  مجمع الزوائد، ج ۴، ص ۲۷۵ از: طبرانى در جامع كبير با رجال سند ثقه.

۱۴۷-  مجمع الزوائد، ج ۴، ص ۲۷۵ از: طبرانى در جامع اوسط.

۱۴۸-  اقتضاء الصراط المستقيم، ص ۱۵۹ از: عدنى و سعيد بن منصور در كتاب سننش و از غير آن دو. معنا در ص ۱۵۸ از بزار نقل گرديده است.

۱۴۹-  الزهد و الرقائق (بخش آنچه نعيم بن حماد روايت كرده) ص ۵۲.

۱۵۰-  رك: غريب الحديث، ج ۲، ص ۲۶۲، بنابرآنچه كه در حاشيه طبقات المحدثين باصبهان، ج ۱، ص ۲۲۴ آمده است.

۱۵۱-  رك حاشيه طبقات المحدثين، ج ۱، ص ۲۲۴ از: غريب الحديث، ابن قتيبه، ج ۲، ص ۲۶۸. تهذيب تاريخ دمشق، ج ۶، ص ۲۱۱.

۱۵۲-  «گويى آنها چوبهايى هستند در جنوب صحرا»

۱۵۳-  الفائق ج ۱، ص ۳۷۲. النهايه / ابن اثير، ج ۲، ص ۳۲ نيز ديده شود.

۱۵۴-  تهذيب تاريخ دمشق؛ ج ۶، ص ۲۰۰. حياة الصحابه، ج ۲، ص ۲۵۳ از: كنزالعمال، ج ۷، ص ۴۶. المنار، ج ۱۱، ص ۲۵۸ و ۲۵۹. اقتضاء الصراط المستقيم، ص ۱۶۹ از: سلفى.

۱۵۵-  مترجم گويد: آنچه كه نويسنده محترم در مقام اثبات حسن تكلم سلمان به زبان عرب از اين جمله روايت برداشت نموده است نمى توان صحيح باشد چرا كه لازمه اين برداشت صحه گذاشتن بر مباهات به عربيت است - النهايه - عربيتى كه با تكلم به زبان عربى حاصل مى شود. پيداست كه چنين معنايى صحيح نبوده و از كلام پيامبر -صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم - اجنبى است چه رسد به اين كلام كه ظاهر در آن باشد كه بر فرض اين كه عربيت موجب برترى باشد اينها نيز عربند. اما با توجه به سياق و لحن كلام، اين احتمال نيز بعيد است و يه نظر مى رسد اين روايت معناى ژرف و مهمى را افاده مى كند و آن اين كه: عربيت امرى واقعى (حقيقى)، ذاتى و منحصر در جمعيتى خاص كه از پدر و مادر به فرزندان انتقال يابد نيست تا ارزش به حساب آيد و بدان مباهات شود بلكه تكلم به زبانى است كه هر كس مى تواند فرا بگيرد و بدان تكلم كند. بنابراين مباهات به چنين امرى غير حقيقى، بى اساس و باطل است.

۱۵۶-  مترجم گويد: براى اثبات حسن تكلم سلمان به زبان عربى استناد به اين روايت نيز محكم نيست چرا كه ممكن است گفته شود: مضمون اين روايت اينست كه سلمان به دعاى پيامبر -صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم - توانست سه بيت شعر بگويد و اين مضمون اولا: به معناى قدرت او بر تكلم صحيح به عربى پس از آن نيست. ثانيا: پيشتر خود مؤلف به وجود ضعفهاى آن سه بيت اشاره نمود. و ثالثا: مى توان گفت خود همين روايت شاهد بر عدم انطلاق زبان سلمان به عربى است و گرنه نيازى به دعاى پيامبر -صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم - نبود. مگر آن كه گفته شود دعا بهسرودن شعر بوده، يا اين كه گفته شود اين ماجرا مربوط به سالهاى نخستين زندگى سلمان در ميان اعراب بوده است. اما در هر حال استشهاد به اين روايت براى اثبات حسن تكلم سلمان به عربى جاى بحث دارد.

۱۵۷-  الدرجات الرفيعه، ص ۲۰۵ از: شواهد النبوه و نفس الرحمان، ص ۱۵.

۱۵۸-  نفس الرحمان. احتجاج، ج ۱. بحارالانوار. تهذيب دمشق. قاموس الرجال ومنابع ديگر.

۱۵۹-  تهذيب تاريخ دمشق، ج ۶ ص، ج ۶، ص ۱۵ و از: المنصف / ابن ابى شبيه، ج ۱۰، ص ۶۴۰ و ج ۱۲، ص ۱۹۲.

۱۶۰-  منابع اين مطلب بزودى خواهد آمد.

۱۶۱-  رك: سلمان الفارسى / علامه سبيتى از ص ۴۹ به بعد.

۱۶۲-  الصواعق المحرقه، ص ۳۸.

۱۶۳-  ابوذر... و الحق المر، ص ۲۰.

۱۶۴-  رك: التاريخ الاسلامى و الحضارة الاسلاميه؛ ج ۲، ص ۳۵، ۳۶، ۴۹، ۲۰۱، ۲۰۲.

۱۶۵-  رك: الموسوعة العربية الميسرة، ص ۱۲۶۸ البدابة و النهاية، ج ۵، ص ۲۴۹، ۲۵۰ و ۲۸۹.

۱۶۶-  رك: سلمان الفارسى علامه سبيتى. آن جا كه سخن «ماسينيون» را راجع به سلمان نقل مى كند.

