شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

پی نوشت ها :

1- نهج البلاغه، کلمات قصار، حکمت 91؛ غررالحکم، ص 66.

2- در روایت منقول از امام صادق عليه‌السلام آمده است: ما من شی ء الا و له ی نتهی الیه، الا الذکر فلیس له حد ینتهی الیه؛ هر چیز حدی دارد که در آن جا تمام می شود، به جز یاد خدا که حد مشخصی برای آن وجود ندارد ر. ک: اصول کافی، ج 2، ص 498؛ وسائل الشیعة، ج 7، ص 154؛ عدة الداعی، ص 248.

3- اصول کافی، ج 2، ص 80؛ وسائل الشیعة، ج 15، ص 252؛ بحارالانوار، ج 68، ص 204؛ ج 90، ص 163.

4- سوره ی یوسف، آیه 23.

5- سوره ی وسف، آیه 24

6- سوره ی انفال، آیه ی 17.

7- یعنی علت معد و زمینه ساز فاعل حقیقی است، نه فاعل حقیقی و ایجادی.

8- سوره ی آل عمران، آیه ی 49.

9- همان.

10- سنت.

11-  سوره ی حج، آیه ی 21.

12- سوره ی هود، آیه 68؛ سوره ی شعرا، آیه ی 157؛ سوره ی شمس، آیه ی 14.

13- انجام طاعت و ترک معصیت.

14- سوره ی آل عمران، آیه ی 49.

15- احمد بن مهدی نراقی (1185 -  1245) ، صاحب خزائن و معراج السعادة و آثار دیگر.

16- یکی از یاران خاص حضرت امیرالمؤمنین عليه‌السلام که به جرم بیان فضایل مولایش، در کوفه بر سر دار، دست و پا و زبانش را قطع نمودند! ر. ک: بحارالانوار، ج 42، ص 124؛ خصائص الائمة، ص 54؛ رجال ابن داود، ص 356، رجال کشی، ص 79.

17- بدون جای گزین.

18- سوره ی بقره، آیه 152.

19-  ر. ک روایت منقول در: المیزان، ج 1، ص 341؛ مجمع الزوائد هیثمی، ج 10، ص 149؛ المعجم الصغیر طبرانی، ج 2، ص 92؛ کنز العمال، ج 15، ص 874؛ الدر المنشور، ج 1، ص 149 و...

20- مستدرک الوسائل، ج 5، ص 298. نیز ر. ک: اصول کافی، ج 2، ص 498؛ وسائل الشیعة، ج 7، ص 159؛ مستدرک الوسائل، ج 5، ص 297؛ شرح نهج البلاغه، ج 10، ص 154؛ عدة الداعی، ص 248.

21- عالم بزرگ، جعفر شرف الدین بن محمد باقر (حدودا 1250 -  1335) ، صاحب تالیفات متعدد از جمله کتاب الخصائص الحسینیة.

22- از پاورقی گذشته معلوم شد که نام پدر ایشان محمد باقر بوده است.

23- محمد حسن شیرازی رحمه‌الله .

24- از مراجع تقلید نجف اشرف.

25-  عارف و فقیه بزرگ محمد مهدی بن مرتضی طباطبایی نجفی (؟ -  1212) ، صاحب تالیفات متعدد، از جمله رساله ی سیر و سلوک.

26- فقیه بزرگ، محمد جواد بن محمد حسینی شقراوی عاملی نجفی (؟ -  1226) ، صاحب تالیفات فقهی بسیار، از جمله، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة.

27- عالم ربانی، رضی الدین ابوالقاسم علی بن موسی داودی حسنی بن طاوس حلی (589 664) ، صاحب تالیفات متعدد از جمله: اقبال الاعمال، فلاح السائل و...

28- حضرت استاد -  مدظله -  در جایی دیگر ماجرا را چنین نقل فرمود: سید ابن طاووس رحمه‌الله در حرم حضرت امیر عليه‌السلام به شخص ظالمی که به شیعیان نجف ظلم می کرد، نفرین کرد و فرمود: سه روز دیگر می میرد، و آن گونه که سید فرموده بود، شد.

29- مانند دعاهای وارده در مقام های مسجد کوفه، مسجد سهله، مسجد صعصعه، نزدیک مسجد سهله، و دعاهای رجب، شعبان، رمضان و...

30- بحارالانوار، ج 79، ص 101؛ مستدرک الوسایل، ج 2، ص 460؛ مسکن الفوائد ص 105.

31- موضوع گریه ی رسول خدا صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در سوگ فرزندش ابراهیم -  سلام الله علیه -  در منابع زیر آمده است: من لا یحضره الفقیه، ج 1، ص 177؛ وسائل الشیعة، ج 3، ص 280 و 281؛ مستدرک الوسائل، ج 2، ص 460 و 462؛ بحارالانوار، ج 22، ص 151؛ ج 79، ص 76 آمده است. و گریه ی آن حضرت در سوگ جعفر طیار -  سلام الله علیه -  در منابع زیر ذکر شده است: مستدرک الوسائل، ج 2، ص 358؛ بحارالانوار، ج 21، ص 56؛ ج 79، ص 92.

32- فراگیر

33-  ر. ک: بحارالانوار، ج 26، ص 240، ج 40، ص 95؛ توحید صدوق، ص 167؛ معانی الاخبار، ص 16.

34- مقصود حضرت حجت -  عجل الله تعالی فرجه الشریف -  می باشد.

35- مقصود استاد -  مدظله -  روایت زیر است که بنابر منقول حضرت -  عجل الله تعالی فرجه الشریف -  فرمود: اکثروا الدعا بتعجیل الفرج؛ فان ذلک فرجکم.؛ (برای تعجیل فرج، بسیار دعا کنید؛ که همین مایه ی گشایش امور شما است. ر. ک: بحارالانوار، ج 52، ص 92؛ ج 53، ص 180؛ احتجاج، ج 2، ص 469؛ اعلام الوری، ص 452؛ خرائج، ج 3، ص 113؛ کتاب الغیبة طوسی، ص 290؛ کشف الغمة، ج 2، ص 531؛ کمال الدین، ج 2، ص 483 و منتخب الانوار، ص 122.

36- بحارالانوار، ج 52، ص 133؛ کتاب الغیبة نعمانی، ص 159. متن روایت به این صورت است: تمسکوا بالامر الاول الذی انتم علیه، حتی یبین لکم؛ (به همان دستور نخست که بر آن هستید، عمل کنید، تا این که مطلب برای شما روشن گردد.)

37- بحارالانوار، ج 41، ص 14؛ ج 67، ص 186 و 234؛ ج 69، ص 278.

38-  و یا شهردار کرمان.

39-  و یا روز عید غدیر.

40- از علمای عامه.

41- سوره ی یوسف، آیه ی 31.

42- راهنمایی.

43- ر. ک: ارشاد القلوب، ج 2، ص 217. هم چنین اصل جریان در کشف الیقین، ص 118 ذکر شده است.

44- اشاره به آیه ی 30 سوره ی بقره و استفسار ملایکه از خداوند سبحان که گفتند: چرا با وجود این که ما تو را ستایش و تسبیح و تقدیس می کنیم، انسان را می آفرینی تا در زمین تباهی و فساد نموده و خونریزی کند؟! (قالوا اتجعل فیها من یفسد فیها و یسفک الدما و نحن بحمدک و نقدس لک.

45- سوره ی بقره، آیه ی 31.

46- سوره ی اعراف، آیه ی 176.

47- روایت یاد شده در کتاب غرر الحکم یافت نشد، ولی مضمون آن مطابق با آیه ی 36 سوره ی زخرف است، و عکس آن در روایت ذکر شده است. در غرر الحکم، ص 190 آمده است: من اشتغل بذکر الناس، قطعه الله سبحانه عن ذکره.؛ (هر کس به ی اد مردم مشغول گردد، خداوند سبحان او را از یاد خود قطع می کند.)

48-  کافی، ج 1، ص 39؛ بحارالانوار، ج 1، ص 203؛ ج 14؛ ص 331؛ ج 67، ص 322؛ ج 71، ص 189؛ ج 74، ص 149.

49- محقق بزرگ، مرحوم حاج شیخ محمد حسین اصفهانی معروف به کمپانی (1296 -  1361) دارای تالیف متعدد از قبیل: حاشیة علی طهارة الانصاری، حاشیة علی کفایة الاصول، نهایة الدرایة فی شرح الکفایة، و...

50- مرحوم حاج شیخ مرتضی حایری، فرزند حاج شیخ عبدالکریم حایری مؤ سس حوزه ی علمیه ی قم.

51- سوره ی زمر، آیه ی 42.

52- سوره ی زمر، آیه ی 42.

53- اصول کافی، ج 2، ص 539؛ من لا یحضره الفقیه، ج 1، ص 480.

54- از شاگردان عارف بزرگ، میرزا جواد ملکی تبریزی -  رحمهما الله.

55- من لا یحضره الفقیه، ج 1، ص 132؛ وسائل الشیعة، ج 2، ص 455 و 456.

56- از علمای بزرگ مشهد.

57- معروف است که این جریان در مجلس عوام انگلیس رخ داده است.

58- مقصود ارایه ی ترجمه ی تنها بدون متن عربی قرآن است.

59- درباره ی مطالب یاد شده، ر. ک: خاطرات مستر همفر.

60- ر. ک: مستدرک الوسائل، ج 11، ص 376؛ بحارالانوار، ج 22، ص 453؛ و نیز: اصول کافی، ج 8، ص 307؛ بحارالانوار، ج 2، ص 109؛ ج 18، ص 146 و...

61- منظور این است که چاپ قرآن عمدتا در دست این حکومت است.

62-  که ذکر و یاد خدا است. ر. ک: اصول کافی، ج 2، ص 498؛ وسائل الشیعة، ج 7، ص 154؛ عدة الداعی، ص 248.

63- سوره ی یوسف آیه های 31 و 50.

64- سوره ی اسرا، آیه ی 85.

65- قصص الانبیا جزایری، ص 160. نیز ر. ک: خرائج، ج 3، ص 1046.

66- بحارالانوار، ج 40، ص 153؛ ج 46، ص 134؛ ج 64، ص 73، و...

67- به نظر می رسد استشهاد حضرت استاد -  مدظله -  به کلام منقول از امیرمؤمنان عليه‌السلام در این جا برای آن است که بفرماید به علی عليه‌السلام کل علم اعطا شده است نه قلیل از آن.

68- سوره ی قمر، آیه ی 1. برای توضیح بیشتر ر. ک. بحارالانوار، ج 7، ص 56؛ ج 16، ص 412، ج 17، ص 347 و...

69 تا 137

69- سوره ی رعد، آیه ی 31.

70- سوره ی رعد، آیه ی 31.

71- سوره ی نحل، آیه ی 89.

72- سوره ی بقره، آیه ی 31.

73- سوره ی بقره، آیه ی 31.

74- بحارالانوار، ج 14، ص 116؛ ج 61، ص 21. نیز ر. ک: قصص الانبیا جزایری، ص 377.

75- دیوان حافظ، تصحیح قدسی، ص 289، غزل 388:

به عزم تو به سحر گفتم استخاره کنم

بهار توبه شکن می رسد، چه چاره کنم؟

76- شرح اصول کافی، مولی صالح مازندرانی، ج 4، ص 228؛ الجواهر السنیة، ص 361؛ رسائل کرکی، ج 3، ص 162؛ شرح الاسما الحسنی، ج 1، ص 139، 202 و 249؛ ج 2، ص 49 و 67.

77- سوره ذاریات، آیه ی 56.

78-  ر. ک تفسیر قرطبی، ج 17، ص 55؛ تفسیر الثعالبی، ج 5، ص 307. نیز از روایت منقول از امام حسین عليه‌السلام در بحارالانوار، ج 5، ص 362؛ ج 23، ص 83 و 93 همین معنا استفاده می شود.

79-  سوره ی انبیات آیه ی 20.

80- برای اطلاع از شرح حال، سیره و کلمات حضرت سلمان رحمه‌الله ، ر. ک: بحارالانوار، ج 22، ص 355.

81- بحارالانوار، ج 29، ص 387 و 390؛ ج 49، ص 192؛ شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 16، ص 270 و 281.

82- بند و زنجیری که به وسیله ی آن دست ها را به گردن می بندند ر. ک: لسان العرب المحیط، ج 11، ص 504.

83- تکیه گاه و پناه گاهی.

84- کافی، ج 4، ص 53؛ من لا یحضره الفقیه، ج 2، ص 64؛ ج 3، ص 167.

85- ر. ک: اصول کافی، ج 1، ص 387. نیز ر. ک: بحارالانوار، ج 25، ص 38، 39 و 42؛ ج 26، ص 133، 134 و 318.

86- ر. ک: اصول کافی: ج 1، ص 398؛ بحارالانوار، ج 25، ص 47، روایات باب 3؛ بصائر الدرجات، ص 415، روایات باب 15.

87- هم سویی.

88- سوره ی مریم، آیه ی 12.

89- سوره ی مریم، آیه ی 30.

90- فقیه و اصولی بزرگ، ابوالقاسم بن حسن شفتی جیلانی معروف به میرزای قمی (؟ -  1213) ، صاحب تالیفات متعدد، از جمله کتاب اصولی معروف قوانین.

91- فقیه بزرگ، آقا سید ابوالحسن اصفهانی (؟ -  1365) ، صاحب وسیلة النجاة.

92- شیخ الطائفه، ابوجعفرمحمد بن حسن (385 -  460) ، صاحب تالیفات بسیار، از جمله: النهایة فی مجرد الفقه الفتاوی، المبسوط و...

93- صاحب دو کتاب منتهی الاصول و القواعد الفقهیة)

94- فقیه بزرگ، اسدالله بن اسماعیل دزفولی کاظمی (؟ -  1234 یا1237) ، صاحب تالیفات متعدد، از جمله: مقابس الانوار و نفایس الاسرار فی احکام النبی المختار و عترته الاطهار.

95- فقیه و اصولی بزرگ، عالم ربانی، مرتضی بن محمد امین دزفولی نجفی (1214 -  1281) ، صاحب تالیفات بسیار در فقه و اصول، از جمله: المتاجر و الرسائل.

96- ر. ک: فرائد الاصول، ج، ص 493: وفقنا الله للاجتهاد الذی هو اشد من طول الجهاد، بحق محمد و آله الامجاد.

