شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

قصه های قرآن به قلم روان

مؤلف: محمد محمدی اشتهاردی

این کتاب توسط مؤسسه فرهنگی - اسلامی شبکة الامامین الحسنینعليهما‌السلام بصورت الکترونیکی برای مخاطبین گرامی منتشر شده است.

لازم به ذکر است تصحیح اشتباهات تایپی احتمالی، روی این کتاب انجام نگردیده است.

سخن ناشر

بدانید كه این قرآن، همان خیرخواه و نصیحت گویى است كه در آن فریب و خیانت راه ندارد. راهنمایى است كه جز به راه راست و درست نمى رود و خبردهنده اى است كه دروغ نمى گوید. هیچ كس با این قرآن ننشست، جز این كه چیزى به او افزوده و چیزى از او كاسته شد؛ بصیرت و هدایتش افزون و گمراهى و نابینایى اش كاسته گردید، و بدانید كه پس از قرآن به هیچ راهنمایى نیازى نمانده و پیش از قرآن، هیچ كس از هدایت بى نیاز نبوده است. پس درمان دردهاى خود را در آن بجویید و در سختى هایتان از آن كمك بخواهید، زیرا در این قرآن، شفاى بزرگترین دردها كه همان كفر و نفاق و تباهى و گمراهى است، وجود دارد.

(نهج البلاغه - خطبه ۱۷۵)

قرآن مجید، قانون اساسى ما و سنگ بناى تمدن اسلامى است. حتى صاحبنظران بى غرض بیگانه، به این نتیجه رسیده اند كه در فرهنگ بشرى، كتابى فرهنگ آفرین و زندگى سازتر از قرآن وجود ندارد.

همچنین هیچ كتابى اعم از كتب مقدس یا كتب دیگر نیست كه تاریخى به قدمت و در عین حال تاریخچه اى به روشنى قرآن داشته باشد. امروزه حتى اسلام شناسانى كه رقیبانه، یا به ندرت خصمانه به فرهنگ اسلام و تاریخ قرآن مى نگرند، به این حقیقت كه قرآن بى افزود و كاست، همان است كه در زمان حیات رسول اكرم،صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم توسط كاتبان وحى با ابزار ساده و ابتدایى آن زمان نوشته شده و طى مراحل بعد، به اقطار و مراكز فرهنگى و سیاسى مهم جهان اسلام ارسال شده است، اذعان دارند.

آرى، قرآن مجید سر منشأ و سرچشمه اغلب علوم و معارف اسلامى است. قرآن كریم غیر از آن كه وحى نامه الهى است، كهن ترین سند تاریخى اسلامى نیز به شمار مى آید و در شناساندن سیره نبوى، تاریخ صدر اسلام، غزوات و تحولات مربوط به تكوین اسلام، قدیمى ترین منبع است.

قرآن مجید با بیان بهترین داستان هاى دنیا، توصیه هاى بسیار به فضایل اخلاقى و نهى تخطئه از رذایل اخلاقى، اساس اخلاق و حكمت عملى را بنیان مى نهد و خود یك رساله اخلاقى متعالى است.

تمامى فرق مسلمین معتقدند، قرآن كریم بر پیامبر اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نازل شده و به حكم آیات ۴۴ و ۶۴ سوره مباركه نحل، پیامبر عظیم الشأن اسلام،صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مفسر و مبین حقیقى قرآن مى باشند. و این مفسر بزرگوار مى فرمایند: قرآن و عترت من از یكدیگر جدا شدنى نیستند، و مادامى كه امت اسلام به این دو امانت گرانقدر تمسك جویند، گمراه نخواهند شد. و معصومینعليهم‌السلام نیز در پاسخ اصحاب فرموده اند: هرگاه در فهم معانى قرآن، با اشكال مواجه شدید، از آل محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بپرسید.(۱)

كتابى كه پیش روى دارید، داستان هاى موجود در قرآن را با زبانى بسیار روان و شیوا بیان نموده است. نیز براى تكمیل و گزارش جزئیات قصه ها، از روایات مستند معصومینعليهم‌السلام و نظرات برخى از مورخان و مفسران بزرگ قرآن مجید استفاده شده است. ضمن تشكر از مؤلف گرانقدر، دانشمند محترم حجة الاسلام و المسلمین جناب آقاى اشتهاردی، از خداوند بزرگ مسئلت داریم همه ما را در راه تأمل و تفكر در آیات قرآن و عمل به آن ها در تمام مراحل و مواقف زندگى موفق بدارد و نیز توفیق خدمت به قرآن و نشر معارف آن را به ما عنایت فرماید:( انَّكَ على كل شى ءٍ قدیر. )

مؤسسه انتشارات نبوى تهران - ۱۳۷۸

پیشگفتار

الف: قرآن شناسى

بدون تردید قرآن بزرگترین و آخرین كتاب آسمانى است كه بر پیامبر اكرم اسلام، خاتم پیامبران حضرت محمد بن عبداللهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نازل شده است.