۱۶۷-  «موالى»عبارت بوده اند از اسيرانى كه به بردگى گرفته شده سپس آزاد گرديده اند و اينها اندك بوده اند. و موالى از غير عرب آنهايى بوده اند كه اسلام آورده براى به دست آوردن حمايت لازم يا به اهداف ديگر، با بعض قبايل عرب هم پيمان مى شدند. هم پيمانى اينها به طور كلى در تقويت و تحكيم موقعيت قبيله اى كه با آن پيمان بسته مى شد در مقابل ديگر سودمند بود.

۱۶۸-  شرح نهج البلاغه / ابن ابى الحديد، ج ۳، ص ۲۶۷-۲۶۸. تاريخ الامم و الملوك، ج ۷، ص ۳۴۴. الكامل فى التاريخ، ج ۵، ص ۳۴۸. الامامة و السياسه، ج ۲ ص ۱۳۷. و رك البداية و النهايه، ج ۱۰، ص ‍ ۲۸، العقد الفريد، ج ۴، ص ۴۷۹. النزاع و التخاصم، ص ۴۵ و ضحى الاسلام، ج ۱، ص ۳۲.

۱۶۹-  الجذور التاريخيه للشعوبيه / عبد العزيز الدورى، ص ۱۶-۲۰.

۱۷۰-  اقتضاء الصراط المستقيم، ص ۱۴۸.

۱۷۱-  اقتضاء الصراط المستقيم، ص ۱۶۰.

۱۷۲-  رك: الاسلام و المشكلة العنصريه، ص ۹۷-۱۰۳.

۱۷۳-  رك: اقتضاء الصراط المستقيم، ص ۱۴۲-۱۷۰.

۱۷۴-  رك: تاريخ التمدن الاسلامى، ج ۲، بخش ۴، ص ۳۴۴ از: الاغانى، ج ۴، ص ۱۲۵.

۱۷۵-  رك: تاريخ الفريد، ج ۳، ص ۴۰۳-۴۱۷. الفهرست / ابن نديم، ص ۱۲۴. نوادر المخطوطات، ج ۱، ص ۳۳۱ تا آخر كتاب. البيان و التبيين، ج ۳، ص ۵ به بعد و منابع ديگر.

۱۷۶-  اقتضاء الصراط المستقيم، ص ۱۴۹.

۱۷۷-  البيان و التبيين، ج ۳، ص ۵.

۱۷۸-  العقد الفريد، ج ۳، ص ۴۰۳، ۴۰۵ و ۴۰۸. و رك: الجذور التاريخية للشعوبيه، ص ۹

۱۷۹-  لسان العرب، ج ۱، ص ۵۰۰. اساس البلاغه، ص ۲۳۶. النهايه (در لغت) ج ۲، ص ۴۷۸.

۱۸۰-  العين، ج ۱، ص ۲۶۳.

۱۸۱-  رك: رساله ابن غريسه در: نوادرالمخطوطات، ج ۱، ص ۳۲۹-۳۳۰. و چهار جوابى كه از جانب علماى اندلسى به آن رساله داده شده در كتاب نامبرده آمده است.

الفهرست / ابن نديم، ص ۱۳۷، ۱۳۳ و ۱۱۸. الحيوان، ج ۴، ص ۴۴۸-۴۴۹ راجع به يونس بن ابى خروه و نيز امالى سيد مرتضى، ج ۱ ص ۱۳۲.

۱۸۲-  رك: الاسلام و المشكلة العنصريه، ص ۹۳

۱۸۳-  ضحى الاسلام، ج ۱، ص ۲۴. العقد الفريد، ج ۲، ص ۲۳۳ و ۲۳۵. و فيات الاعيان / ابن خلكان، ج ۲، ص ۳۷۳. شذرات الذهب، ج ۱، ص ۱۰۹.

۱۸۴-  وفيات الاعيان، ج ۲، ص ۳۷۳. ضحى الاسلام، ج ۱ ص ۲۴ و رك: تاريخ التمدن الاسلامى، ج ۲، جزء ۴، ص ۳۴۳.

۱۸۵-  الاوائل، ج ۲، ص ۶۱ و رك: العقد الفريد، ج ۳، ص ۳۱۶-۳۱۷. شذرات الذهب، ج ۱، ص ۱۰۹. ضحى الاسلام، ج ۱، ص ۲۴.

۱۸۶-  السيادة العربية و الشيعة و الاسرائيليات، ص ۵۶-۵۷. الكامل / ابن اثير، ج ۴، ص ۴۶۵. رك: تاريخ التمدن الاسلامى، ج ۱، جزء ۲، ص ۲۷۴. ربيع الابرار، ج ۳، ص ۶۰۰ ضحى الاسلام، ج ۱، ص ۲۴ از: محاضرات الادباء، ج ۱، ص ۲۱۸.

۱۸۷-  العقد الفريد، ج ۳، ص ۴۱۳. تاريخ التمدن الاسلامى، ج ۴، جزء، ص ۳۱۴.

۱۸۸-  العقد الفريد، ج ۳، ص ۴۱۳. تاريخ التمدن الاسلامى، ج ۴، جزء، ص ۳۱۴.

۱۸۹-  محاضرات الادباء، ج ۱، ص ۳۵۰.

۱۹۰-  «مطابق سنت قضاوت كردى و به عدل حكم دادى (حقاكه) خالفت را از دوردست به دست نياورده اى! » الاغانى، ج ۱۴، ص ۱۵۰. ضحى الاسلام، ج ۱، ص ۲۳-۲۴ و قريب به اين معنا در محاضرات الادباء، ج ۱، ص ۳۵۰ آمده است.

۱۹۱-  المصنف / صنعانى، ج ۴ ص ۴۸۵ و رك: الالمام، ج ۱، ص ۱۸۶.

۱۹۲-  الالمام، ج ۱، ص ۱۶.