97- در روایت منقول از رسول اکرم صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آمده است: اذا کان یوم القیامة وزن (یوزن) مداد العلما مع دما الشهدا، فیر حج مداد العلما علی دما الشهدا؛ (هنگامی که روز قیامت فرا می رسد، مداد دانشمندان با خون شهیدان سنجیده می شود و مداد دانشمندان سنگین تر از خون شهیدان می گردد) بحارالانوار، ج 2، ص 16؛ ارشاد القلوب، ج 1، ص 156؛ امالی طوسی، ص 521. هم چنین در روایت منقول از امام صادق عليه‌السلام آمده است: اذا کان یوم القیامة، جمع الله -  عزوجل -  الناس فی صعید واحد، و وضعت الموازین فتوزن دما الشهدا مع مداد العلما، فیرحج مداد العلما علی دما الشهدا؛ (وقتی روز قیامت فرا می رسد، خداوند -  عزوجل -  مردم را گرد هم می آورد، وترازوها (برای سنجش اعمال) نهاده می شود و خون شهیدان با مداد دانشمندان سنجیده می شود و در نتیجه مداد دانشمندان سنگین تر از خون شهیدان می گردد.) من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص 398؛ بحارالانوار، ج 2، ص 14، ج 7، ص 226؛ امالی صدوق، ص 168.

98-  مقصود گوینده -  هر چند به عنوان طنز گفته شده است -  بیان یک واقعیت است و اشاره به اثر زود رس و مضاعف انفاق و برآورده نمودن حوایج برادران دینی است.

99- پسر مرحوم آخوند خراسانی.

100- شهید اول، ابوعبدالله شمس الدین محمد بن جمال الدین مکی نبطی جزینی عاملی (؟ -  786) ، دارای تالیفات متعدد از جمله اللمعة الدمشقیة؛ و شهید ثانی، عالم ربانی زین الدین بن علی احمد جبعی عاملی (911 -  966) دارای تالیفات بسیار است، که معروف ترین آن کتاب الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة می باشد.

101- اللمعة الدمشقیة نوشته ی شهید اول و شرح آن الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة تالیف شهید ثانی -  رحمهما الله -

102- الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة.

103- مسالک الافهام فی شرح شرائع الاسلام کتاب فقهی دیگر شهید ثانی رحمه‌الله .

104- یعنی از شرح لمعه فقاهت بلکه افقهیتش ظاهر می شود.

105- این کتاب و نیز کتاب های آینده که حضرت استاد از آن ها یاد نموده اند، جزو کتاب های درسی حوزه های علمیه بود، که اخیرا به کلی ترک شده و به جای آن ها کتاب های دیگر جزو مواد درسی قرار گرفته است.

106- نجم الدین عبدالله بن شهاب الدین حسین شاه آبادی یزدی (؟ -  981) ، صاحب تالیفات متعدد در معقول، از جمله الحاشیة علی تهذیب المنطق و الکلام و...

107- تربت مزار سید الشهدا عليه‌السلام

108- آیت الله سید شهاب الدین محمد حسین بن محمود حسینی تبریزی مرعشی نجفی رحمه‌الله .

109- فقیه بزرگ، علی بن محمد علی حائری طباطبائی (1161 -  1231) ، صاحب تالیفات متعدد از جمله ریاض المسائل.

110- از جمله شهرهای شیعه نشین عراق، جنوب لبنان و افغانستان و شهرهای جنگ زده ی ایران.

111- سوره ی کهف، آیه ی 49.

112- ر. ک: سوره ی نور، آیه ی 24؛ سوره ی یس، آیه ی 65؛ سوره فصلت، آیه ی 20 -  22.

113- بحارالانوار، ج 84، ص 198 و 344.

114- به نظر می رسد مقصود استاد -  مدظله -  از بیان فوق، حدیث قدسی زیر است که خداوند سبحان می فرماید: لو لم یکن من خلقی فی الارض فیما بین المشرق و المغرب الا مؤمن واحد امام عادل، لا ستغنیت بعبادتهما عن جمیع ما خلقت من ارضی، و لقامت سبع سماوات و ارضین بهما، و لجعلت لهما من ایمانهما انسا لا یحتاجان الی انس سواهما. (اگر در روی زمین و میان مشرق و مغرب، به جز یک مؤمن و یک امام عادل نبود، من به عبادت آن دو از تمام آفریده های خود در زمین بی نیاز بودم، و آسمان و زمین هفتگانه به واسطه ی آن دو برپا بودند، و از ایمان آن دو انسی برای ایشان قرار دادم که به هیچ کس دیگر (و یا: انس دیگر نیاز نداشته باشند.) ر. ک: اصول کافی، ج 2، ص 35. نیز ر. ک: بحارالانوار، ج 64، ص 149؛ ج 72، ص 152؛ عدة الداعی، ص 195؛ مجموعه ی ورام، ج 2، ص 208، مشکاة الانوار، ص 284 و گزیده ی جواب این است که غرض از خلقت به آفریدن انبیا و اوصیا و اولیا و مؤمنان واقعی، حاصل است، و بقیه به اختیار خود، مستحق آتش جهنم گردیده اند.

115- ر. ک: بحارالانوار، ج 22، ص 328؛ الصراط المستقیم، ج 3، ص 3.

116- مسند احمد، ج 3، ص 11، 54 و 63؛ صحیح بخاری، ج 4، ص 195؛ صحیح مسلم، ج 7، ص 188.

117- ظاهرا حضرت استاد -  مدظله العالی -  اشاره به ماجرای سقیفه دارد.

118- علامه سید محمد حسین طباطبایی رحمه‌الله .

119- که قدر شیعه بودن خود را نمی داند، و یا از اهل بیت عليهم‌السلام قدردانی نمی کند.

120- از جمله در دو مورد زیر تصریح به انشای دعا دارد. اقبال الاعمال، ص 115، 305.

121- یعنی: اختلاف مراتب در خلوص نیت، مانند عبادت برای رهایی از آتش جهنم، و رسیدن به نعمت های بهشتی، و عبادت برای دوستی و شکرگزاری از خداوند و از آن جهت که خدا شایسته ی پرستش است.

122- فقیه بزرگ، محمد شریف بن حسن علی آملی حائری، معروف به شریف العلما مازندرانی (؟ 1245)

123- شیخ عباس بن محمد رضا قمی (1294 -  1359) ، صاحب مفاتیح الجنان و تالیفات دیگر.

124- مدرسه ی سید محمد کاظم یزدی واقع در نجف اشرف.

125- علم الهدی، ابوالقاسم علی بن حسین موسوی، معروف به سید مرتضی (355 -  436) ، دارای تالیفات بسیار در زمینه های علمی مختلف.

126- شیعه ی امامیه.

127- ابوعبدالله محمد بن محمد نعمان حارثی بغدادی، معروف به شیخ مفید (338 -  413) ، دارای تالیفات بسیار در رشته های مختلف علمی.

128- خواجه نصیر الدین محمد بن محمد جهرودی طوسی (597 -  673) ، صاحب تالیفات متعدد در زمینه های مختلف علمی.

129- خداوند به همه جزای خیر دهد!

130- درودهای خداوند بر او باد! الانتصار، ص 30؛ رسائل المرتضی، ج 1، ص 9.

131- تایید کشف حجاب.

132- ر. ک خاطرات مستر همفر.

133- بحارالانوار، ج 75، ص 208؛ کشف الغمة، ج 2، ص 207.

134- اشاره به آیه ی 59 سوره ی نسا که می فرماید: (یایها الذین ءامنوا اطیعوا الله و اطیعواالرسول و اولی الامر منکم) ؛ (ای کسانی که ایمان آورده اید، از خدا و رسول و اولوالامرتان اطاعت کنید.)

135- کافی، ج 1، ص 50؛ وسائل الشیعة، ج 27، ص 79 و 137.

136- بحارالانوار، ج 22، ص 440؛ ج 34، ص 275؛ اختصاص ص 11؛ رجال کشی، ص 10.

138 تا 203

137- فرمایش حضرت سلمان رحمه‌الله در منابع روایی به سه صورت آمده است: الف. کردید و نکردید: ر. ک: بحارالانوار، ج 22، ص 391؛ شرح نهج البلاغه، ج 6، ص

43؛ ج 18، ص 39. ب. کردید و نکردید و ندانید که چه کردید ر. ک: بحارالانوار، ج 28، ص 193؛ احتجاج، ج 2، ص 383. ج. کردید و نکردید و حق میره بردید ر. ک: بنا المقالة، ص 357.

138- ر. ک: فقیه، ج 1، ص 584؛ وسائل الشیعه، ج 14، ص 554؛ بحارالانوار، ج 99، ص 35 و...

139- برای خود بر می داشت، و به هر که دلش می خواست می بخشید.

140- بنا المقالة، ص 230؛ نیز ر. ک: وسائل الشیعة، ج 15، ص 109؛ بحارالانوار، ج 88 ص 383؛ الغارات،

ج 1، ص 33.

141- انباردار.

142- ساختن پل، فقرا، ادای دیون، برآوردن حوایج، شکست اعدا دین، تقویت مؤمنین و سایر ابواب متفرقه خیرات و مبرات و کارهایی از این قبیل.

143- سوره ی مجادله، آیه ی 6.

144- وسائل الشیعة، ج 27، ص 167؛ بحارالانوار، ج 2، ص 258.

145- در مساله ی کشف حجاب.

146-  در دعای معروف از رسول اکرم صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نقل شده است: اللهم لا تجعل مصیبتنا فی دیننا.)) ؛ (خداوندا! مصیبت ما را، (مصیبت در دینتشخیص وظیفه) قرار مده. فتح الوهاب، ج 1، ص 100؛ مغنی المحتاج، ج 1، ص 218؛ عوالی اللئالی، ج 1، ص 159؛ سنن النبی صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ، ص 362؛ سنن ترمذی، ج 5، ص 189 و...

147- ترکیه ی فعلی.

148- کمونیستی.

149- به زبان ترکی، یعنی لنین آدم عاقلی است...

150- مهمانخانه صلواتی و رایگان.

151- مستدرک الوسائل، ج 2، ص 481؛ بحارالانوار، ج 75، ص 53؛ ج 79، ص 134؛ تحف العقول، ص 214؛ الدعوات، ص 288؛ غررالحکم، ص 101.

152- اصل حدیث به این صورت از رسول اکرم صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نقل شده است: انی تارک فیکم الثقلین، احدهما اکبر من الآخر: کتاب الله حبل ممدود من السما الی الارض؛ و عترتی اهل بیتی. و انهما لن یفترقا حتی یردا علی الحوض.؛ (من دو چیز سنگین و گرانبها در میان شما به ی ادگار می گذارم که ی کی از دیگر بزرگتر است: یکی کتاب خدا، که ریسمانی است که از آسمان به سوی زمین کشیده شده است؛ و دیگری: بستگان و خاندانم. این دو هرگز از هم جدا نخواهند شد، تا این که در کنار حوض (کوثر) بر من وارد شوند.) مسند احمد، ج 3، ص 14. نیز ر. ک: مسند احمد، ج 3، 27 و 59؛ مجمع الزوائد هیثمی، ج 9، ص 163؛ مسند ابن جعد، ص 397، منتخب مسند عبد بن حمید، ص 108؛ خصایص نسایی، ص 93؛ مسند ابن یعلی، ج 2، ص 297 و76 معجم صغیر طبرانی، ج 1، ص 131 و...

153- حضرت استاد -  مدظله -

154- بوسیدن ضریح و دست کشیدن بر آن.

155- سوره ی نسا، آیه ی 141.

156- فقیه بزرگ، شیخ الشریعة فتح الله بن محمد جواد نمازی اصفهانی (1266 -  1339) ، دارای تالیفات متعدد.

157- آقا سید محمد کاظم یزدی، صاحب عروة الوثقی.

158- الاحتجاج، ج 2، ص 49؛ بحارالانوار، ج 23، ص 20؛ ج 36، ص 386.

159-  سوره ی شعرا: آیه ی 61.

160- سوره شعرا، آیه ی 62.

161- سوره ی شعرا، آیه ی 15.

162- دیوان حافظ، با تصحیح قدسی، غزل 388، ص 289.

163- ر. ک: اقبال الاعمال، ص 658.

164- آقای سید مرتضی کشمیری رحمه‌الله صاحب کرامات معروف در کربلا.

165- فقیه و اصولی بزرگ، آقا رضا بن محمدهادی همدانی نجفی (؟ -  1322) ، صاحب تالیفات متعدد، از جمله مصباح الفقیه.

166- توالت.

167- که توسط صدامیان بر سر مردم ایران می ریزد.

168- کافی، ج 8، ص 57، روایت 18، اصل روایت به این صورت اسن، لولا ان تقول فیک طوائف من امتی ما قالت النصاری فی عیسی بن مریم، لقلت فیک قولا لا تمر بملا من الناس الا اخذوا التراب من تحت قدمیک یلتمسون بذلک البرکة؛ (اگر بیم آن را نداشتم که گروه های از امت من درباره ی تو، آن چه را که مسیحیان درباره ی حضرت عیسی بن مریم گفتند، بگویند، سخنی درباره ی تو می گفتم که بهر گروهی از مردم نگذری، مگر این که خاک زیر قدم های تو را به عنوان تبرک بردارند.)

برای اطلاع از منابع این روایت در مدارک اهل سنت، ر. ک: مجمع الزوائد هیثمی، ج 9، ص 131؛ المعجم الکبیر، ج 1، ص 320؛ شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 18، ص 282؛ شواهد التنزیل حاکم حسکانی، ج 2، ص 231؛ مناقب خوارزمی، ص 129؛ ینابیع المودة قندوزی، ج 1، ص 200، 389، 391 و 393.

برای اطلاع از منابع بیشتر از مدارک شیعه، ر. ک: خصال، ص 557؛ امالی شیخ صدوق رحمه‌الله ص 156، 709؛ روضة الواعظین، ص 112؛ خاتمة المستدرک میرزای نوری، ج 4، ص 330؛ کتاب سلیم بن قیس، ص 412؛ الغارات، ج 1، ص 62 و 64؛ مناقب امیرالمؤمنین عليه‌السلام محمد بن سلیمان کوفی، ج 1، ص 249، 459 و 494؛ ج 2، صَ؛ المسترشد، 634؛ شرح الاخبار قاضی نعمان مغربی،

ج 2، ص 411؛ الارشاد، ج 1، ص 117 و 165؛ اختصاص، ص 150.

169- ر. ک: سیر اعلام النبلا، ج 21، ص 295؛ البدایة و النعمایة، ج 13، ص 127؛ الکنی و الالقاب، ج 3، ص 235؛ بحارالانوار، ج 28، ص 68.