و بدون تردید وقتى ما مى توانیم از قرآن كه بزرگترین و عمیقترین كتاب انسان سازى است بهره مند شویم كه آن را بشناسیم، و بهترین راه شناخت، آن است كه موضوعات آن را جدا جدا مورد بررسى قرار دهیم و با تجزیه و تحلیل عمیق، به اهداف آن دست یابیم.

هدف اصلى قرآن، هدایت بشر به سوى تكامل است، هدایتى كه در پرتو آن، رحمت همه جانبه مادى و معنوى براى انسان هاى با ایمان به دست مى آید، چنان كه در آیه ۵۷ سوره یونس مى خوانیم:

( یا أَیهَا النَّاسُ قَدْ جَاءتْكُم مَّوْعِظَةٌ مِّن رَّبِّكُمْ وَ شِفَاء لِّمَا فِى الصُّدُورِ وَ هُدًى وَ رَحْمَةٌ لِّلْمُؤْمِنِینَ؛ )

اى مردم! اندرزى از طرف پروردگارتان براى شما آمده است، و درمانى براى آنچه در سینه ها است، (شفاى دلهاى شما) و هدایت و رحمتى است براى انسانهاى با ایمان.

در این آیه، قرآن به عنوان موعظه (نرم كننده مزرعه دل براى كشت بذرهاى معنوى) و شفاء و درمان بیمارى هاى معنوى، و مایه هدایت به راه راست، و سرانجام، رحمت همه جانبه براى انسان ها معرفى شده است.

بنابراین، قرآن را باید به این عنوان بشناسیم و بپذیریم كه یك كتاب كامل انسان سازى است و آن چه در قرآن آمده، همه به نحوى انسان ها را به سوى هدایت راهنمایى مى كند. تمام آیات، جمله ها و واژه هاى آن در مسیر هدایت و ساختن انسان كامل به كار رفته است، و از آغاز تا انجام آن، كلمه اى نمى یابیم كه در راستاى هدایت و انسان سازى نباشد. از سوى دیگر قرآن در مسأله هدایت، یك كتاب كامل است و هیچگونه نقصى در آن نیست. همه ریشه ها، عوامل، زمینه ها، انگیزه ها و نتایج درخشان سعادت و هدایت را بیان كرده است، و شاعر چه زیبا سروده:

ب: موضوعات متنوع در قرآن

از آن جا كه انسان داراى ابعاد گوناگون است، راه هاى هدایت او نیز متنوع بوده و ابعاد گوناگون دارد. بر همین اساس كتابى كه به عنوان هدایت كامل انسان وضع مى شود، باید از همه ابعاد انسان سازى بهره مند باشد.

قرآن یك چنین كتابى است. عوامل و راه هاى گوناگون هدایت، از عقاید و معارف و اصول و فروع گرفته تا اخلاق و ارزش هاى مختلف زندگى را با بهترین بیان شرح داده است و در این راستا از هیچ عامل و قالب سازندگى فروگذار ننموده است. از جمله، ارزشها و ضد ارزش ها را در قالب داستان، تعیین نموده است.

طبیعتاً یك كتاب كامل انسان سازى نیز باید این گونه باشد، از یك سو نیروى فكر و اندیشه را بپروراند و از سوى دیگر عواطف و احساسات را حركت بخشد و در آخر راه كارهاى صحیح و بهینه را ارائه دهد و همچون دریاى ژرفى باشد كه داراى همه گونه ذخایر و گنجینه است.

قرآن داراى چنین ویژگى هایى است، چنان كه امیرمؤمنان علىعليه‌السلام مى فرمایند:

( وَ إِنَّ الْقُرآنَ ظَاهِرُهُ أَنِیقٌ، وَ بَاطِنُهُ عَمِیقٌ، لاَ تَفْنَى عَجَائِبُهُ، وَ لاَتَنْقَضِى غَرَائِبُهُ، وَ لاَ تُكْشَفُ الظُّلُمَاتُ إلاَّ بِهِ؛ )

همانا قرآن داراى ظاهرى زیبا، و شگفت انگیز و باطنى پرمایه و عمیق است، نكات ژرف آور آن فانى نگردد، و اسرار نهفته آن پایان نیابد، و هرگز تاریكیهاى (جهل و گمراهى) جز در پرتو آن، برطرف نخواهد شد.(۲)

و در مورد دیگر مى فرماید:

( وَ إِنَّ اللهَ سُبْحَانَهُ لَمْ یعِظْ أَحَداً بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ، فَإِنَّهُ حَبْلُ اللهِ الْمَتِینُ، وَ سَبَبُهُ الاَْمِینُ، وَ فِیهِ رَبِیعُ الْقَلْبِ، وَ ینَابِیعُ الْعِلْمِ، وَ مَا لِلْقَلْبِ جَلاَءٌ غَیرُهُ؛ )

خداوند سبحان هیچكس را به مطلبى مانند آن چه در قرآن آمده، موعظه نفرموده است، زیرا قرآن رشته محكم خدا، و وسیله امین او است، بهار دلها و چشمه هاى دانش در قرآن است، براى قلب و دل جلاء و درخششى جز قرآن نتواند یافت.(۳)

ج: نقش داستان ها در سازندگى انسان

یكى از بخش هاى مهم قرآن، داستان هاى پیامبران و پیشینیان و حوادث عصر نزول قرآن است، به طورى كه قسمت بسیار مهم قرآن به بیان سرگذشت پیشینیان اختصاص یافته است، چرا كه:

تاریخ حقیقى - دور از خرافات و هرگونه دروغ - همچون آیینه صافى است كه زشت و زیبا را نشان مى دهد، كامیابى ها و ناكامى ها و عوامل و نتایج آن ها را، و به طور خلاصه تمام قامت جوامع انسانى را منعكس مى نماید.

تاریخ؛ آزمایشگاه مسایل گوناگون است، چرا كه آنچه را انسان در ذهن خود با دلایل عقلى ترسیم مى كند، آن را در صفحه تاریخ به صورت عینى مى یابد و هیچ چیزى مانند تاریخ، نشانگر واقعیات زندگى به طور ملموس نیست.

داستان هاى حقیقى، همان فرازهاى تاریخ است. تاریخ مجموعه اى از ارزشمندترین تجربیات پیشینیان را براى ما به ارمغان مى آورد و به همین دلیل مى تواند نقش سازنده و بسیار اثربخشى در تربیت انسان ها داشته باشد.

تاریخ یكى از منابع بزرگ معرفت و شناخت است.

اهمیت تاریخ از این نظر است كه كمتر حادثه اى را در زندگى امروز مى توان یافت كه نمونه هایى از آن در گذشته نباشد، زیرا تاریخ همواره تكرار مى شود، و سعادت و شقاوت را به روشنى نشان مى دهد.

قرآن كه یك كتاب كامل تربیتى است، از تاریخ زندگى پیشینیان، كه وسیله مهم هدایت است، حداكثر استفاده را مى نماید، و با نشان دادن الگوها، در اعماق عواطف نفوذ مى كند و موجب تغییر و تحول مى شود.

قابل توجه این كه: داستان هاى قرآن در هر مورد، از بهترین نمونه ها استفاده كرده، و ریشه ها و عوامل و نتایج را همراه خود بیان نموده است و در نتیجه عالى ترین درسهاى ملموس و روشن را مى آموزد.(۴)

هدف قرآن از ذكر داستان ها، داستان سرایى و سرگرمى نیست، بلكه از جاذبه داستان كه داراى كشش ویژه اى است استفاده كرده، تا اندیشه ها را بارور سازد و موجب عبرت و تحول گردد.

چنان كه در آیه ۱۷۶ اعراف مى خوانیم، خداوند به پیامبرش مى فرماید:

( فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ یتَفَكَّرُونَ؛ )

این داستانها را براى آنها بازگو كن، شاید بیندیشند و بیدار شوند.

و در آیه ۱۱۱ سوره یوسف مى خوانیم:

( لَقَدْ كَانَ فِى قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لاُِوْلِی الأَلْبَابِ؛ )

قطعاً در سرگذشت آنها درس عبرتى براى صاحبان اندیشه است.

بر همین اساس امیرمؤمنان علىعليه‌السلام داستان هاى قرآن را سودمندترین داستان ها براى تربیت و پالایش نفوس دانسته و به فراگیرى آن ها تأكید مى كند و در فرازى از سخنانش فرماید:

( وَ تعَلِّمُوا الْقُرآنَ فَاِنَّهُ اَحسَنَ الحَدِیثِ، ...وَ اَحسِنُوا تِلاوِتِهِ، فِاِنَّهُ اَنفَعُ القَصَصِ؛ )

قرآن را فراگیرید كه بهترین گفته هاست... و آن را با نیكوترین صورت تلاوت كنید كه سودبخش ترین سرگذشتها است.(۵)

د: پیامبران در قرآن

بیشتر داستان هاى قرآن، از پیامبران و در رابطه با آن هاست.