۱۹۳-  رك: الاخبار الطوال، ص ۲۹۹، ۳۰۰ و ۳۰۴. الكامل فى التاريخ، ج ۴، ص ۲۲۷، ۲۳۱ و ۲۶۸-۲۶۹. السيادة العربية و الشيعة و الاسرائيليات، ص ۴۰. تاريخ التمدن الاسلامى، ج ۱، بخش ۲، ص ‍ ۲۸۲-۲۸۳.

۱۹۴-  الكمال فى تاريخ، ج ۴، ص ۲۳۱. تاريخ الامم و الملوك، ج ۶ ص ۴۴، ط دارالمعارف، مصر.

۱۹۵-  ضحى الاسلام، ج ۱، ص ۲۵.

۱۹۶-  رك: العقد الفريد، ج ۶، ص ۱۳۰-۱۳۱ ضحى الاسلام، ج ۱ ص ۲۵. تاريخ التمدن الاسلامى، ج ۲ بخش ۴، ص ۳۴۳.

۱۹۷-  رك: ارشاد مفيد، ص ۲۶۸. بحارالانوار، ج ۴۶، ص ۱۸۶-۱۸۷. العقد الفريد، ج ۶، ص ۱۲۸. تهذيب تاريخ دمشق، ج ۶ ص ۲۳ و ۲۴. عمدة الطالب، ص ۲۵۵-۲۵۶. البيان و التبيين، ج ۱ ص ۳۱۰. ربيع الابرار، ج ۳، ص ۳۳. مروج الذهب، ج ۳، ص ۲۰۶. تاريخ الامم و الملوك، ج ۷، ص ۱۶۵. كامل ابن اثير، ج ۵، ۲۳۲. بهجة الآمال، ج ۴، ص ۲۳۲. قاموس الرجال، ج ۴، ص ۲۶۰.

۱۹۸-  العقد الفريد، ج ۳ ص ۴۱۲-۴۱۳.

۱۹۹-  العقد الفريد، ج ۳، ص ۴۱۳. الكمال / مبرد، ج ۴، ص ۱۵.

۲۰۰-  رك: العقد الفريد، ج ۳، ص ۴۱۲-۴۱۵.

۲۰۱-  الكامل / مبرد، ج ۴، ص ۱۶.

۲۰۲-  معجم البلدان، ج ۵، ص ۳۵۰. محاضرات الادباء، ج ۱، ص ۳۵۰.

۲۰۳-  الغدير، ج ۱۱، ص ۲۷.

۲۰۴-  العقد الفريد، ج ۳، ص ۳۲۳. عمر و بن عتيته از عمويش معاويه امور ديگرى در اين رابطه نقل كرده است، به مرجع نامبرده مراجعه شود.

۲۰۵-  الحيوان، ج ۷، ص ۲۲۰. الجذور التاريخية للزندقة و الشعوبيه از: البيان و التبيين، ج ۳ ص ۱۴. اما ما آن را در اين كتاب نيافتيم. شايد اشتباهى رخ داده است.

۲۰۶-  الزندقة و الشعوبيه، ص ۲۱.

۲۰۷-  الالمام، ج ۱ ص ۱۸۶.

۲۰۸-  رك: الاسلام و المشكلة العنصريه، ص ۹۷-۱۰۳.

۲۰۹-  رك: نوادر المخطوطات، ج ۱، ص ۲۷۷.

۲۱۰-  حياة الصحابه، ج ۱، ص ۱۵۴ از: مجمع الزوائد، ج ۶، ص ۱۶۷. و گفته است: آن را طرانى با رجال صحيح روايت كرده البداية و النهايه، ج ۴، ص ۲۹۱ از: بيهقى.

۲۱۱-  الاموال، ص ۱۹۷-۱۹۹. الايضاح، ص ۲۴۹. قضاء اميرالمؤمنين علىعليه‌السلام ، ص ۲۴۶ از منبع پيشين. تاريخ الامم و الملوك، ط الاستقامه، ج ۲، ص ۵۴۹. سنن بيهقى. ج ۹ص ۷۳-۷۴. نيل الاطار، ج ۸، ص ۱۵۰. المسترشد فى امامة علىعليه‌السلام ، ص ۱۱۵. رك: المنصف / صنعانى، ج ۱۰، ص ۱۰۳-۱۰۵. و ج ۷ ص ۲۷۸-۲۷۹. النظم الاسلاميه / صبحى صالح، ص ۴۶۳.

۲۱۲-  تاريخ يعقوبى، ج ۲، ص ۴۶۳.

۲۱۳-  الايضاع، ص ۲۴۹.

۲۱۴-  رك: المصنف / عبد الرزاق، ج ۸، ص ۳۸۰ و ۳۸۱. و ج ۹و ص ۱۶۸. و المسترشد، ص ۱۱۵.

۲۱۵-  رك: المصنف / صنعانى، ج ۸، ص ۳۸۱-۳۸۰ و ج ۹ص ۱۶۸.

۲۱۶-  در اين باره رك: المصنف /صنعايى، ج ۱۰، ص ۱۰۴، ۳۰۳-۳۰۲. و ج ۷، ص ۲۷۹-۲۷۸. تاريخ الامم و الملوك، ط الاستقامه، ج ۲، ص ۵۴۹. و منابع ديگر.

۲۱۷-  رك: الغدير، ج ۶.

۲۱۸-  رك: الكامل فى التاريخ، ج ۲، ص ۳۸۲. تاريخ الامم و الملوك، ط الاستقامه، ج ۲، ص ۵۴۹. قضاء اميرالمؤمنين علىعليه‌السلام ، ص ۳۶۳-۲۶۴.

۲۱۹-  الاموال، ص ۱۹۷.

۲۲۰-  الاموال، ص ۲۰۵. فتوح البلدان، ص ۴۶۵.

۲۲۱-  الاموال، ص ۲۰۵.