170- من لا یحضر الفقیه، ج 2، ص 89؛ بحارالانوار، ج 45، ص 218؛ علل الشرائع، ج 2، ص 389.

171- اشاره به جریان ناقه ی حضرت صالح عليه‌السلام .

172- پیشین.

173- تا آن جا که ما تفحص کرده ایم، عین این روایت در الجواهر السنیة و غیر آن نیامده است؛ ولی مشابه آن در جوامع روایی آمده است. از جمله ر. ک: اصول کافی، ج 1، ص 10، 21، 26 و 28؛ من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص 369 و... از منابع خاصه؛ و المعجم الکبیر، ج 8، ص 283؛ نظم در السمطین، ص 112؛ کنزالعمال، ج 3، ص 383 و... از منابع عامه.

174- یعنی وقتی ادبار می کند، به نظر استقلالی به خود می نگرد؛ و وقتی اقبال می کند، به تدلی و وابستگی خود به حضرت حق توجه می کند.

175-  صحیح بخاری، ج 5، ص 83 نیز ر. ک: صحیح مسلم، ج 5، ص 154؛ شرح مسلم نووی، ج 12، ص 77؛ فتح الباری ابن حجر، ج 7، ص 378؛ المصنف صنعانی، ج 5، ص 472؛ صحیح ابن حبان، ج 11، ص 153؛ ج 14، ص 573؛ مسند الشامیین طبرانی، ج 4، ص 198؛ شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 2، ص 22؛ ج 6، ص 46؛ البدایة و النهایة ابن کثیر، ج 5، ص 307 و...

176- امیرالمؤمنان علی عليه‌السلام .

177- یعنی ما پیرو همین آقایی هستیم که شما این گونه به او هجوم آوردید و پس از عثمان او را به امامت پذیرفتید و با او بیعت کردید، پس گناه ما چیست که پیرو آقایی هستیم که شما نیز او را به امامت قبول دارید و راه او را صحیح می دانید و خودتان هم باید از روز اول در راه او می بودید!

178- وسائل الشیعة، ج 1، ص 442، ج 2، ص 144؛ بحارالانوار، ج 73، ص 141؛ ج 79، ص 211؛ خصال، ج 1، ص 165، نیز ر. ک: مسند احمد، ج 3، ص 128، 199، 285 و...

179- ر. ک: خصال، ج 1، ص 165؛ بحارالانوار، ج 79، ص 211، به نقل مرحوم صدوق رحمه‌الله از برخی ملحدان.

180- اصول کافی، ج 2، ص 83؛ وسائل الشیعة، ج 1، ص 83؛ بحارالانوار، ج 8، ص 155؛ ج 67، ص 253.

181- سرداب زیرین، زیرزمینی های عمیق نجف اشرف.

182- عالم ملکوت.

183- تندیس و نشان دهنده.

184- بحارالانوار، ج 6، ص 206؛ ج 16، ص 389، ج 64، ص 253؛ عوالی اللآلی، ج 2، ص 233؛ مناقب، ج 1، ص 214.

185- حاج شیخ محمد حسین اصفهانی رحمه‌الله ، معروف به کمپانی.

186- قطار.

187- ر. ک: فضایل الصحابة، ص 28؛ سنن ابی داود، ج 2، ص 401؛ سنن ترمذی، ج 5، ص 312؛ مستدرک حاکم، ج 3، ص 316 و 317؛ ج 3، ص 440؛ السنن الکبری، ج 5، ص 56؛ الجامع الصغیر سیوطی، ج 2، ص 155 و...

188- ر. ک: کتاب سلیم بن قیس، ص 328؛ احتجاج، ج 1، ص 237؛ بحارالانوار، ج 32، ص 198؛ نورالثقلین، ج 5، ص 516.

189- ر. ک: تحفة الاحوذی، ج 10، ص 155.

190- زیرا این مضامین به اتفاق شیعه و سنی درباره ی حضرت امیرالمؤمنین عليه‌السلام وارد شده است.

191- ر. ک: خاطرات مستر همفر.

192- سوره ی اعراف، آیه ی 20.

193- سوره ی بقره، آیه ی 162؛ سوره ی آل عمران، آیه ی 88؛ سوره ی نسا، آیه ی 169؛ سوره ی توبه، آیه ی 68 و...

194- سوره ی اعراف، آیه ی 16.

195- هر چند خداوند متعال در پاسخ او فرمود: ان عبادی لیس لک علیهم سلطن؛ (تو بر بندگان من تسلط نخواهی داشت.) سوره ی حجر، آیه ی 42.

196- سوره ی رعد، آیه ی 28.

197- سوره ی بقره، آیه ی 165.

198- بحارالانوار، ج 67، ص 36 و 64؛ ج 71، ص 271؛ عدة الداعی، ص 314؛ عوالی اللالی، ج 4، ص 118؛ مجموعه ی ورام، ج 1، ص 59 نیز ر. ک: کنزالعمال، ج 4، ص 431.

199- فقهای شورای نگهبان.

200- بحارالانوار، ج 26، ص 240؛ توحید صدوق رحمه‌الله ص 167؛ معانی الاخبار، ص 16.

201- یکی از نواب اربعه ی امام زمان -  عجل الله تعالی فرجه الشریف -  در زمان غیبت صغری.

202- اصل داستان با اندکی تفاوت در بحارالانوار، ج 51، ص 356؛ و کتاب الغیبه شیخ طوسی، ص 384 آمده است.

203- سوره ی شعرا، آیه ی 155.

204 تا 283

204- یکی از مراجع تقلید نجف اشرف در عصر خود.

205-  (سبحان ربی العظیم و بحمده) و (سبحان ربی الاعلی و بحمده.)

206- نام کتاب معروف شهید اول رحمه‌الله که اولی در بردارنده ی هزار حکم از احکام الزامی نماز؛ و دومی مشتمل بر هزار حکم از احکام غیر الزامی نماز می باشد.

207-  نهج البلاغه، ص 383؛ وسائل الشیعة، ج 4، ص 161؛ بحارالانوار، ج 33، ص 581؛ ج 74 ص 392؛ ج 80، ص 14.

208- ر. ک: بحارالانوار، ج 79، ص 247 و 303؛ و ج 81، ص 355، بیان مرحوم مجلسی رحمه‌الله .

209- این عبارت برگرفته از دو روایت زیر است:

الف: لو یعلم المصلی ما فی هذا الصلاة ما انفتل. (اگر نمازگزار می دانست که چه چیز در این نماز نهفته است، هرگز از آن روی بر نمی گرداند.) کافی، ج 3، ص 265؛ وسائل الشیعة، ج 4، ص 32. و یا: (لو یعلم المصلی من یناجی، ما انفتل.؛ (اگر نمازگزار می دانست که با چه کسی مناجات می کند، هرگز از آن روی بر نمی گرداند.) من لا یحضره الفقیه، ج 1، ص 210؛ وسائل الشیعة، ج 4، ص 33؛ ج 7، ص 289.

ب: لو یعلم المصلی ما یغشاه من جلال الله، ما سره ان یرفع راسه من سجوده؛ (اگر نمازگزار می دانست که در حال نماز تا چه اندازه جلال الهی او را فرا گرفته است، خوش نمی داشت که سر از سجده بردارد.) مستدرک الوسائل، ج 3، ص 80؛ بحارالانوار، ج 10، ص 110؛ خصال، ج 2، ص 632. نیز: ر. ک بحارالانوار، ج 79، ص 207.

210- نهج البلاغه، ص 383؛ وسائل الشیعه، ج 4، ص 161؛ بحارالانوار، ج 33، ص 581؛ ج 74، ص 392؛ ج 80، ص 14.

211- اصول کافی، ج 2، ص 18 و 21؛ وسائل الشیعة، ج 1، ص 17؛ بحارالانوار، ج 65، ص 332.

212- نماز، روزه، زکات، حج و ولایت.

213- غذا و خوراک.

214- بحارالانوار، ج 27؛ ص 41؛ ج 54، ص 90 و 332؛ ج 57، ص 249.

215- سخن آهسته و در گوشی.

216- یعنی انتظار مرگ را می کشم!

217- نهج البلاغه، ص 52؛ بحارالانوار، ج 28، ص 233؛ ج 71، ص 57؛ ج 74، ص 334.

218- بحارالانوار، ج 44، ص 366؛ کشف الغمه، ص 29؛ لهوف، ص 60.

219- بحارالانوار، ج 44، ص 366؛ لهوف، ص 60.

220- با اندکی تفاوت: کافی، ج 7، ص 460؛ تهذیب، ج 6، ص 163؛ وسائل الشیعة، ج 15، ص 133؛ ج 23، ص 273؛ بحارالانوار، ج 32؛ ص 617؛ ج 68؛ ص 9، ج 97، ص 27.

221- این داستان به صورت متفاوت با متن در بحارالانوار، ج 41، ص 304؛ خرائج، ج 1، ص 197؛ مناقب، ج 2، ص 259 نقل شده است.

222- ر. ک: تاریخ الطبری، ج 6، ص 350؛ تاریخ ابن خلدون، ج 3، ص 205؛ بادر بی الی حرم ربی.

223- بحار الانوار، ج 21، ص 214؛ ج 22، ص 429؛ تفسیر قمی، ج 1، ص 294.

224- در جنگ عراق علیه ایران.

225- مستدرک الوسائل، ج 2، ص 481؛ بحارالانوار، ج 75، ص 53؛ ج 79، ص 134؛ تحف العقول، ص 214؛ الدعوات ص 288؛ غررالحکم، ص 101.

226- کعبه ی معظمه و حرم رسول خدا صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم .

227- عالم بزرگ، محسن بن عبدالکریم امین حسینی عاملی (؟ -  1371) ، صاحب تالیفات بسیار، از جمله اعیان الشیعة لواعج الشجان، الصحیفة السجادیة الخامسة و...

228- یعنی مستند به دلیل و حجت شرعی باشد.

229- مقصود حضرت استاد -  مدظله -  عدم تقلید و پیروی از دیگران در موضوعات احکام است، نه در خود احکام که انسان یا باید خود مجتهد و صاحب نظر باشد، و یا از مجتهد جامع الشرایط تقلید کند.

230- این قسمت در اصل از قلم افتاده است، شاید عرض کرده است: خانواده ام در عراق هستند و من در مشهد، تقاضا دارم که هزینه ی راه را مرحمت فرمایید تا به عراق بروم.

231- اصول کافی، ج 1، ص 341، بحارالانوار، ج 3، ص 268؛ ج 24، ص 238؛ ج 26، ص 262؛ ج 27، ص 118 و...

232- بحارالانوار، ج 51، ص 30 و 157؛ اعلام الوری، ص 436؛ خرائج، ج 3، ص 1171؛ الصراط المستقیم، ج 2، ص 230؛ کفایة الاثر، ص 283؛ کمال الدین، ج 2، ص 378؛ منتخب الانوار، ص 39.

233- بحارالانوار، ج 26، ص 240؛ توحید صدوق رحمه‌الله ص 167؛ معانی الاخبار، ص 16.

234- مشابه: مقالات الاصول، ج 2، ص 324؛ الحدائق الناضرة، ج 23، ص 387.

235- فقیه و عالم ربانی، احمد بن محمد مقدس اردبیلی (؟ -  993) ، صاحب تالیفات متعدد از جمله مجمع الفائدة و البرهان.

236- اصول کافی، ج 2، ص 83؛ وسائل الشیعة، ج 1، ص 83؛ بحارالانوار، ج 8، ص 155، ج 67، ص 253.

237- یکی از علما و مراجع نجف اشرف.

238- سوره ی فاتحه، آیه ی 5.

239- به همین مضمون: مفتاح الفلاح، ص 372؛ فلاح السائل؛ ص 107؛ بحارالانوار، ج 47، ص 58، ج 81، ص 247؛ مستدرک الوسائل، ج 4، ص 106.

240- سوره ی نحل، آیه ی 68.

241- وسائل الشیعة، ج 1، ص 442، ج 2، ص 144؛ بحارالانوار، ج 73، ص 141؛ ج 79، ص 211؛ خصال، ص 165.

242- اشاره به علمای مسن.

243- تمسح: دست کشیدن؛ تقبیل: بوسیدن.

244- حضرت اباصالح مهدی -  عجل الله تعالی فرجه الشریف -

245- تاخیر مقدر نشود.

246- سوره ی شمس، آیه ی 8

247- بدون جای گزین

248- اقبال الاعمال، ص 706.

249-  مسند احمد، ج 3، ص 14. نیز ر. ک: مسند احمد، ج 3، 27 و 59؛ مجمع الزوائد هیثمی، ج 9، ص 163؛ مسند ابن جعد، ص 397، منتخب مسند عبد بن حمید، ص 108؛ خصایص نسایی، ص 93؛ مسند ابی یعلی، ج 2، ص 297 و 376؛ معجم صغیر طبرانی، ج 1، ص 131 و...

250- بحارالانوار، ج 99، ص 104؛ اقبال الاعمال، ص 295.

251- سوره ی رعد، آیه ی 31.

252- بحارالانوار، ج 92، ص 339؛ نیز ر. ک: مصباح کفعمی، ص 199؛ مکارم الاخلاق، ص 356. در همه ی این مدارک این دعا برای به ی اد آوردن چیز فراموش شده، و از امام صادق عليه‌السلام نقل شده است.

253- سوره ی اعلی، آیه ی 6.

254- این عبارت و عبارت آینده در روایت پیدا نشد، لیکن در روایت منقول از امام کاظم عليه‌السلام آمده است: فی القرآن شفا من کل دا.؛ (در قرآن، بهبودی از هر گونه درد وجود دارد.) ر. ک: مستدرک الوسائل، ج 2، ص 98؛ بحارالانوار، ج 59، ص 262؛ ج 89، ص 176 و ص 202؛ فقه الرضا، ص 342؛ مکارم الاخلاق، ص 363.

255- همان.

256- ریال.

257- اصول کافی، ج 2، ص 604؛ وسائل الشیعة، ج 6، ص 181 و 191؛ ج 4، ص 835، 844؛ مجمع البیان،

ج 1، ص 45؛ تفسیر ابن کثیر، ج 1، ص 329؛ غریب الحدیث، ج 2، ص 371.

258- کنایه از این که: افراد بسیاری...

259- یعنی عترت.

260- میزان الحکمة، ج 3، ص 2523؛ مستدرک حاکم، ج 1، ص 553؛ مجمع الزوائد، ج 7، ص 169؛ المعجم الکبیر طبرانی، ج 10، ص 137؛ کنز العمال، ج 1، ص 617؛ مجمع البیان، ج 1، ص 36 و...