درباره تعداد پیامبران، روایات مختلفى نقل شده، معروف این است كه خداوند ۱۲۴ هزار پیامبر، فرستاده است، اولین آن ها حضرت آدمعليه‌السلام و آخرین آن ها پیامبر اسلامصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم است. در این باره روایات متعددى نقل شده كه در این جا به ذكر یك روایت مى پردازیم. حضرت امام رضاعليه‌السلام از پدران خود از پیامبر اسلامصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نقل كرد كه فرمود:

( خلق الله عز و جل مأة الفٍ و اربعة و عشرین ألف نبىٍّ، انا اكرمهم على الله و لا فخر، و خلق الله عز و جل مأَة الفٍ و اربعةَ و عشرینَ الفِ وصىٍّ، فعَلِىٌّ اكرَمهُم عَلى اللهِ و افضَلُهُم؛ )

خداوند بزرگ ۱۲۴ هزار پیامبر را آفرید كه من گرامى ترین آن ها در پیشگاه خدا هستم، و این را از روى افتخار نمى گویم، و خداوند ۱۲۴ هزار وصى پیامبر آفرید كه علىعليه‌السلام گرامى ترین و برترین آن ها در پیشگاه خدا است.(۶)

اهداف پیامبران در یك جمله خلاصه مى شود كه عبارت است از: پاكسازى و بهسازى. نام ۲۶ پیامبر در قرآن به صراحت ذكر شده، و نام حضرت اشموئیل و خضرعليهما‌السلام گرچه به صراحت ذكر نشده، ولى مطالبى از آن ها به میان آمده است.

پیامبرانى كه - علاوه بر پیامبر اسلام - نام آن ها به طور صریح در قرآن آمده ۲۵ نفر هستند، اگر به این تعداد، حضرت اشموئیل و حضرت خضر را كه نام آن ها به صراحت در قرآن نیامده اضافه نماییم، بیست و هفت نفر به ترتیب زیر هستند:

۱ - آدم ۲ - ادریس - ۳ - نوح ۴ - هود ۵ - صالح ۶ - ابراهیم ۷ - اسماعیل ۸ - اسحاق ۹- لوط ۱۰ - یعقوب ۱۱ - یوسف ۱۲ - ایوب ۱۳ - ذى الكفل ۱۴ - شعیب ۱۵ - موسى ۱۶ - هارون ۱۷ - اشموئیل(۷) ۱۸ - داوود ۱۹ - سلیمان بن داوود ۲۰ - یونس ۲۱ - الیاس ۲۲ - الیسع ۲۳ - عُزَیر ۲۴ - خضر(۸) ۲۵ - زكریا ۲۶ - یحیى ۲۷ - عیسىعليهم‌السلام

ما نخست داستان هاى زندگى ۲۷ پیامبر مذكور را در بخش اول مى نگاریم، سپس داستان هاى پیامبر اسلامصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در قرآن، و داستان هاى افراد دیگر را كه در قرآن آمده در بخش دوم خاطرنشان مى سازیم.

به امید آن كه زندگى سراسر درس و عبرت این فرزانگان تاریخ و بندگان صالح خداى بزرگ و افراد مقابل آن ها، الگو و سرمشق سازنده اى براى همه ما باشد.

ه: كتاب حاضر

این كتاب بر اساس آیات قرآن تنظیم شده، و براى توضیح، از روایات و گفتار مفسران استفاده بسیار شده است. در این كتاب سعى شده كه داستان هاى قرآن از پیامبران و غیر پیامبران در دو بخش با قلم روان و همگانى نگارش یابد تا همه بتوانند از فراز و نشیب هاى این داستان هاى جالب و تكان دهنده، درس عبرت بیاموزند تا در آیینه این داستان ها، سرنوشت شوم متكبران و حسودان را با چشم خود ببینند و عظمت و شكوه پارسیان و پاك سرشتان را مشاهده كنند. حاكمیت اراده خدا را در همه چیز بنگرند، منظره هاى زشت و زیبا را تماشا نمایند و با مقایسه عمیق بین آن ها، از زشتى ها دور شده و به زیبایى ها بپیوندند. این كتاب در دو بخش زیر تنظیم شده است:

بخش اول: داستان هاى پیامبران در قرآن

بخش دوم: داستان هاى پیامبر اسلامصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و دیگران در قرآن

خدایا! به عظمت مقام قرآن تو را سوگند مى دهیم و از تو مسئلت مى نماییم كه گام هاى ما را در راستاى هدایت هاى روشنگرانه قرآن قرار دهى، و دلهاى ما را به نور تابان قرآن روشن فرمایى، و افكار و احوال ما را براى بهره مندى از سرگذشت هاى آموزنده و سازنده قرآن آماده سازى.

آمین رب العالمین

حوزه علمیه قم، محمد محمدى اشتهاردى

زمستان سال ۱۳۷۶ شمسى