۲۲۲-  رك: المصنف / صنعانى، ج ۱۱، ص ۳۲۵. تاريخ الامم و الملوك، ط الاستقامه، ج ۳، ص ۲۷۳. المسترشد فى امامة على بن طالبعليه‌السلام ، ص ۱۱۵. مستدك حاكم، ج ۴، ص ۴۳۹. حياة الصحابه، ج ۲، ص ۴۳۹. حياة الصحابه، ج ۲، ص ۸۲ از: كنز العمال، ج ۳، ص ۱۴۸ از: بيهقى از: ابن ابى شبيه. النظم الاسلاميه، ص ۳۱۰ و از: بيهقى، ج ۹ص ۳۹ و ج ۱ ص ۲۷۹.

۲۲۳-  المنصف / صنعانى، ج ۶، ص ۹۹

۲۲۴-  بر سبيل رك: به: ذكر اخبار اصبهان، ج ۱، ص ۹۹كشف الاستار، ج ۱، ص ۵۱. لسان الميزان، ج ۱، ص ۳۴۵. اقتضاء الصراط المستقيم، ص ۱۴۹-۱۴۸ و ۱۵۵-۱۵۸. العقد الفريد، ج ۳، ص ۳۲۴. ميزان الاعتدال، ج ۱ ص ۱۸۵. مجمع الزوائد، ج ۱۰، ۲۷۱. و ج ۱، ص ۸۹ از: بزار و طبرانى (در جامع اوسط) حياة الصحابه، ج ۲، ص ۴۱۵. ضحى الاسلام، ج ۱، ص ۷۶.

۲۲۵-  در برخى از منابع پيشين آمده است.

۲۲۶-  المصنف / صنعانى، ج ۵، ص ۴۷۶.

۲۲۷-  تاريخ عمر بن خطاب، ص ۲۴۰.

۲۲۸-  احسن التقاسيم، ص ۱۸.

۲۲۹-  مروج الذهب، ج ۲، ص ۳۲۰. المصنف / صنعانى، ج ۵، ص ۴۷۴. ورك: مجمع الزوائد، ج ۹، ص ۷۵ از: طبرانى طبقات / ابن سعد، ط صادر، ج ۳، ص ۳۴۹. المجروحون، ص ج ۳، ص ۳۵۰. حياة الصحابه، ج ۲، ص ۲۹. تاريخ عمر بن خطاب، ص ۲۳۸ و ۲۴۱.

۲۳۰-  تاريخ عمر بن خطاب، ص ۲۴۳.

۲۳۱-  عيون الاخبار / ابن قتيبه، ج ۱، ص ۱۳۰. كتاب بغداد / طيفور، ط ۱۳۸۸ ه. ق، ص ۳۸-۴۰. المحاسن و المساوى، ج ۲، ص ۲۷۸. الزهد و الرقائق، بخش «مارواه نعيم بن حماد»ص ۵۲. محاضرات الادباء، ج ۱ ص ۳۵۰. قضاء اميرالمؤمنين علىعليه‌السلام ، ص ۲۶۴ از: قتيبه و حموى. رك: الايضاح / ابن شاذان، ص ۴۸۶.

۲۳۲-  تهذيب تاريخ دمشق، ج ۵، ص ۴۴۶. تذكرة الحفاظ، ج ۱، ص ۳۱. سنن بيهقى، ج ۸، ص ۳۲. سير اعلام النبلاء ج ۲، ص ۴۴۰. كنز العمال، ج ۷، ص ۳۰۳.

۲۳۳-  السنن الكبرى، ج ۱۰، ص ۱۴. المنصف / صنعانى، ج ۱۱، ص ۸۶. حياة الصحابه، ج ۲، ص ۸۰۱ از: كنز العمال، ج ۸، ص ۵۸ از: بيهقى و از ابوذر هروى در: الجامع.

۲۳۴-  رك: اقتضاء الصراط المستقيم، ص ۱۶۲.

۲۳۵-  السنن الكبرى، ج ۹ ص ۲۳۴. ورك: المصنف / صنعانى، ج ۱، ص ۴۱۱. اقتضاء الصراط المستقيم، ص ۱۹۹ و ۲۰۵ از: المصنف ابن شبيه التراتيب الادارية، ج ۱ ص ۲۰۶-۲۰۵.

۲۳۶-  ربيع الابرار، ۱، ص ۷۴۹. اقتضاء الصراط المستقيم، ص ۲۰۵ رك: ص ۳۴۹-۳۵۰ جامع البيان، ج ۴، ص ۴۰.

۲۳۷-  التراتيب الادارية، ج ۱ ص ۲۰۵.

۲۳۸-  رك: طبقات / ابن سعد، ط صادر، ج ۴، ص ۱۷۶ و ج ۶، ص ۴۱ و ط ليدن، ج ۷، ص ۱۱. الفائق، ج ۲ ص ۳۴۹-۳۵۰. جامع البيان، ج ۴، ص ۴۰.

۲۳۹-  لسان الميزان، ج ۱، ص ۴۰۶. ميزان الاعتدال، ج ۱، ص ۲۳۰. المجروحون، ج ۱، ص ۱۲۹.

و در «قضاء الصراط المستقيم»ص ۲۰۵ اين روايت به رسول الله -صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم - نسبت داده كه: «هر كس به خوبى به عربى تكلم مى كند به فارسى تكلم نكند كه نفاق مى آورد! »

۲۴۰-  مسند احمد، ج ۲، ص ۳۹۰. الرصف، ج ۱، ص ۸۳. سنن ابن ماجه، فى الطب، «باب الصلوة شفاء»شماره ۳۴۵۸. السيرة النبويه / دحلان، ج ۲، ص ۲۴۸. در منبع اخير سخن گفتن رسول الله -صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم - به فارسى با جابر نيز ذكر گرديده است. و در المعجم الصغير، ج ۱، ص ۲۱۴ نيز مطلبى آمده است كه دلالت مى كند بر اين كه پيامبر -صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم - فارسى را مى دانسته است.