261- ر. ک: شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 10، ص 127؛ الغدیر، ج 4، ص 195؛ نظرات فی الکتب الخالدة، ص 176.

262-  جوامع روایی.

263- ابوعبدالرحمان خلیل بن احمد فراهیدی (؟ -  175) ، از پیشوایان لغت و نحو، و صاحب کتاب العین.

264- با اندکی تفاوت: مقدمه ی کتاب ترتیب العین، ص 28.

265- شورای نگهبان.

266- در جای دیگر فرمودند: مشروطه برای این بود که ایران را از حلقوم روسیه درآورده و به کام انگلیس کنند! و چنین کردند.

267- دور کردن.

268- ضد تعجیل، به تاخیر انداختن.

269- ر. ک: بحارالانوار، ج 36، ص 226، 251، 271، 275، 282، 290، 304، 306، 315، 333 و...

270- سوره ی بینه، آیه ی 3.

271- تلف شده، از بین رفته.

272- جمال الدین ابومنصور حسن بن سدید الدین یوسف حلی (648 -  726) ، صاحب تالیفات متعدد در زمینه های مختلف.

273- بحارالانوار، نوشته ی محدث بزرگ، محمد باقر مجلسی رحمه‌الله .

274- آیت الله حاج شیخ محمد حسین اصفهانی رحمه‌الله .

275- سوره ی فاطر، آیه ی 28.

276- که دلالت بر انحصار می کند، و عموم از آن استفاده نمی شود تا همه ی عالمان را شامل گردد.

277-  اصول کافی، ج 2، ص 78؛ وسائل الشیعة، ج 1، ص 76؛ ج 15، ص 246؛ بحارالانوار، ج 67، ص 303.

278- بحارالانوار، ج 1، ص 177؛ ج 2، ص 29 و 180؛ ج 7، ص 285.

279- بحارالانوار، ج 1، ص 177؛ ج 2، ص 29 و 180؛ ج 27 ص 285.

280- ر. ک: بحارالانوار، ج 2، ص 111 منیة المرید، ص 137.

281- بلکه به فرمان خداست.

282- مقصود وجود مبارک امام زمان -  عجل الله تعالی فرجه الشریف -  است. چنان که از ادامه ی ماجرا بر می آید.

283- مقصود خواندن دعای زیر است: اللهم عرفنی نفسک، فانک ان لم تعرفنی نفسک لم اعرف نبیک، اللهم، عرفنی رسولک، فانک ان لم تعرفنی رسولک، لم اعرف حجتک. اللهم، عرفنی حجتک، فانک ان لم تعرفنی حجتک، ضللت عن دینی.؛ (خدایا، خودت را به من بشناسان، وگرنه نخواهم توانست پیامبرت را بشناسم. بار خدایا، رسولت را به

284 تا 347

من بشناسان، و گرنه نخواهم توانست حجت را بشناسم. خداوندا، حجتت را به من بشناسان، و گرنه از دینم گمراه خواهم شد) ر. ک: اصول کافی، ج 1، ص 337؛ بحارالانوار، ج 52، ص 146؛ ج 92، ص 326.

284- بحارالانوار، ج 52، ص 148؛ ج 92، ص 336؛ اعلام الوری، ص 432؛ کمال الدین، ج 2، ص 351.

285- ر. ک: اصول کافی، ج 1، ص 238؛ بصائر الدرجات، ص 150.

286- اصل روایت به این صورت است که زنی به درخواست مادر ناتوانش، برای پرسیدن چند سئوال به خدت صدیقه ی فاطمه ی زهرا -  عليها‌السلام مشرف شد و از ایشان ده سئوال پی در پی نمود و حضرت زهرا -  عليها‌السلام همه ی آن ها را پاسخ داد. سپس آن زن از این که مزاحم آن حضرت شده است پوزش خواست، ولی حضرت زهرا -  عليها‌السلام در پاسخ فرمودند: هاتی و سلی عما بذلک. ارایت من اکتری یوما یصعد الی سطح بحمل ثقیل، کراه مائة الف دینار، یثقل علیه! ؛ (سئوالاتت را مطرح و از هر چه می خواهی بپرسی. آیا اگر کسی اجیر شده باشد که بار سنگینی را به بالای بام ببرد و صد هزار دینار طلا بگیرد، بردن آن کار بر او سنگین خواهد بود!) آن زن پاسخ داد: خیر. سپس فاطمه ی زهرا عليها‌السلام فرمود: اکتریت انا لکل مسالة باکثر من مل ء ما بین الثری الی العرش لؤ لؤ ا، فاخری ان لا یثقل علی.؛ (خداوند در برابر پاسخ هر پرستش، بیشتر از پری ما بین خاک تا عرش، مروارید به من عطا خواهد کرد. بنابراین، بسیار سزاوار است که پاسخ دادن بر من سنگین و سخت نباشد.) سپس در ادامه ی حدیث به تفضیل، پاداش علمای شیعه را که بندگان خدا را هدایت می کنند، بیان فرمود. ر. ک: مستدرک الوسائل، ج 17، ص 317؛ بحارالانوار، ج 2، ص 3؛ تفسیر امام حسن عسکری عليه‌السلام ص 340؛ منیة المرید، ص 114.

287- ر. ک: وسائل الشیعة، ج 3، ص 159؛ مستدرک الوسائل، ج 2، ص 134، 184، 185، 187، 304، 316، 339 و 477.

288- ر. ک وسائل الشیعة، ج 3، ص 220؛ مستدرک الوسائل، ج 2، ص 358، 359، 360 و 361؛ بحارالانوار، ج 43، ص 189؛ ج 78، ص 250، 255 و 256.

289- ر. ک: من لا یحضره الفقیه، ج 1، ص 320، وسائل الشیعة، ج 6، ص 446؛ مفتاح الفلاح، ص 276؛ مکارم الاخلاق، ص 280.

290- سوره ی نمل، آیه ی 16.

291- الصراط المستقیم، ج 2، ص 283. نیز ر. ک: شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 16، ص 251 و 257.

292- نهج البلاغه، ص 416؛ بحارالانوار، ج 29، ص 350 و 622؛ ج 33، ص 473؛ ج 40، ص 340؛ شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 16، ص 208.

293- فتح الباری ابن حجر، ج 12، ص 6؛ عون المعبود عظیم آبادی، ج 8، ص 135. نیز ر. ک: شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 16، ص 214؛ فیض القدیر شرح الجامع الصغیر، ج 2، ص 166؛ تفسیر قرطبی، ج 11، ص 81؛ تفسیر ابن کثیر، ج 3، ص 117 و 370 و...

294- پیمانها و قراردادها.

295- شیخین.

296-  سخن عمر: ر. ک: بحارالانوار، ج 22، ص 473 و 474؛ ج 25، ص 87؛ شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 2، ص 55؛ ج 6، ص 51؛ ج 11، ص 49؛ ج 12، ص 87.

297- سوره ی حشر، آیه ی 7.

298- غسل: شستن صورت و دست.

299- علاوه بر این، حضرت استاد -  مدظله -  در جای دیگر به صورت طنز می فرمود: در قرآن ما -  سوره ی مائده، آیه ی 6، که غسل رجلین ذکر شده است: (و امسحوا برءوسکم و ارجلکم الی الکعبین) ؛ (و بر سرتان و نیز بر پاهایتان تا برآمدگی پا مسح بکشید.) !

300- ر. ک: سنن ابی داود، ج 1، ص 33، روایت 112 -  115 به نقل از علی عليه‌السلام .

301- عالم بزرگ، آقا ابن عابد شیروانی حائری دربندی (؟ -  1286) ، صاحب تالیفات متعدد، از جمله اکسیر العبادات.

302- عالم بزرگ، آقا ابن عابد شیروانی حائری دربندی (؟ -  1286) ، صاحب تالیفات متعدد، از جمله اکسیر العبادات.

303- بحارالانوار، ج 98، ص 114؛ صحیفه الرضا، ص 77.

304- اصول کافی، ج 5، ص 28 و 36؛ تهذیب، ج 6، ص 141؛ وسائل الشیعة، ج 15، ص 42؛ بحارالانوار، ج 21، ص 361؛ ج 97، ص 34.

305- اصول کافی، ج 2، ص 42؛ وسائل الشیعة، ج 16، ص 160؛ بحارالانوار، ج 66، ص 161.

306- فقیه بزرگ، حبیب الله بن محمد علی نجفی رشتی (؟ -  1312) ، صاحب تالیفات بسیار از جمله بدایع الافکار.

307- بحارالانوار، ج 49، ص 192؛ اقبال الاعمال، ص 623؛ عیون اخبار الرضا، ج 2، ص 187؛ نهج الحق، ص 270؛ رسالة حول حدیث سخن معاشر الانبیا لا نورث، ص 28.

308- مستدرک الوسائل، ج 2، ص 290 و 305؛ بحارالانوار، ج 43، ص 179؛ ج 78، ص 390؛ ج 100، ص 185.

309- بحارالانوار، ج 28، ص 356.

310- علامه سید محمد حسین طباطبایی رحمه‌الله .

311- شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 16، ص 45. نیز ر. ک: بحارالانوار، ج 44، ص 53.

312- محمد رضا پهلوی، شاه مخلوع ایران.

313- وسائل الشیعة، ج 15، ص 369؛ مستدرک الوسائل، ج 6، ص 423؛ ج 12، ص 23؛ بحارالانوار، ج 2، ص 274، 280 و...

314- در صدر اسلام.

315- قرآن کریم.

316- اصول کافی، ج 2، ص 468؛ وسائل الشیعة، ج 7، ص 38 و 39؛ بحارالانوار، ج 90، ص 288 و 294.

317- بحارالانوار، ج 95، ص 222؛ اقبال الاعمال، ص 346؛ البلد الامین، ص 256؛ مقنعه، ص 411.

318- سوره ی بقره، آیه ی 186.

319- سوره ی سجده، آیه ی 12.

320- بحارالانوار، ج 95، ص 85؛ اقبال الاعمال، ص 71؛ البلد الامین، ص 208؛ مصباح کفعمی، ص 593؛ مصباح المتهجد، ص 587.

321- بحارالانوار، ج 91، ص 147.

322- آسان تر.

323- سوره ی انعام، آیه ی 43.

324- رسول اکرم صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم .

325-  نهم ربیع الاول.

326- شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 3، ص 319؛ بحارالانوار، ج 32، ص 438؛ وقعة صفین، ص 162.

327- بحارالانوار، ج 11، ص 149؛ ج 44، ص 315؛ ج 45، ص 90؛ امالی صدوق، ص 154؛ قصص الانبیا جزایری، ص 36.

328- از عبارت فاما عسکره ففار قوه، و اما الاذنون فابوا و قالوا: لا نفارقک، فقال لهم: فان کنتم و طنتم انفسکم علی ما و طنت نفسی علیه، فاعلموا...؛ (لشکر آن حضرت از او جدا شدند، ولی بستگا نزدیک باقی مانده و گفتند: از تو جدا نمی شویم، آن گاه حضرت به آنان فرمود: حال که شما همراه با من، خود را برای مرگ آماده کرده اید، پس بدانید...) که در برخی منابع یاد شده در پانوشت گذشته آمده است، به دست می آید که بسیاری از لشکریان حضرت، شب عاشورا را از آن حضرت جدا شدند.

329- کنایه از این که: تمام زحماتی که کشیده...

330- ر. ک الغدیر، ج 5، ص 340. نیز ر. ک: الطبقات الکبری، ج 2، ص 242.

331- شیخ محمد حسن مظفر، صاحب کتاب دلائل الصدق.

332- بی درنگ.

333- نهج الحق، ص 332؛ کشف الیقین، ص 472؛ الطرائف، ج 2، ص 432؛ بحارالانوار، ج 30، ص 535.

334- شخصیت یاد شده احمد بن متیل -  رضوان الله تعالی علیه -  است، که پس از انتخاب حسین بن روح به نیابت خاصه ی حضرت حجت -  عجل الله تعالی فرجه الشریف -  از بالا دست مجلس برخاست و حسین بن روح را به جای خود نشاند و خود در مقابل پای او نشست. ر. ک: بحارالانوار،

ج 51، ص 354؛ خرائج، ج 3، ص 1120؛ کتاب الغیبه شیخ طوسی، ص 370.

335- مقام امامت.

336- ر. ک: اصول کافی، ج 1، ص 322؛ بحارالانوار، ج 47، ص 266؛ ج 50، ص 36.

337- که در نکته ی قبل ذکر شده ی عنی عموی حضرت امام جواد و فرزد بلا فصل حضرت امام صادق عليه‌السلام .

338- که اکنون گلزار شهدا در کنار آن قرار گرفته است.

339- در رابطه با این که ایشان ساکن عریض، از نواحی اطراف مدینه، بوده است. ر. ک: رجال نجاشی، ص 251؛ رجال ابن داود، ص 239؛ رجال علامه حلی، ص 92؛ رجال کشی، ص 251.

340- نهج الحق، ص 332؛ کشف الیقین، ص 472؛ کشف الغمة، ج 1، ص 420؛ الطرائف، ج 2، ص 432؛ بحارالانوار، ج 30، ص 535.

341- متن حدیث به این صورت است: لولا ان یقع عند غیرکم وقع غیره، لاعطیتکم کتابا لا تحتاجون الی احد حتی یقوم القائم -  عجل الله تعالی فرجه - .؛ (اگر [بیم آن را نداشتم]که به دست غیر شما بیفتد، چنان که چیزهای دیگر در دست آنان افتاد؛ قطعا کتابی به شما می دادم که با وجود آن تا قیام حضرت حجت -  عجل الله تعالی فرجه الشریف -  به هیچ کس نیاز نداشته باشید.) ر. ک: بحارالانوار، ج 2، ص 213؛ بصائر الدرجات، ص 478.

342- بدهی و غرامت.

343- لهوف، ص 100؛ مثیر الاحزان، ص 56. نیز ر. ک: بحارالانوار، ج 45، ص 12؛ ارشاد، ج 2، ص 100، اعلام الوری، ص 242.

344- بحارالانوار، ج 45؛ ص 83؛ احتجاج، ج 2، ص 300؛ لهوف، ص 97؛ مثیر الاحزان، ص 54.

345- ر. ک: بحارالانوار، ج 45، ص 129 و 301؛ ارشاد، ج 2، ص 116؛ مثیر الاحزان، ص 98؛ مناقب ابن شهر آشوب، 490، ص 55.