۲۴۱-  المجرمون، ج ۱، ص ۲۳۲.

۲۴۲-  حياة الصحابه، ج ۳، ص ۱۵۰ از كنز العمال، ج ۵، ص ۲۱۶ از: ابويعلى. المنصف / صنعانى، ج ۱۱، ص ۴۳۹. و در حاشيه آن از: مسلم و ابويعلى. منتخب كنز العمال، در حاشيه مسند احمد، ج ۵، ص ‍ ۲۱۶.

۲۴۳-  رك: شرح ابن ابى الحديد، ص ۱۱۱. العثمانيه / جاحظ، ص ۲۱۱. المسترشد فى امامةعليه‌السلام ، ص ۱۱۵. تاريخ يعقوبى، ج ۲، ص ۱۵۲ و ۱۵۳. نهج الصباغه، ج ۱۲، ص ۲۰۲. تلخيص ‍ الشافى، ج ۴، حاشيه ص ۱۴-۱۵ از منابع متعدد. و نيز رك: طبقات الزوائد، ج ۶ و ۴. كنز العمال، ج ۳، ص ۳۰۹ و ۳۱۵. حياة الصحابه، ج ۲، ۲۳۵ - ۲۲۸. تاريخ الامم و الملوك. و رك: به هر جا كه مورخان راجع به كتابت ديوآنها در زمان خلافت عمر بن خطاب نوشته اند.

۲۴۴-  رك: اقتضاء الصراط المستقيم، ص ۱۵۹.

۲۴۵-  الايضاح، ص ۲۵۲.

۲۴۶-  العثمانيه، ص ۲۱۱.

۲۴۷-  الانصاب الاشراف (بخش سيرة النبىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) ص ۴۴۲. و رك: تاريخ الامم و الملوك، ج ۲، ص ۶۱۴.

۲۴۸-  الايضاح، ص ۲۸۰ و ۲۸۶. و در حواشى آن از منابعى چند. و رك: الاستغاثه، ص ۴۵. المسترشد فى امامة علىعليه‌السلام ، ص ۱۱۴. السنن الكبرى، ج ۷، ص ۱۳۳.

المنصف / صنعانى، ج ۶، ص ۱۵۲ و ۱۵۴. نفس الرحمان، ص ۲۹. محاضرات الادباء، ج ۲، بخش ۳، ص ‍ ۲۰۸.

۲۴۹-  العثمانيه، ص ۲۱۱.

۲۵۰-  الايضاح، ص ۲۸۶.

۲۵۱-  الاسلام و المشكلة العنصريه، ص ۶۷. از: المجامع الصغير / محمد بن حسن، ص ۳۲. حاشيه كتاب الخراج / ابويوسف، ص بولاق.

۲۵۲-  رك: المنصف / صنعانى، ج ۶، ص ۱۵۴. كلام ابوحنيفه در ضحى الاسلام، ج ۱، ص ۷۷. و سخن شافعيان در: الاسلام و المشكلة العنصريه، ص ۶۷ از كتاب: التنبيه فى الفقه الشافعى، ص ۹۵ آمده است. و رك: اقتضاء الصراط المستقيم، ص ۱۵۹.

۲۵۳-  بداية المجتهد، ج ۲، ص ۳۵۱.

۲۵۴-  رك: كشف الاستار، ج ۲، ص ۱۶۱. مجمع الزوائد، ج ۴، ص ۲۷۵.

۲۵۵-  مروج الذهب، ج ۲، ص ۵۶. ملاحظه مى شود كه مصراع دوم موزون نيست احتمالا صحيح آن چنين است و: «ولا ينكحوا فى الفارسينا».

۲۵۶-  الفائق، ج ۱، ص ۳۵۳. «طمعى كه انسان را به سوى شخص پست و لئيم بكشاند خير ندارد وقوت لايموت مرا بس است».

۲۵۷-  رسائل الجاحظ، ج ۱، ص ۱۹۷.

۲۵۸-  الكامل / مبرد، ج ۴، ص ۱۶.

۲۵۹-  نفس الرحمان، ص ۱۴۴. دلائل الامامه، ص ۸۲-۸۱. بحارلانوار، ج ۴۶. ص ۱۵-۱۶. و ج ۹۷ ص ‍ ۵۶. ج ۴۵. ص ۳۳۰. مناقب / ابن شهر آشوب، ج ۴، ص ۴۸.

۲۶۰-  سليم بن قيس، ص ۱۴۲. رك: نفس الرحمان، ص ۱۴۴. سفينة البحار، ج ۲، ص ۱۶۵.

۲۶۱-  رك: كتاب سليم بن قيس، ص ۱۴۲-۱۴۳. نفس الرحمان، ص ۱۴۴.

۲۶۲-  رك: كتاب سليم بن قيس، ص ۱۴۰-۱۴۱. نفس الرحمان، ص ۱۴۴. سفينة البحار، ج ۲، ص ۱۶۵.

۲۶۳-  الموطاء، ج ۲، الغدير، ج ۶، ص ۱۸۷. از: الموطاء. بداية المجتهد، ج ۲، ص ۳۵۱.

و رك: المصنف / صنعانى، ج ۱۰، ص ۳۰۰-۳۰۱ و از: كنز العمال، ج ۶. تيسير الوصل، ج ۲، ص ۱۸۸.

۲۶۴-  تيسير الوصل، ج ۲، ص ۱۸۸.

۲۶۵-  بداية المجتهد، ج ۲، ص ۳۵۱. و رك: المصنف / صنعانى، ج ۱۰، ص ۳۰۰-۳۰۱ از عثمان و عمر. رك: كنز العمال، ج ۶.