346- بحارالانوار، ج 44، ص 389؛ اعلام الوری، ص 235؛ ارشاد، ج 2، ص 86.

347- روغن زیتون.

348 تا 429

348- هم دواست و هم غذا.

349- بهبودی از بیماری را به تاخیر بیندازد.

350- نهج البلاغه، ص 227؛ بحارالانوار، ج 14، ص 238؛ شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 9، ص 229؛ مکارم الاخلاق، ص 8.

351- یا اماه! علم النبوة و ضعف الصبا. ر. ک: بحارالانوار، ج 14، ص 254؛ قصص الانبیا جزایری، ص 410؛

قصص الانبیا راوندی، ص 270.

352-  ر. ک خاطرات مستر همفر.

353- مقصود ترجمه ی بدون متن عربی است.

354- محبان و دوستان.

355- قتله: قاتلان.

356- ر. ک وقعة صفین، ص 491.

357- ر. ک: السنن الکبری بیهقی، ج 7، ص 233؛ شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 1، ص 182؛ کنزالعمال، ج 16، ص 537 و 538؛ الغدیر، ج 6، ص 98. در رابطه با مطاعن گذشته و بررسی مدارک آن از دیدگاه اهل سنت، ر. ک: کتاب النص و الاجتهاد، نوشته ی شرف الدین.

358- بحارالانوار، ج 30، ص 80؛ ج 36، ص 358؛ طرائف، ج 1، ص 177.

359- بحارالانوار، ج 32، ص 179؛ شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 1، ص 255؛ مناقب ابن شهر آشوب، ج 3، ص 159.

360- تعداد کشته شدگان از طرف مخالف امیرمؤمنان عليه‌السلام در جنگ جمل 16690 ذکر شده است. ر. ک: بحارالانوار، ج 32، ص 190؛ کشف الغمة، ج 1، ص 242؛ کشف الیقین، ص 153.

361- سوره ی نسا، آیه ی 24.

362- درباره ی کل مطالب گذشته، ر. ک: خاطرات مستر همفر.

363- اهل تسنن.

364- ر. ک: صحیح بخاری، ج 1، ص 37؛ ج 4، ص 31 و 66، ج 5، ص 137؛ ج 7، ص 9؛ ج 8، ص 161.

365- شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 11، ص 49.

366- ابراهیم بن حسین دنبلی شهید خویی (1247 -  1325) ، صاحب الدرة النجفیة فی شرح نهج البلاغه الحیدریة؛ یا حبیب الله بن محمد موسوی علوی خویی (؟ -  1324) ، صاحب منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغه.

367-  جای شگفت است که ابن ابی الحدید در جای دیگر از شرح خود (ج 6، ص 51) همین مساله را از بخاری و مسلم نقل کرده و افزون بر این ادعا کرده است که تمامی محدثان در صحت این روایت اتفاق نظر دارند.

368- الغدیر، ج 9، ص 365؛ امالی طوسی، ص 332؛ مناقب ابن شهر آشوب، ج 3، ص 111؛ بحارالانوار، ج 32، ص 268، به نقل از عامه.

369- صحیح مسلم، ج 7، ص 143؛ سنن ابن ماجة، ج 1، ص 518؛ المعجم الکبیر طبرانی، ج 22، ص 416 و...

370-  ارشاد القلوب، ج 2، ص 210؛ الصراط المستقیم، ج 1، ص 154؛ العمدة، ص 136 و 258؛ کشف الغمة، ج 1، ص 5؛ مناقب ابن شهر آشوب، ج 2، ص 351.

371- الامامة و السیاسة، ج 1، ص 28 و 42؛ الغدیر، ج 5، ص 362؛ ج 10، ص 10.

372- مناظره ی یاد شده در متن، میان فضال بن حسن بن فضال کرمی با ابوحنیفه درباره ی افضلیت امیرمؤمنان عليه‌السلام بر ابوبکر و عمر مطرح شده است. و این بحث سرانجام به آن جا کشید که فضال از ابوحنیفه پرسید: چرا عایشه و حفصه از رسول خدا صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ارث می برند ولی دخترش فاطمه ی زهرا عليه‌السلام از آن بزرگوار ارث نمی برد؟ و ابوحنیفه جمله ی موجود در متن را گفت برای اطلاع از تفصیل این مناظره، ر. ک: بحارالانوار، ج 47، ص 400، احتجاج، ج 2، ص 380.

373- سما المقال فی تاریخ علم الرجال، ج 1، ص 19؛ معالم المدرستین، ج 2، ص 71.

374- سوره ی زمر، آیه ی 9.

375- ر. ک: بحارالانوار، ج 33، ص 138؛ الغارات، ج 1، ص 121.

376- بحارالانوار، ج 43، ص 197، ج 44، ص 81 نیز ر. ک: احتجاج، ج 1، ص 287.

377- بحارالانوار، ج 33، ص 169؛ کشف الغمة، ج 1، ص 418؛ کشف الیقین، ص 474.

378- از جمله در روایت آمده است که امام صادق عليه‌السلام خطاب به منصور ملعون امیرمؤمنان خطاب کردند. ر. ک: کافی، ج 6، ص 445؛ بحارالانوار، ج 47، ص 203.

379- ر. ک: اصول کافی، ج 1، ص 449؛ بحارالانوار، ج 19، ص 14؛ ج 35، ص 137؛ ایمان ابی طالب، ص 83.

380- ر. ک: وسائل الشیعة: ج 16، ص 231؛ بحارالانوار، ج 35، ص 114؛ ایمان ابی طالب، ص 119.

381- برای نقد این نظریه، ر. ک: رساله ی ایمان ابی طالب نوشته شیخ مفید رحمه‌الله و رساله ی الحجة علی الذاهب الی تکفیر ابی طالب نوشته ی سید شمس الدین فخار.

382- اصول کافی، ج 1، ص 452. نیز ر. ک: بحارالانوار، ج 35، ص 6؛ خصائص الائمة، ص 64.

383- پیشوای مذهب حنبلی، یکی از مذاهب چهارگانه ی اهل تسنن.

384- یکی از محدثین اهل تسنن.

385- متن حدیث در بحارالانوار، ج 39، ص 197؛ ج 47، ص 412؛ امالی طوسی، ص 6629 ذکر شده است و تفاوت های قابل ملاحظه با متن دارد، ملاحظه شود.

386- سوره ی نجم، آیه های 3 و 4.

387- همان.

388- شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 16، ص 214، 224 و 227.

389- سوره ی زمر، آیه ی 9.

390- این جمله به این صورت: ان احب الناس الی لحما ان آکله، للحم انت منه. (دوست داشتنی ترین و محبوب ترین گوشت نزد من برای این که بخورم، گوشتی است که تو از آن به وجود آمده ای.) در نامه ی زیاد بن امیه به حضرت امام حسین عليه‌السلام آمده است. ر. ک: شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 16، ص 19؛ بحارالانوار، ج 44، ص 92.

391-  سوره ی نسا، آیه 157.

392- پول.

393- اشاره به آیه ی 50 سوره مدثر.

394- سوره ی غافر، آیه ی 60.

395- به این مضمون: اصول کافی، ج 2، ص 109، 252 و 253؛ وسائل الشیعة، ج 3، ص 252، روایت 3553؛ ص 263، روایت 3593؛ ج 12، ص 175، روایت 16002.

396- اختصاص، ص 75؛ بحارالانوار، ج 42، ص 130 -  133.

397- بحارالانوار، ج 52، ص 92؛ ج 53، ص 180؛ احتجاج، ج 2، ص 469 و...

398- در روایت آمده که رسول اکرم صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود: لیس منا من غش. از ما نیست کسی که مردم را فریب دهد) ر. ک: میزان الحکمة، ج 3، ص 2258؛ عوالی اللئالی، ج 2، ص 244؛ مسند احمد، ج 2، ص 242؛ سنن ابن ماجه، ج 2، ص 749 و...

399- مشابه: السرائر، ج 2، ص 25؛ طرائف المقال، ج 2، ص 466؛ جواهر الکلام، ج 22، ص 21؛ ج 30، ص 266.

400- ر. ک شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 1، ص 204. ابن ابی الحدید می گوید: به خدا سوگند، این خطبه را من در کتاب هایی یافته ام که دویست سال پیش از ولادت رضی نوشته شده اند.

401- علامه عبدالحسین بن احمد تبریزی امینی (1320 -  1390) ، صاحب الغدیر، شهدا الفضیلة و...

402- عالم بزرگ، عبدالحسین بن یوسف شرف الدین موسوی عاملی (؟ -  1370) ، صاحب تالیفات بسیار، از جمله: المراجعات، النص و الاجتهاد، الفصول المهمه و...

403- سوره ی طه، آیه ی 118.

404- سوره ی اعراف، آیه ی 20.

405- عقد غیر دائم، متعه، صیغه.

406- سوره ی اعراف، آیه های 16 و 17.

407- رژیم طاغوتی پهلوی.

408- سوره ی رعد، آیه ی 31.

409- سوره ی آل عمران، آیه ی 49.

410- نهج البلاغه عبده، ج 1، ص 55؛ احتجاج، ج 1، ص 390 و... از کلمات امیرالمؤمنان علی عليه‌السلام ؛ و کنزالعمال، ج 1، ص 176؛ ج 16، ص 147 و 148 از کلمات رسول خدا صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم .

411- سوره ی نحل، آیه ی 89.

412- سوره ی زمر، آیه ی 9.

413- بحارالانوار، ج 30، ص 185؛ ج 52، ص 85؛ احتجاج، ج 2، ص 65.

414- سوره ی کهف، آیه ی 110.

415- سوره ی زخرف، آیه ی 4.

416- سوره ی قمر، آیه ی 1، (اقتربت الساعة وانشق القمر) ؛ (قیامت نزدیک گردید و ماه شکافته شد) نیز ر. ک: بحارالانوار، ج 17، ص 349؛ تفسیر قمی، ج 2، ص 340.

417- سوره ی سبا، آیه ی 10.

418- ظاهرا از علمای شیعه ی افغانستان.

419- اقتباس از آیه ی 35 سوره ی نور که می فرماید: (شجرة مبرکة زیتونة لا شرقیة و لا غربیة)

420- درباره ی اکرام رسول اکرم صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به دختر حاتم طایی، و بررسی جزئیات ماجرا، ر. ک: تاریخ مدینه دمشق، ج 38، ص 137؛ ج 69، ص 204؛ فتح الباری، ج 8، ص 80؛ الطبقات الکبری، ج 1، ص 322 و...

421- صحیح بخاری، ج 1، ص 162، 167 و 175؛ السنن الکبری بیهقی، ج 2، ص 81 و 304.

422- ر. ک: صحیح بخاری، ج 1، ص 167 و 174؛ السنن الکبری بیهقی، ج 3، ص 94.

423- ر. ک: صحیح بخاری، ج 4، ص 122. نیز ر. ک: السنن ابن ماجة، ج 1، ص 390؛ ج 8، ص 152؛ فتح الباری، ج 2، ص 130.

424- ر. ک: فتح الباری، ج 2، ص 130.

425- سوره ی حجرات، آیه ی 13.

426- سوره ی تغابن، آیه ی 16.

427- النصائح الکافیة، ص 195؛ کتاب الاربعین ماحوزی، ص 387. به گونه ی دیگر مشابه این: ر. ک: الغدیر، ج 10، ص 26؛ المصنف، ج 10، ص 391؛ تاریخ مدینة دمشق، ج 17، ص 324؛ تاریخ یعقوبی، ج 2، ص 217.

428- درباره ی نسب سفیانی، ر. ک: الغیبة طوسی، ص 444؛ خرائج، ج 3، ص 1155؛ بحارالانوار، ج 52، ص 213؛ معجم احادیث الامام المهدی (عج) ، ج 2، ص 88 و 505؛ کنزالعمال، ج 11، ص 282 و...

429 تا 516

429- سوره ی انعام، آیه ی 43.

430- مفسر بزرگ، امین الاسلام ابو علی فضل بن حسن بن فضل طبرسی (؟ -  548) ، صاحب تفسیر مجمع البیان، جوامع الجامع، مکارم الاخلاق و...

431- ر. ک: مجمع البیان، ج 1، ص 33؛ و هو القدوة التی استضی بانواره، و اطا مواقع آثاره.؛ (شیخ طوسی رحمه‌الله الگویی است که من از انوار او روشنایی می گیرم و پا جای پای او می گذارم.

432- سنت، شامل گفتار، کردار، وحتی تقریر و امضای معصومین عليهم‌السلام می شود.

433- روحانی نمایان درباری و جیره خوار.

434- علمای مخالف.

435- سوره ی نسا، آیه ی 144.

436- سوره ی بقره، آیه ی 155.

437- بحارالانوار، ج 7، ص 287؛ ج 60، ص 236؛ امالی صدوق، ص 205؛ روضة الواعظین، ج 2، ص 502.

438- ولایت ری، توابع ری و جرجان به او وعده داده شده بود. ر. ک: بحارالانوار، ج 44، ص 305 و 385؛ ج 45، ص 9؛ کشف الغمة، ج 2، ص 47؛ مثیر الاحزان، ص 50.

439- جنگ و خونریزی و آتش باران.

440- سوره ی انفال، آیه ی 33.

441- سوره ی انعام، آیه ی 43.

442- سوره ی یونس، آیه ی 98.

443- اصول کافی، ج 1، ص 269.

444- برگرفته از مضامین احادیث و آیات، به ویژه آیه ی 59 سوره ی نسا.

445- نه بالتبع و بالغیر و از خدا و به خدا.

446- این حدیث با اندک تفاوت به این صورت: اجعلونا مخلوقین و قولوا فینا ما شئتم فلن تبلغوا. (ما را آفریده ی خدا به شمار آورید و هر چه می خواهید درباره ی ما بگویید، با این حال، باز به مقام ما نخواهید رسید.) در بحارالانوار، ج 25، ص 279، هم چنین مشابه آن در بحارالانوار، ج 25، ص 283 و 289؛ ج 47، ص 68 و 148. بصائر الدرجات، ص 241، خرائج، ج 2، ص 735؛ کشف الغمة، ج 2، ص 197. هم چنین به عبارت دیگر در احتجاج، ج 2، ص 438؛ بحارالانوار، ج 25، ص 273. باز به عبارت دیگر در بحارالانوار، ج 25، ص 347؛ ج 26، ص 5؛ تفسیر امام حسن عسکری عليه‌السلام ص 50 آمده است.