۲۶۶-  البصائر و الذخائر، ج ۱، ص ۱۹۵.

۲۶۷-  التراتيب الاداريه، ج ۲، ص ۲۰. و در صفحه ۲۱ نصوصى ديگر آمده است. مراجعه شود.

۲۶۸-  التراتيب الاداريه، ج ۲، ص ۱۷.

۲۶۹-  حياة الصحابه، ج ۳، ص ۴۸۸. از: كنز العمال، ج ۸، ص ۲۰۷.

۲۷۰-  الطبقات الكبرى / ابن سعد، ط ليدن، ج ۴، يخش ۱، ص ۱۱۷.

۲۷۱-  حياة الصحابه، ج ۲، ص ۴۴۷ از: كنز العمال، ج ۲، ص ۳۱۹ و ۱۷۲.

۲۷۲-  الغارات، ج ۲، ص ۴۹۹.

۲۷۳-  رك: الغارات، ج ۱، ص ۷۰. انساب الاشراف (تحقيق محمودى) ج ۲، ص ۱۴۱. سنن بيهقى، ج ۶، ص ۳۳۹. تاريخ يعقوبى، ج ۲، ص ۱۸۳. روضة كافى، ص ۶۹. حياة الصحابه، ج ۲، ص ۱۱۲. از: بيهقى. بحارالانوار، ج ۴۱، ص ۱۳۷. از: شرح ابن ابى الحديد، ج ۱، ص ۲۱۷-۲۱۵. الغدير، ج ۸، ص ۲۴۰. و نهج الصباغه، ج ۱۲، ص ۲۰۷-۱۹۷. از: بعض منابع مذكور و منابع ديگر. و در حاشيه «الغارات» از: وسائل، ج ۲ ص ۴۳۱. و از بحارالانوار، ج ۸، ص ۷۳۹.

۲۷۴-  رك: الامالى / شيخ مفيد، ص ۱۷۶- ۱۷۵. امالى شيخ طوسى، ج ۱، ص ۱۹۷، ۱۹۸. الغارات، ج ۱، ص ۷۵. نهج الصباغه، ج ۱۲، ص ۱۹۶. وسائل شيعه ج ۱۱، ص ۸۲-۸۱. كافى، ج ۴، ص ۳۱. تحف العقول، ص ۱۲۶. الامامه و السياسه، ج ۱، ص ۱۵۳. نهج البلاغه / شرح عبده - ج ۲ ص ۱۰. شرح ابن ابى الحديد ج ۲، ص ۱۹۷ و ۲۰۳. بحارالانوار ج ۴۱، ص ۱۳۳ و ۱۳۴.

۲۷۵-  از باب نمونه رك: المعيار و الموازنه، ص ۱۱۴-۱۱۳ مناقب ابن شهر آشوب، ج ۲، ص ۱۱۱.

۲۷۶-  كافى، ج ۵، ص ۳۱۸-۳۱۹. و رك: سفينة البحار، ج ۲، ص ۱۶۵. نفس الرحمان، ص ۳۰. بحارالانوار، ج ۴۲، ص ۱۶۰.

۲۷۷-  رك: الكامل / مبرد، ج ۲، ص ۶۲. الغارات، ج ۲ ص ۴۹۸-۴۹۹. شرح ابن ابى الحديد، ج ۲، ص ‍ ۲۸۴ و ج ۱۹، ص ۱۲۴. الفائق، ج ۱، ص ۳۱۹. كنزالعمال، ج ۴، ص ۳۹۷ از: ابن ابى شبيه، حارث، ابى عبيد، دورقى، بزار و ابن جرير (ابن جرير ورايت را صحيح دانسته است) و غريب الحديث، ج ۳، ص ‍ ۴۸۴. النهاية، ج ۳، ص ۸۷. تفسير عياشى، ج ۱، ۳۶۰-۳۶۱. بحارالانوار، ج ۴۱، ص ۱۱۸. و تفسير برهان، ج ۱، ص ۵۲۷. تفسير نورالثقلين، ج ۱، ص ۵۹۷-۵۹۸. قاموس الرجال، ج ۲، ص ۹۹. نهج الصباغه، ج ۱۳، ص ۴۰۰. مجله نور علم، مقاله علامه محقق احمدى ميانجى از بعض منابع ياد شده و از: نثرالدرر، ج ۱، ص ۲۹۹-۳۰۰. و از: تهذيب الكامل، سباعى، ج ۲، ص ۱۱۶. شرح كامل / مرصفى، ج ۴، ص ۱۹۴.

۲۷۸-  زين العابدين / عبد العزيز سيد الاهل، ص ۴۷.

۲۷۹-  همان مدرك، ص ۷.

۲۸۰-  بحارالانوار، ج ۴۶، ص ۱۶۴-۱۶۵. و رك: ص ۳۶۱. ائمتنا، ج ۱، ص ۲۸۷-۲۸۸. از كتاب زين العابدين / عبدالعزيز سيد الاهل، ص ۶۰ و از العقد الفريد، ج ۶، ص ۱۲۸ و از: المناقب / ابن شهر آشوب، ج ۳، ص ۳۰۰.

۲۸۱-  الاسلام و المشكلة العنصريه، ص ۶۵-۶۶. از: الموالى فى العصر العباسى، ص ۳۹.

۲۸۲-  عيون اخبار الرضا، ج ۲، ص ۱۲۸. بحارالانوار، ج ۴۶، ص ۸-۹.

۲۸۳-  رك: كافى، ج ۵، ص ۳۶۴-۳۶۱. بحارالانوار، ج ۴۶. ص ۱۳۹-۱۴۰. الاسلام و المشكلة العنصريه، ص ۶۶ از: الموالى فى العصر الاموى، ص ۶۶.