447- سوره ی اعراف، آیه ی 12؛ سوره ی ص، آیه ی 76.

448- سوره ی بقره، آیه ی 30.

449- سوره ی بقره، آیه ی 30.

450- سوره ی اعراف، آیه ی 12؛ سوره ی ص، آیه ی 76.

451- بحارالانوار، ج 2، ص 262؛ ج 11، ص 145؛ ج 60، ص 250؛ قصص الانبیا راوندی، ص 43.

452- نهج البلاغه، ص 287؛ شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 13، ص 131؛ بحارالانوار، ج 60، ص 214؛ ج 14، ص 465.

453- بحارالانوار، ج 49، ص 242؛ عیون اخبار الرضا، ج 2، ص 266؛ مناقب ابن شهر آشوب، ج 2، ص 213.

454- افراد ناتوان و عاجز.

455- سوره ی هود، آیه ی 38.

456- سوره ی بقره، آیه ی 35؛ سوره ی اعراف، آیه ی 19.

457- سوره ی طه، آیه ی 117.

458- سوره ی طه، آیه های 118 و 119.

459- سوره ی اعراف، آیه ی 20؛ نیز ر. ک: سوره ی طه، آیه ی 120.

460- سوره ی اعراف، آیه ی 20؛ نیز ر. ک: سوره ی طه، آیه ی 120.

461- از مراجع کربلا.

462- از مراجع تقلید نجف اشرف.

463- به این مضمون: من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص 398؛ بحارالانوار، ج 2، ص 14 و 16؛ ج 7، ص 226.

464- از مراجع کربلا.

465- عالم بزرگ، محمد بن محمد مهدی حاج اشرفی مازندرانی (؟ -  1315) رحمه‌الله صاحب اسرار الشهادة و شعائر الاسلام.

466- بدون جای گزین.

467- ملجا: پناهگاه؛ منجی: نجات دهنده؛ و یا منجی: جایگاه نجات.

468- سوره ی رعد، آیه ی 41؛ سوره ی انبیات آیه ی 44. برای اطلاع از تفسیر اطرافها در آیه ی شریفه به علمای ربانی، ر. ک: اصول کافی، ج 1، ص 38؛ من لا یحضره الفقیه، ج 1، ص 186؛ بحارالانوار، ج 46، ص 107؛ ج 67، ص 337.

469- صاحب عروة الوثقی.

470- سوره ی بقره، آیه ی 222.

471- سوره ی مائده، آیه ی 27.

472- عوالی اللآلی، ج 1، ص 381؛ غررالحکم، ص 483.

473- اصول کافی، ج 2، ص 44؛ وسائل الشیعة، ج 16، ص 161؛ ج 11، ص 427؛ بحارالانوار، ج 66، ص 162.

474- فرزند امام سجاد عليه‌السلام .

475- بحارالانوار، ج 45، ص 351؛ ج 46، ص 183؛ فرحة الغری، ص 115 مشابه: منقول از امام باقر عليه‌السلام ر. ک: بحارالانوار، ج 46، ص 210.

476- حضرت بقیة الله الاعظم -  عجل الله تعالی فرجه الشریف -

477- حضرات ائمه معصومین عليهم‌السلام .

478- نادان، احمق.

479- پدر آقای شیخ جمال نجفی و جد مادری نگارنده.

480- دوری می جست.

481- اصول کافی، ج 2، ص 93؛ بحارالانوار، ج 68، ص 80 نیز ر. ک: بحارالانوار، ج 24، ص 216؛ ج 68، ص 84؛ تفسیر قمی، ج 1، ص 365؛ ج 2، ص 141.

482- ر. ک: بحارالانوار، ج 51، ص 360؛ ج 52، ص 151؛ احتجاج، ج 2، ص 478؛ کمال الدین، ج 2، ص 561.

483- وسائل الشیعة، ج 16، ص 210؛ بحارالانوار، ج 2، ص 73؛ ج 63، ص 495؛ ج 72، ص 411 و 421؛ ج 77، ص 300؛ ج 82، ص 81.

484- ر. ک: سوره ی آل عمران، آیه ی 28.

485- ر. ک: بحارالانوار، ج 42، ص 131؛ رجال کشی، ص 85؛ روضة الواعظین، ج 2، ص 288.

486- ر. ک: اصول کافی، ج 1، ص 380؛ بحارالانوار، ج 48، ص 304؛ ج 49، ص 232.

487- سوره ی یونس، آیه ی 99.

488- با توجه به قرینه ی موجود در ادامه ی عبارت، مقصود از اجازه در این جا، اجازه ی اجتهاد می باشد.

489- منظور مرحوم شیخ محمد حسین بن محمد باقر نجفی اصفهانی (1266 -  1308) ، صاحب تفسیر است که سوره ی حمد و مقداری از سوره ی بقره را تفسیر نموده و در سنین جوانی مرحوم شده است.

490- حضرت استاد -  مدظله -  در جای دیگر فرمودند: آقای دیگری بود که می گفت من بیست سال است دروغ نگفته ام!

491- آیت حق، محمد باقر بن محمد نقی موسوی شفتی جیلانی اصفهانی (1175 -  1260) ، صاحب تالیفات متعدد از جمله، مطالع الانوار فی شرح الشرایع.

492- حضرت آیت الله العظمی بهجت -  مدظله -

493- در روایتی از امام جواد عليه‌السلام آمده است: القصد الی الله تعالی بالقلوب من اتعاب الجوارح بالاعمال؛ (آهنگ خدا نمودن با دل، از خسته کردن اعضا و جوارح با اعمال (غیر قلبی) رساتر است.) بحارالانوار، ج 67، ص 60، ج 75، ص 363؛ کشف الغمة، ج 2، ص 368.

494- اشک چشم.

495- صاحب مفتاح الکرامه.

496-  سکه های طلا.

497- یعنی قرآن و عترت.

498-  تفصیل این ماجرا در مستدرک الوسائل، ج 12، ص 50؛ بحارالانوار، ج 14، ص 328؛ التحصین، ص 28، قصص الانبیا جزایری، ص 418 و مجموعه ی ورام، ج 1، ص 132 ذکر شده است.

499- لذت بخش ترین لذتها.

500- اصول کافی، ج 2، ص 231؛ وسائل الشیعة، ج 15، ص 187؛ بحارالانوار، ج 64، ص 271 و 294.

501- اشاره به آیه ی 37 سوره ی نور.

502- بحارالانوار، ج 68، ص 221؛ ج 80، ص 352؛ ج 84، ص 267؛ ج 87، ص 95؛ عوالی اللالی، ج 4، ص 118.

503- حسام الدین محمد صالح بن احمد مازندرانی (؟ -  1086) ، صاحب شرح کافی و حاشیه بر معالم و...

504- منیة المرید، ص 225.

505- نام شخصی که علی بن خشرم سئوال مطرح شده در شعر را از او نموده است. ر. ک: منیة المرید، ص 224 -  225.

506- مانند بی سرپرستی اولاد و دوری خویشان.

507- سختی و فشار، جان کندن و مشاهده ی ملک الموت و...

508- من لا یحضره الفقیه، ج 2، ص 75؛ تهذیب، ج 4، ص 152؛ وسائل الشیعة، ج 10، ص 400؛ بحارالانوار، ج 93، ص 255، 6 و 258. 25

509- سوره ی سجده، آیه 17.

510- کافی، ج 4، ص 65؛ من لا یحضره الفقیه، ج 2، ص 76؛ وسائل الشیعة، ج 10، ص 397؛ بحارالانوار، ج 93، ص 380.

511- مستدرک الوسائل، ج 1، ص 284؛ ج 16، ص 466؛ بحارالانوار، ج 56، ص 260؛ فقه الرضا، ص 340؛ اذا جعت فکل.

512- مرحوم میرزا محمد حسن شیرازی، از علما و مراجع تقلید سامرا.

513- علامه سید محمد طباطبایی رحمه‌الله .

514- سوره ی مریم، آیه ی 81.

515- ر. ک: اصول کافی، ج 1، ص 272؛ بحارالانوار، ج 17، ص 106؛ ج 18، ص 264؛ ج 25، ص 57؛ بصائر الدرجات، ص 454.

516- سوره ی قدر، آیه ی 4.

517 تا 607

517- ر. ک: اصول کافی، ج 1، ص 273؛ بحارالانوار، ج 6، ص 250؛ ج 18، ص 265؛ ج 25، ص 47 و 69 و...

518- بصائر الدرجات، ص 451، اصول کافی، ج 1، ص 398؛ بحارالانوار، ج 25؛ ص 55، 56، 57 و...

519- سوره ی بقره، آیه ی 87 و 253.

520- سوره ی نحل، آیه ی 102.

521- برای اطلاع بیشتر از ارواحی که رسول اکرم صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و اهل بیت عليهم‌السلام و انبیای سلف علیهم السلام دارای آن بوده اند، ر. ک: اصول کافی، ج 1، ص 271؛ بحارالانوار، ج 25، ص 47؛ بصائر الدرجات، ص 445.

522- در حال احتضار و مرگ.

523- ابومحمد حسن بن هادی موسوی کاظمی صدر (1272 -  1354) ، صاحب تالیفات بسیار از جمله: تاسیس الشیعة الکرام لفنون الاسلام.

524- حضرت آیت الله حاج شیخ غلام رضا یزدی (1295 -  1338 ش) ، صاحب مفتاح علوم القرآن، ترجمه ی نماز و...

525- به آن چه باید عمل و یا ترک شود، آگاه باشد؛ و به آن چه امر و یا نهی می کند، عمل کند.

526- ر. ک بحارالانوار، ج 44، ص 372؛ ارشاد، ج 2، ص 72؛ روضة الواعظین، ج 1، ص 177؛ مثیر الاحزان، ص 47 -  به جز مدرک اول در مدارک دیگر به این که مقصود از سلمان، سلمان فارسی رحمه‌الله است تصریح شده است.

527- شاگردان مکتب میرزای شیرازی.

528- علمای نجف.

529- آقا شیخ محمد حسین اصفهانی رحمه‌الله .

530- فقیه و اصولی بزرگ، محمد حسین بن عبدالرحیم نائینی (1277 -  1355) ، صاحب حاشیة علی العروة الوثقی، رسالة فی اللباس المشکوک و...

531- میرزا محمد حسن شیرازی رحمه‌الله .

532- مرحوم حاج شیخ محمد حسین اصفهانی.

533-  جنگ عراق علیه ایران.

534- مرحوم شیخ محمد حسین اصفهانی.

535- میرزا محمد تقی شیرازی رحمه‌الله .

536- مرحوم فضل الله بن عباس نوری شهید (؟ -  1327) ، صاحب تذکرة الغافل و ارشاد الجاهل و...

537- عالم بزرگ، علی تهرانی کنی (1220 -  1306 9، صاحب توضیح المقال و تالیفات دیگر.

538- یعنی، داعی الی الله بودند و مردم را به خدا دعوت می نمودند، نه به خود.

539- سوره ی اعراف، آیه ی 179.

540- بازار دنیا، در روایتی از امام هادی عليه‌السلام آمده است: الدنیا سوق، ربح فیها قوم و خسر آخرون.؛ (دنیا بازاری است که برخی در آن سود کرده و برخی دچار زیان می شوند.) بحارالانوار، ج 75، ص 366؛ تحف العقول، ص 483.

541- برگرفته از حدیث اذا مات المؤمن الفقیه، ثلم فی الاسلام ثلمة لا یسدها شی ء.؛ (وقتی مؤمن فقیه از دنیا می رود، شکافی در اسلام پدید می آید که هیچ چیز دیگر جای آن را پر نمی کند.) ر. ک: اصول کافی، ج 1، ص 38؛ بحارالانوار، ج 1، ص 220؛ منیة المرید، ص 113 و 376.

542- استاد فقها و مجتهدان در علم اصول ضیا الدین علی بن محمد کبیر (؟ -  1361) ، صاحب مقالات الاصول و تالیفات دیگر.

543- صاحب کفایه.

544- فقیه بزرگ، فخر المحققین ابوطالب و محمد بن حسن حلی (682 -  771) ، صاحب تالیفات بسیار از جمله: ایضاح الفوائد، جامع الفوائد، جمع الفوائد و...

545- جمال الدین ابو منصور حسن بن سدید الدین یوسف حلی (648 -  726) ، صاحب تالیفات متعدد از جمله: کتاب الالفین، تحریر الاحکام، قواعد الاحکام و...

546- حیاة الامام الشهید الاول، ص 38.

547- سوره ی عنکبوت، آیه ی 69.

548- مستدرک الوسائل، ج 11، ص 208 و 209؛ بحارالانوار، ج 1، ص 94؛ ج 74، ص 160؛ غررالحکم، ص 55.

549- من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص 368؛ بحارالانوار، ج 1، ص 97؛ ج 74، ص 60؛ مکارم الاخلاق، ص 442.

550- بحارالانوار، ج 10، ص 121؛ ج 22، ص 329. نیز ر. ک: بحارالانوار، ج 22، ص 350؛ احتجاج، ج 1، ص 259؛ امالی صدوق، ص 252؛ رجال کشی، ص 16.

551- ر. ک: فهرست طوسی، ص 90؛ رجال ابن داود، ص 253.

552- یکی از دولتمردان و یا پادشاهان عراقی.

553- سوره ی نسا، آیه ی 59.

554-  سخنرانی ها، خطبه های نماز جمعه و عید فطر و قربان و...، و دعاها.

555- بحارالانوار، ج 98، ص 342؛ البلدالامین، ص 284؛ مصباح کفعمی، ص 498.

556- خطاب به امام حسین عليه‌السلام در زیارت آن حضرت.

557- اصول کافی، ج 1، ص 194 و 195؛ بحارالانوار، ج 33، ص 308؛ تاویل الآیات، ص 671؛ تفسیر قمی، ج 2، ص 371.

558-  حضرت آیت الله شیخ محمد حسین اصفهانی رحمه‌الله .

559-  خودکشی.

560- بحارالانوار، ج 8، ص 38؛ تفسیر قمی، ج 2، ص 202.

561- با توجه به این نکته که شفاعت آخرت، نتیجه و ظهور دستگیری و شفاعت دنیاست، و مؤمن و عالم از کسانی که در این دنیا به آنان رجوع نموده و از آنان استفاده کرده اند شفاعت می کنند، معلوم می شود که اگر خواهان آن باشیم که از شفاعت آنان برخوردار باشیم، نباید در دنیا خود را از آنان بی نیاز بدانیم. با این توضیح ربط روایت با مطلب پیش نیز روشن می گردد.