۲۸۴-  سوره مائده، آيه ۱۸.

۲۸۵-  سوره جمعه، آيه ۶.

۲۸۶-  الكنز المرصود، مقارنة الاديان (يهوديت)، ص ۲۷۲.

۲۸۷-  مقارنة الاديان (يهوديت)، ص ۲۷۲. الكنز المرصود، ص ۶۷-۶۸ و از تلمود (شريعت اسرائيل) ص ‍ ۲۵.

۲۸۸-  الكنز المرصود، ص ۶۷ و ۶۸.

۲۸۹-  همان مدرك.

۲۹۰-  الكنز المرصود، ص ۶۹.

۲۹۱-  الكنز المرصود، ص ۶۶. اليهود قديما و حديثا، ص ۶۹. مقارنة الاديان (يهوديت ) ص ۲۷۲.

۲۹۲-  الكنز المرصود فى قواعد التلمود، ص ۷۲.

۲۹۳-  اليهود قديما و حديثا، تفسير الجواهر / طنطاوى، ج ۲، ص ۱۳۶.

۲۹۴-  الحضارة الاسلامية فى القران الرابع الهجرى، ص ۱، ص ۳۰۱.

۲۹۵-  طبقات / ابن سعد، ط صادر، ج ۳، ص ۸۱.

۲۹۶-  جامع البيان، ج ۴، ص ۲۵. ضحى الاسلام، ج ۱، ص ۱۸.

۲۹۷-  نهج البلاغة / شرح عبده، خطبه ۲۵.

۲۹۸-  در اين باره مراجعه كنيد به كتاب ما «الصحيح من سيرة النبى الاعظمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم » ج ۱، ص ۴۷-۴۸.

۲۹۹-  شرح ابن ابى الحديد، ج ۲۰، ص ۲۹۹.

۳۰۰-  كافى، ج ۸، ص ۵۹-۶۳.

۳۰۱-  رك: شرح ابن ابى الحديد، ج ۲ ص ۲۸۳ و ج ۱، ص ۲۶۹. الصراط المستقيم، ج ۳، ص ۲۶. تلخيص ‍ الشافى، ج ۴، ص ۵۸. بحارالانوار، ط قديم، ج ۸، ص ۲۸۴.

۳۰۲-  رجال مامقانى، ج ۲، ص ۸۳.

۳۰۳-  همان مدرك.

۳۰۴-  المعيار و الموازنه، ص ۱۱۳.

۳۰۵-  الكامل / مبرد، ج ۱، ص ۱۴۴.

۳۰۶-  الاخبار الطوال، ص ۲۰۷. تاريخ الامم و الملوك، ج ۴، ص ۶۲. الكامل / ابن اثير، ج ۳، ص ۳۴۳. انساب الاشراف (تحقيق محمودى) ج ۲، ص ۳۷۰-۳۷۱. نهج الصباغة، ج ۷، ص ۱۴۳.

۳۰۷-  محاضرات / راغب، ج ۲، جزء ۳، ص ۱۸۸.

۳۰۸-  الثقات، ج ۲، ص ۲۹۵. الخوارج و الشيعة، ص ۷۱.

۳۰۹-  الخوارج و الشيعة، ص ۷۱.

۳۱۰-  الفصول المهمة / ابن صباع. ص ۴۹.

۳۱۱-  شرح ابن الحديد، ج»، ص ۲۴.

۳۱۲-  تاريخ طبرى، ج ۳، ص ۳۱۶. الكامل / ابن اثير، ج ۳، ص ۱۴۳. الغدير، ج»ت ص ۳۵، از: شرح ابن ابى الحديد، ج ۱، ص ۱۵۸-۱۶۰. و از: تاريخ ابن خلدون ج ۲، ص ۳۸۷-۳۸۹. تاريخ ابى الفداء، ج ۱، ص ‍ ۱۶۸.

۳۱۳-  الامامة و السياسة، ج ۱، ص ۱۴۶. و رك: تاريخ طبرى، ج ۴، ص ۵۶. نهج الصباغة، ج ۷، ص ۱۷۹. و مراجعه شود به كتاب ما: الحياة السياسية للامام الحسنعليه‌السلام . و كامل / ابن اثير، ج ۳، ص ۳۳۷.

۳۱۴-  الاماة و السياسة، ج ۱، ص ۱۳۰.

۳۱۵-  العقد الفريد، ج ۴، ص ۳۰۰. الغدير، ج»ت ص ۱۶۹ از منبع ياد شده

۳۱۶-  رك: تاريخ الامم و الملوك، ط دارالمعارف مصر، ج ۶، ص ۴۵. و الكامل / ابن اثير، ج ۴، ص ۲۳۱.

۳۱۷-  رك: تاريخ عمر بن خطاب / ابن جوزى، ص ۲۳۸-۲۳۹. و هر كتاب تاريخى ديگر كه متذكر قتل خليفه دوم شده است.

۳۱۸-  شرح ابن ابى الحديد، ج ۷، ص ۳۷.

۳۱۹-  رك: المعيار و الموازنة، ص ۱۱۳-۱۱۴.

۳۲۰-  شرح ابن ابى الحديد، ج ۷، ص ۳۷ از: الكافى. نهج الصباغة، ج ۱۲، ص ۲۰۰.

۳۲۱-  الفتوح / ابن اعثم، ج ۴، ص ۱۴۹. شرح ابن ابى الحديد، ج ۱۶، ص ۲۳. و از جمهرة رسائل العرب، ج ۲، ص ۱. و رك: حياة الامام الحسن بن على / قرشى، ج ۲، ص ۲۶.

۳۲۲-  شرح ابن الحديد، ج ۲، ص ۱۱۹. الغارات، ج ۲، ص ۴۳۱. بحارالانوار، ط، قديم، ج ۸، ص ۶۲۱. الدرجات الرفيعه، ص ۱۵۶. نهج السعاده، ج ۵، ص ۳۰۲.

۳۲۳-  الخوارج و الشيعه، ص ۲۲۷-۲۲۸.

۳۲۴-  ربيع الابرار، ج ۳، ص ۲۲.

۳۲۵-  روح الاسلام، ص ۳۰۶.

۳۲۶-  السياده العربيه و الشيعه و الاسرائيليات.

۳۲۷-  انساب الاشراف / بلاذرى (تحقيق محمودى) ج ۳، ص ۲۹۵.

۳۲۸-  الاوئل / عسكرى، ج ۲، ص ۶۱ - ۶۲، ورك: العقد الفريد، ج ۳، ص ۴۱۶ - ۴۱۷. وشذرات الذهب، ج ۱، ص ۱۰۹. در عقد الفريد ماجراى سعيد بن جبير ذكر نشده اما در وفيات الاعيان، ج ۲، ص ۳۷۳ آمده است.

۳۲۹-  معرفة علوم الحديث، ص ۱۹۸ - ۱۹۹.

۳۳۰-  همان مدرك.

۳۳۱-  ربيع الابرار، ج ۱، ص ۸۱۱.

۳۳۲-  العقد الفريد، ج ۳، ص ۴۱۵-۴۱۶.

۳۳۳-  شذرات الذهب، ج ۱، ص ۱۰۳. معجم البلدان ج ۲، ص ۳۵۴.

۳۳۴-  معجم البلدان، ج ۲، ص ۳۵۳.

۳۳۵-  رك: مقدمه ابن خلدون، ص ۵۴۳-۵۴۵. التراتيب الاداريه، ج ۲، ۲ ۳۱۸.

۳۳۶-  ربيع الابرار، ج ۳، ص ۳۱.

۳۳۷-  انساب الاشراف «تحقيق محمودى»ج ۳، ص ۲۹۵.

۳۳۸-  الاصابة، ج ۲، ص ۶۲. الاستيعاب، مطبوع بر حاشيه الاصابة، ج ۲، ص ۶۰. و ج ۴، ص ۵۹. الغدير، ج ۱۰، ۱۰۳-۱۰۴. صاحب الغدير - قدس سره - به اين روايت اشكال و خدشه وارد كرده است. السيرة النبوية / ابن هشام، ج ۲، ص ۱۵۲. اسد الغابة، ج ۲، ص ۳۳۰-۳۳۱. طبقات / ابن سعد، ط ليدن، ج ۴، جزء ۱، ص ۶۰. تهذيب تاريخ دمشق، ج ۶، ص ۲۰۳، شرح ابن ابى الحديد، ج ۱۸، ص ۳۷. تهذيب الاسماء، ج ۱ ص ۲۲۷. قاموس الرجال، ج ۷، ص ۲۵۶. نفس الرحمان، ص ۹۱-۸۵. از: ابى عمر و از مناقب خوارزمى، فصل ۱۴. تهذيب التهذيب، ج ۴، ص ۱۳۸.

۳۳۹-  طبقات / ابن سعد، ط ليدن، ج ۴، بخش ۱، ص ۶۰.

۳۴۰-  نفس الرحمان، ص ۸۵ از: حسين بن حمدان.

۳۴۱-  طبقات / ابن سعد، ط ليدن، ج ۴، بخش ۱، ص ۶۰.

۳۴۲-  انساب الاشراف «بخش زندگانى پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم »ج ۱، ص ۲۷۱.

۳۴۳-  نفس الرحمان، ص ۸۵ از: انساب الاشراف.

۳۴۴-  بصائر الدرجات، ص ۲۵. كافى، ج ۱، ص ۳۳۱. الغدير، ج ۷، ص ۳۵ از: دو منبع گذشته. اختيار معرفة الرجال، ص ۱۷. بحارالانوار، ج ۳۲. ص ۳۴۳. مصابيح الانوار، ج ۱ ص ۳۴۸. قاموس الرجال، ج ۴، ۴۱۸-۴۱۹. ظاهرا روايت از نظر سند معتبر است.

۳۴۵-  كافى، ج ۸، ص ۱۶۲. بحارالانوار، ج ۲۲، ص ۳۴۵. از: كافى. نفس الرحمان، ص ۹۱.

۳۴۶-  رك: كتاب «الصحيح من سيرة النبى الاعظمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم »ج ۳. آن جا كه از حديث مؤ اخات سخن گفته ايم.

۳۴۷-  طبقات / ابن سعد، ط ليدن، ج ۲، ص ۱۱۵.

۳۴۸-  تذكرة الحفاظ، ج ۱، ص ۲۵.

۳۴۹-  الاستيعاب، در حاشيه الاصابه، ج ۳، ص ۱۷. و ج ۴، ص ۶۰. الاصابه، ج ۳، ص ۴۶. التراتيب الادراية، ج ۲، ص ۴۲۶-۴۲۷.

۳۵۰-  الكشاف، ج ۳، ص ۵۳۷. قاموس الرجال، ج ۱۰. ص ۶۹. از: منبع پيشين.

۳۵۱-  الاستيعاب، مطبوع بر حاشيه الاصابة، ج ۳، ص ۱۶. و به ج ۴، ص ۶۰ نيز مراجعه شود.

۳۵۲-  قاموس الرجال، ص ج ۷، ۲۵۶. و ج ۱۰، ص ۶۹. انساب الاشراف، ص ۲۷۱. و رك: طبقات / ابن سعد، ج ۴، بخش ۱، ص ۶۰.

۳۵۳-  طبقات / ابن سعد، ج ۴، بخش ۱، ص ۲۲.