562- حرم امام حسین و حضرت اباالفضل عليهما‌السلام .

563- مرحوم میرزا محمد حسن شیرازی رحمه‌الله .

564- مناسب تر.

565- قرآن و عترت و علمای دین.

566- مرحوم حاج محمد حسین اصفهانی.

567- که از تجار و صاحب کمپانی بود.

568- آقای حاج شیخ محمد حسین اصفهانی، استاد حضرت استاد -  مدظله -

569- مرحوم آیت الله شیخ محمد کوهستانی.

570- ظاهرا ایشان میزبان شیخ رحمه‌الله بوده است.

571- منظور نوه ی میرزای شیرازی و پدر عیال حجت الاسلام آقای سید احمد فرزند سید علی اشکوری است.

572- مرجع بزرگ، ابوالقاسم بن علی اکبر خوئی نجفی (1317؟) ، صاحب اجود التقریرات و تالیفات دیگر.

573- محمد حسین بن علی کاشف الغطا (1294 -  1373) ، صاحب تالیفات متعدد از جمله: اصل الشیعة و اصولها، الآیات البینات و...

574- الکلمة الغرا فی تفضیل فاطمة الزهرا.

575- قاضی نورالله بن شرف الدین حسینی تستری مرعشی (956 -  1019) ، صاحب تالیفات بسیار از جمله: احقاق الحق، الصوارم المهرقة، مصائب النواصب.

576- مرحوم شیخ محمد حسن مظفر، برادر شیخ محمد رضا مظفر، صاحب کتاب المنطق و اصول الفقه.

577- سوره ی نمل، آیه ی 40.

578- اقبال الاعمال، ص 658؛ فضائل الاشهر الثلاثة، ص 32.

579- نام مناطق پایین دست نجد از بلاد حجاز. ر. ک: مجمع البحرین، ج 6، ص 23.

580- برای اطلاع از شرایط این حرز، ر. ک: بحارالانوار، ج 50، ص 97؛ ج 91، ص 356؛ مهج الدعوات، ص 38؛ الامان، ص 77؛ مستدرک الوسائل، ج 2، ص 599.

581- ر. ک: اصول کافی، ج 1، ص 238؛ بصائر الدرجات، ص 150 و...

582- شب های جمعه ی ا حتی غیر آن.

583- ر. ک: کافی، ج 4، ص 22؛ من لا یحضره الفقیه، ج 2، ص 71؛ وسائل الشیعة، ج 7، ص 114؛ ج 9، ص 454.

584- ظاهرا مقصود مرحوم آقای نائینی است و محتمل است دیگری منظور باشد.

585- دیوان حافظ، تصحیح قدسی، غزل 260، ص 208. با این تفاوت که به جای مردان لفظ رندان آمده است.

586- نمایانگر، تندیس.

587- سوره ی رعد، آیه ی 41؛ سوره ی انبیا، آیه ی 44.

588- برای اطلاع از این که مراد از اطرافها در آیه ی شریفه عالمان ربانی است. ر. ک: اصول کافی، ج 1، ص 38؛ من لا یحضره الفقیه، ج 1، ص 186.

589- این جمله از حضرت استاد -  مدظله -  است نه از ناقل.

590- چون سنگ مثانه ی ا پرستات داشتند.

591- ریش درنیاورده بود.

592- آقا سید مهدی قاضی.

593- ظاهرا درس مرحوم حاج اشرفی رحمه‌الله .

594- کنار جوی آب و باغات اطراف نجف اشرف.

595- نهج البلاغه، ص 69؛ شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 2، ص 74؛ بحارالانوار، ج 34، ص 64؛ کافی، ج 5، ص 4.

596- رهبر بزرگ انقلاب اسلامی ایران، امام خمینی رحمه‌الله .

597- دو سوره ی (قل اعوذ برب الفلق) و (قل اعوذ برب الناس)

598- پادشاه و سلطان ترکیه و عثمانی.

599- ر. ک: بحارالانوار، ج 28، ص 47؛ امالی طوسی، ص 484: یاتی علی الناس زمان، الصابر منهم علی دینه کالقابض علی الجمر.؛ (زمانی خواهد آمد که هر کس بخواهد بر دین خود صبر [ و آن را حفظ] کند، مانند کسی خواهد بود که آتش افروخته را با دست بگیرد.)

600- کنایه از این که: می توانم بر برخی نظریه های او اشکال وارد کنم.

601- مستدرک الوسائل، ج 5، ص 78؛ بحارالانوار، ج 83، ص 9؛ عدة الداعی، ص 63؛ فلاح السائل، ص 168؛ مصباح کفعمی، ص 198.

602- آشپزخانه.

603- فطانت: زیرکی و باهوشی؛ بلادت: کند فهمی و کم هوشی.

604- کافی، ج 8، ص 177؛ من لا یحضر الفقیه، ج 4، ص 380؛ بحارالانوار، ج 58، ص 65 و 106؛ ج 64، ص 121.

605- ر. ک: وسائل الشیعه، ج 7، ص 402؛ روایات باب 51؛ مستدرک الوسائل، ج 6، ص 99، روایات باب 43.

606- فقیه بزرگ، محمد باقر بن محمد اکمل حائری معروف به وحید بهبهانی (؟ -  1206) ، صاحب تالیفات بسیار، از جمله: حاشیة علی ارشاد الاذهان حاشیة علی المدرک و...

607- سوره ی یس، آیه ی 69.

608 تا 686

608- ر. ک: وسائل الشیعه، ج 7، ص 404، روایت 9696 و 9697؛ مستدرک الوسائل، ج 6، ص 100، روایت 6531؛ نیز ر. ک: وسائل الشیعة، ج 14، ص 597، باب 105؛ مستدرک الوسائل، ج 10، ص 387، باب 84.

609- ر. ک: لهوف، ص 74، 75، 81، 98 و 119.

610- ظاهرا برادران انصاری قمی منظور است.

611- ابوجعفر محمد بن حسن طوسی (385 -  460) ، صاحب تالیفات متعدد، از جمله: اختیار الرجال، الاستبصار، عدة الاصول، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی و...

612- ر. ک: بحارالانوار، ج 98، ص 336؛ اقبال الاعمال، ص 712.

613- ر. ک: بحارالانوار، ج 98، ص 336؛ اقبال الاعمال، ص 712.

614- از علما و مراجع نجف اشرف.

615- عبدالله بن محمد حسن نجفی مامقانی (1290 -  1351) ، صاحب تالیفات متعدد، از جمله: تنقیح المقال، مرآة الکمال، حاشیة علی العروة الوثقی و...

616- گویا مراد ابومحمد حسن بن هادی موسوی کاظمی (1272 -  1354) ، صاحب تالیفات بسیار، از جمله: تاسیس الشیعة و... است.

617- آیت الله حاج شیخ محمد حسین اصفهانی غروی رحمه‌الله .

618- آیت الله شیخ لطف الله صافی، از آیات عطام و مراجع تقلید عصر حاضر در قم.

619- این شخص ابوحنیفه بود، اصل ماجرا در بحارالانوار، ج 10، ص 222؛ ج 47، ص 27؛ دعائم الاسلام، ج 1، ص 95؛ مناقب ابن شهر آشوب، ج 4، ص 248 ذکر شده است.

620- سوره ی اخلاص، آیه ی 2.

621- ر. ک: معانی الاخبار، ص 6؛ اصول کافی، ج 1، ص 123؛ بحارالانوار، ج 3، ص 220؛ ج 4، ص 187؛ توحید صدوق، ص 90 و 197؛ مصباح کفعمی، ص 329؛ المقام الاسنی، ص 54.

622- همان.

623- سبزه زار زیبا.

624- توضیح بیشتر در این باره، در نکات آینده خواهد آمد.

625- نحوه استخاره معظم له فرستادن سه صلوات بر محمد و آل محمد و گرفتن یک قبضه از تسبیح و جدا کردن دو تا دو تا از دانه های آن. در نهایت اگر یکی باقی ماند، خوب و اگر دو تا ماند بد است.

626- یعنی فعل و ترک هر دو خوب باشد.

627- شیخ العراقین، عبدالحسین بن علی حائری طهرانی (؟ -  1286) ، صاحب مصباح النجاة و تالیفات دیگر.

628- سکه ی طلا.

629- یعنی چرا سهم امام عليه‌السلام را به ی ک شخص سنی می دهی؟

630- کافی، ج 2، ص 74، روایت 3؛ ج 8، ص 11. نیز ر. ک: کافی، ج 2، ص 300؛ وسائل الشیعه، ج 1، ص 93؛ بحارالانوار، ج 2، ص 29؛ ج 68، ص 179؛ ج 69، ص 225؛ امالی طوسی، ص 370.

631- کافی، ج 2، ص 18 و 21؛ وسائل الشیعه، ج 1، ص 17؛ بحارالانوار، ج 65، ص 329 و 332.

632- سوره ی شوری، آیه 23.

633- آیت الله حاج شیخ محمد حسین اصفهانی رحمه‌الله .

634- مرحوم آقا ضیا یک هفته پیش از مرحوم حاج شیخ فوت کرده بودند.

635- سوره ی اعراف، آیه ی 21.

636- سوره ی اعراف، آیه ی 176.

637- سوره ی بقره، آیه ی 30.

638- موجودی با ظرفیت و قابلیت بیشتر.

639- ر. ک: سوره ی بقره، آیه ی 31.

640- سوره ی بقره، آیه ی 30.

641- اشاره به آیه ی 176 سوره ی اعراف که می فرماید: و لکنه اخلد الی الارض و اتبع هوئه

642- وزیر هارون.

643- به این مضمون: بحارالانوار، ج 74، ص 153؛ تحف العقول، ص 48.

644- خداوند متعال می فرماید: یا ایها الذین ءامنوا ان من ازوجکم و اولدکم عدوا لکم فاحذروهم و ان تعفوا و تصفحوا و تغفروا فان الله غفور رحیم؛ ای کسانی که ایمان آورده اید! برخی از همسران و فرزندان شما دشمن شمایند، پس از آنان بر حذر باشید؛ و اگر ببخشایید و درگذرید و بیامرزید، به راستی که خداوند بسیار آمرزنده و مهربان است.) سوره ی تغابن، آیه ی 14.

645- سوره ی زمر، آیه ی 42.

646- بحارالانوار، ج 10، ص 121؛ ج 11، ص 148 و 313؛ ج 17، ص 170؛ ج 18، ص 19؛ ج 20، ص 188 و 198؛ ج 22، ص 326، 329، 348، 373، و 385؛ ج 30، ص 223؛ ج 37، ص 331 و...

647- ر. ک: بحارالانوار، ج 6، ص 305 -  309؛ تفسیر قمی، ج 2، ص 303 -  308.

648- مشابه: کافی، ج 8، ص 42؛ بحارالانوار، ج 74، ص 34؛ ج 90، ص 305 و 341؛ اعلام الدین، ص 218؛ عدة الداعی، ص 159 و 168؛ مجموعه ی ورام، ج 2، ص 42.

649- درباره ی این که حق و حرمت مؤمن برتر از کعبه است، ر. ک: مستدرک الوسائل، ج 9، ص 40، 45، 46 و 343؛ بحارالانوار، ج 7، ص 323؛ ج 64، ص 71؛ ج 65، ص 16؛ ج 71، ص 227 و 232؛ خصال، ج 1، ص 27؛ روضة الواعظین، ج 2، ص 293 و 386؛ شرح نهج البلاغه، ج 18، ص 278؛ فقه الرضا، ص 335؛ المؤمن، ص 42؛ مجموعه ی ورام، ج 1، ص 52؛ مشکاة الانوار، ص 78، 83 و 193.

650- سوره ی ذاریات، آیه ی 50.

651- سوره ی نمل، آیه ی 62.

652- درباره ی این که ائمه معصومین عليهم‌السلام عین الله الناظرة هستند، ر. ک: بحارالانوار، ج 26، ص 24؛ توحید صدوق، ص 167؛ معانی الاخبار، ص 16.

653- امام زمان عليه‌السلام .

654- ترساندن.

655- مستدرک الوسائل: ج 11، ص 290؛ بحارالانوار، ج 1، ص 226؛ مشکاة الانوار، ص 325.

656- زیرا مقصود آن حضرت قطعا اظهار تواضع و محبت و مهر و عطوفت در برابر دشمنان بیگانه نیست، بلکه با دوستان و هم کیشان است. خداوند در توصیف مؤمنان واقعی می فرماید: (اشد علی الکفار رحما بینهم) ؛ (بر کافران سخت گیر، و با همدیگر مهربان اند.) سوره ی فتح، آیه ی 29.

657- ابزارها.

658- سوره ی ابراهیم، آیه ی 28.

659- سوره ی نحل، آیه ی 125.

660- سوره ی آل عمران، آیه ی 159.

661- سوره ی توبه، آیه ی 128.

662- سوره ی شعرا، آیه ی 3.

663- سوره ی فاطر، آیه 8.

664- بحارالانوار، ج 95، ص 82؛ اقبال الاعمال، ص 67؛ البلد الامین، ص 205؛ مصباح کفعمی، ص 588؛ مصباح المتهجد، ص 582.

665- سوره ی بقره، آیه ی 257.

666- سوره ی رعد، آیه ی 28.

667- دیوان حافظ، با تصحیح قدسی، غزل 159، ص 141؛ غزل 316، ص 245.

668- تهذیب، ج 3، ص 110؛ اقبال الاعمال، ص 59؛ البلد الامین، ص 194؛ مصباح کفعمی، ص 578؛ مصباح المتهجد، ص 577.

669- سوره ی فجر، آیه ی 27.

670- ر. ک: بحارالانوار، ج 2، ص 93؛ ج 44، ص 218 و 319؛ تاویل الآیات، ص 769؛ تفسیر قمی، ج 2، ص 422.

671- مرثیه سید رضی رحمه‌الله در رثای ابی اسحاق صابئی: شرح نهج البلاغه، ج 7، ص 234.

672- مفتاح الکرامة، ج 5، ص 14؛ جواهر الکلام، ج 7، ص 12. به نقل از کتاب المنتهی نوشته ی علامه حلی رحمه‌الله .

673- منظور علمای باطل است، نظیر معاویه، مروان و...

674- بی تردید، بی گمان.

675- ر. ک: نهج البلاغه، ص 445؛ نامه ی 54؛ کشف الغمة، ج 1، ص 239؛ الصراط المستقیم، ج 1، ص 149؛ شرح نهج البلاغه ی ابن ابی الحدید، ص 17، 131 و 133؛ و ج 2، ص 65؛ ج 2، ص 128؛ ج 1، ص 200؛ الجمل، ص 201 و 429؛ امالی طوسی، ص 269؛ بحارالانوار، ج 84، ص 158 و 336؛ ج 32، ص 125؛ ج 31، ص 505.

676- علمای باطل، نظیر طلحه، زبیر، معاویه و...

677- ر. ک: بحارالانوار، ج 28، ص 193؛ احتجاج، ج 1، ص 76.

678- وجوهات شرعیه اعم از خمس، زکات، کفارات و...

679- کافی، ج 1، ص 39؛ مستدرک الوسائل، ج 12، ص 203؛ بحارالانوار، ج 1، ص 203؛ ج 14، ص 331؛ ج 67، ص 322؛ ج 71، ص 189؛ ج 74، ص 149؛ ارشاد القلوب، ج 1، ص 77؛ اعلام الدین، ص 272؛ تحف العقول، ص 44؛ شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 20، ص 325؛ عدة الداعی، ص 121؛ عوالی اللئالی، ج 4، ص 78؛ مصباح الشریعة، ص 20 و 160.

680- ر. ک: کافی، ج 4، ص 223؛ من لا یحضره الفقیه، ج 2، ص 243؛ بحارالانوار، ج 31، ص 33. راوی این حدیث زراره است که از امام باقر عليه‌السلام نقل می کند. امام باقر عليه‌السلام این جریان را به صورت نسبتا مشروح از امام حسین عليه‌السلام نقل نموده است، نه از امام سجاد عليه‌السلام . عبارت این قسمت از حدیث چنین است: ناد ان الله تعالی قد جعله علما لم یکن لیذهب به.؛ (با صدای بلند اعلام کن که خداوند متعال آن را نشانه قرار داده است و هرگز آن را از بین نمی برد.)

681- ان للبیت ربا سیمنعه منک (یا: عنک) به نقل از حضرت عبدالمطلب در پاسخ ابرهه که قصد انهدام خانه ی کعبه را داشت. ر. ک: مستدرک الوسائل، ج 9، ص 342؛ بحارالانوار، ج 15، ص 145؛ مناقب ابن شهر آشوب، ج 1، ص 25.

682- منظور دخالت روحانیون به طور مستقیم در اداره ی امور غیر فرهنگی و تبلیغی و دینی است، از قبیل جمع آوری کمک های مردمی، توزیع ارزاق عمومی، تعدیل قیمت کالا و بازار، مدیریت و یا راه اندازی کارخانجات، نظارت در کمیت و یا کیفیت تولیدات و نظایر آن که از عدول مؤمنین متخصص نیز بر می آید. و نیز مدیریت و تصدی آنان در سایر شؤ ون اجتماعی و اقتصادی و نظامی و... که نیاز به تخصص و شناخت کافی داشته و از آنان بر نمی آید، هر چند از تعهد و دیانت برخوردار باشند.

683-  وزیر آموزش و پرورش

684- محتمل است حضرت استاد -  مدظله -  این سخن را از قول مرحوم آیت الله بروجردی نقل فرموده باشند.

685- روحانیون و طلاب و علما.

686- ترقی معکوس و به عبارت دیگر: تنزل.

687 تا 758

687- ر. ک: بحارالانوار: ج 52، ص 336؛ خرائج، ج 2، ص 840؛ کافی، ج 8، ص 240، منتخب الانوار، ص 200.

688- عبارت حدیث ظهور بلکه صراحت در نظر حضرت استاد -  مدظله -  که در متن به صورت احتمال دوم ذکر شده است، دارد. رجوع شود.

689- نقل به معنا از روایت. ر. ک: کافی، ج 4، ص 584؛ من لا یحضره الفقیه، ج 2، ص 582؛ تهذیب، ج 6، ص 84؛ وسائل الشیعة، ج 14، ص 562؛ بحارالانوار، ج 99، ص 38؛ عیون اخبار الرضا، ج 2، ص 261؛ کامل الزیارات، ص 306.

690- مسیحی.

691- سوره ی کهف، آیه ی 14.

692- سوره ی حجرات، آیه ی 17.

693- اصل حدیث به این صورت از رسول اکرم -  صلی الله و علیه و آله و سلم -  نقل شده است: انی تارک فیکم الثقلین، احدهما اکبر من الآخر: کتاب الله حبل ممدود من السما الی الارض؛ و عترتی اهل بیتی. و انهما لن یفترقا حتی یردا علی الحوض...؛ (من دو چیز سنگین و گرانبها در میان شما[به ی ادگار می گذارم] که ی کی از دیگر بزرگتر است: یکی: کتاب خدا، که ریسمانی است که از آسمان به سوی زمین کشیده شده است؛ و دیگری: بستگان و خاندانم. این دو هرگز از هم جدا نخواهند شد، تا این که در [کنار] حوض [کوثر] بر من وارد شوند.) مسند احمد، ج 3، ص 14. نیز ر. ک: مسند احمد، ج 3، ص 27 و 59؛ مجمع الزوائد هیثمی، ج 9، ص 163؛ مسند ابن جعد، ص 397، منتخب مسند عبد بن حمید، ص 108؛ خصایص نسایی، ص 93؛ مسند ابن یعلی، ج 2، ص 297 و 376؛ معجم صغیر طبرانی، ج 1، ص 131 و...

694- به دلیل عدم حضور امام زمان -  عجل الله تعالی فرجه الشریف.

695- بحارالانوار، ج 10، ص 121؛ ج 22، ص 339.

696- بحارالانوار، ج 44، ص 372.

697- نقل به معنا از: من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص 365؛ وسائل الشیعة، ج 27، ص 92؛ مستدرک الوسائل، ج 17، ص 300، بحارالانوار، ج 52، ص 125؛ ج 74، ص 55، جامع الاخبار، ص 180؛ کمال الدین، ج 1، ص 288؛ مکارم الاخلاق، ص 440.

698- کنایه از این که: در زمانی که مرا ندیده اند به من ایمان آورده اند.

699- شمار.

700- اشاره به آیه ی 63 سوره ی فرقان.

701- سوره ی یس، آیه ی 65.

702- سوره ی بقره، آیه ی 40.

703- که چه آسوده می چرد.

704- منظور حضرت استاد -  مدظله -  این است که: تعداد علمای امروز نسبت به صد سال پیش 100/1 است و به جای هر صد عالم، یک عالم جای گزین دارد.

705- سوره ی بقره، آیه ی 35؛ سوره ی اعراف، آیه ی 19.

706- سوره ی انعام، آیه ی 43.

707- انگیزه.

708- سوره ی نسا، آیه ی 65.

709- والی ولید در مدینه، به نام صالح بن عبدالله.

710- این ماجرا به تفصیل در بحارالانوار، ج 46، ص 114؛ ج 92، ص 233؛ مهج الدعوات، ص 231 ذکر شده است. و متن دعا به عنوان دعای کرب به این صورت آمده است: لا اله الا الله الحلیم الکریم، لا اله الا الله العلی العظیم، سبحان الله رب السماوات السبع و رب الارضین السبع و رب العرش العظیم، و الحمدلله رب العالمین. از همین دعا در موارد دیگر به نام دعای فرج یاد شده است. ر. ک: کافی، ج 4، ص 284، تهذیب، ج 5، ص 50؛ وسائل الشیعه، ج 11، ص 383.

711- ر. ک: تهذیب، ج 3، ص 294؛ وسائل الشیعة، ج 7، ص 506؛ بحارالانوار، ج 84، ص 178؛ البلدالامین، ص 34؛ مصباح کفعمی، ص 46.

712- بحارالانوار، ج 95، ص 404؛ اقبال الاعمال، ص 663.

713- بحارالانوار، ج 97، ص 211؛ ج 418، ص 199؛ البلد الامین، ص 275؛ مصباح المتهجد، ص 719.

714- مستدرک الوسائل، ج 11، ص 333؛ ج 12، ص 123؛ نیز ر. ک: بحارالانوار، ج 90، ص 282؛ جامع الاخبار، ص 57.

715- اولیای خدا و ملایکه و...

716- آقا شیخ غلامرضا رحمه‌الله .

717- مرحوم میرزا محمد حسن شیرازی، صاحب فتوای معروف تحریم تنباکو.

718- احتمال دارد از این جمله، به نظر برسد که ما از انجام هر گونه کاری که فرج را به تاخیر می اندازد، باید خودداری کنیم، هر چند وظیفه ی ما -  بر اساس امر به معروف و نهی از منکر و یا دستورهای دیگر شرعی -  انجام آن کار باشد؛ ولی این فکر با عمومات کتاب و سنت که همه ی مؤمنان را مورد خطاب قرار می دهد (چه در وظایف فردی و چه اجتماعی) منافات دارد. بنابراین، اگر رؤ یای فوق مطابق با واقع باشد، این گونه می توان توجیه کرد که انجام کارهای غیر متعارف که سیر عادی اسباب و مسببات را تسریع می بخشد، در حیطه ی وظیفه ی ما نیست و چه بسا ممنوع باشد؛ و یا این که در این مورد به خصوص امکان دارد که ختم گرفتن هر چند موجب اضمحلال و سرنگونی رژیم پهلوی را فراهم می کرده ولی از کجا معلوم که بدتر از آن سر کار نمی آمد، و یا توجیه های دیگر که الله تعالی و اولیائه العظام اعلم بها.

719- مرحوم شیخ محمد حسین بن هاشم کاظمی (؟ -  1308) ، صاحب هدایة الانام فی شرح الشرایع و...

720- کوپن.

721- مرحوم شیخ مهدی بن حسین خالصی کاظمی (؟ -  1343) ، صاحب تالیفات متعدد، از جمله: حاشیة علی کفایة الاصول، شرح الکفایة و...

722- همسر ایشان.

723- واقع در صحن فعلی حضرت امیر عليه‌السلام

724- کافی، ج 2، ص 83؛ وسائل الشیعة، ج 1، ص 83؛ بحارالانوار، ج 8، ص 155؛ ج 67، ص 253؛ مجموعه ی ورام، ج 2، ص 168؛ نیز ر. ک امالی صدوق، ص 301؛ عدة الداعی، ص 208؛ مشکاة الانوار، ص 112.

725- تردید از نگارنده است.

726- سوره ی حدید، آیه ی 27.

727- این مضمون در کلمات علی عليه‌السلام هنگام وفات، و نیز در سفارش آن حضرت به کمیل -  رضوان الله تعالی علیه -  و دیگر فرموده های ایشان آمده است. ر. ک: بحارالانوار، ج 75، ص 98؛ امالی طوسی، ص 7؛ امالی مفید، ص 220؛ بشارة المصطفی، ص 26؛ تحف العقول، ص 171؛ غررالحکم، ص 145؛ کشف الغمة، ج 1، ص 535، 567.

728- سوره ی حدید، آیه ی 27.

729- نقل به معنا از: کافی، ج 8، ص 167؛ بحارالانوار، ج 1، ص 148؛ ج 2، ص 97، 99، 105؛ ج 14، ص 304؛ ج 75، ص 34، 38، 309؛ امالی طوسی، ص 625؛ تحف العقول، ص 201، 392، 501؛ خصائص الائمة، ص 94؛ شرح نهج البلاغه، ج 18، ص 229؛ عوالی اللئالی، ج 4، ص 81؛ غررالحکم، ص 58؛ مجموعه ی ورام، ج 1، ص 81؛ ج 2، ص 149؛ منیة المرید، ص 173؛ نهج البلاغه، ص 481، حکمت 80.

730- مستدرک الوسائل، ج 2، ص 386 و 458؛ بحارالانوار، ج 79، ص 91 و 101؛ الجعفریات، ص 208؛ دعائم الاسلام، ج 1، ص 225؛ مسکن الفؤ اد، ص 105، نیز ر. ک: مستدرک الوسائل، ج 2، ص 460 و 464.

731- سوره ی ابراهیم، آیه ی 7.

732- سوره ی اعراف، آیه ی 1.

733- ر. ک: بحارالانوار، ج 52، ص 106؛ ج 89، ص 383، به نقل از تفسیر عیاشی، ج 2، ص 3 و 202.

734- این عبارت در متن حدیث در آدرس های گذشته، به این صورت آمده است: فافهم ذلک وعه و اکتمه.

735- کافی، ج 1، ص 368، بحارالانوار، ج 4، ص 132؛ ج 52، ص 103، 111، 117، 118 و 119؛ ج 53، ص 180 و 184؛ ج 75، ص 380؛ احتجاج، ج 2، ص 469؛ اعلام الوری، ص 451 و 452؛ الخرائج، ج 1، ص 178؛ ج 3، ص 1113؛ غیبة الطوسی، ص 290، 425 و 426، غیبة النعمانی، ص 289 و 294؛ کشف الغمة، ج 2، ص 531؛ کمال الدین، ج 2، ض 483؛ منتخب الانوار، ص 122.

736- ر. ک: بحارالانوار، ج 52، ص 182؛ قرب الاسناد، ص 170.

737- ر. ک: بحارالانوار، ج 52، ص 237؛ اختصاص، ص 255، تفسیر عیاشی، ج 1، ص 244؛ غیبة النعمانی، ص 279 -  از این روایت که در چهار کتاب یاد شده ذکر شده است، استفاده می شود که صد هزار نفر را لشکر سفیانی می کشد، و هفتاد هزار نفر از لشکر او کشته می شود.

738- مشابه: کافی، ج 2، ص 77؛ من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص 358؛ وسائل الشیعه، ج 15، ص 245، 246، 260؛ مستدرک الوسائل، ج 11، ص 268، 282 و... در همه ی این روایات کسی که از کارهای حرام پرهیز می کند، از پرهیزگارترین مردمان شمرده شده است، نه پرهیزگارترین مردم.

739- عبارت حدیث به این صورت است: الا من دعا بدعا الغریق؛ (مگر کسی که دعای غریق را بخواند.) ر. ک: بحارالانوار، ج 52، ص 133؛ اعلام الوری، ص 432؛ الصراط المستقیم، ج 2، ص 228؛ غیبة النعمانی، ص 159؛ کمال الدین، ج 2، ص 348 و 351؛ منتخب الانوار، ص 80، مهج الدعوات، ص 332، در ذیل برخی از این روایات بیان شده است که مقصود از دعای غریق، دعای آینده: یا الله ی ا رحمان یا رحیم... است.

740- بحارالانوار، ج 3، ص 80؛ ج 36، ص 358؛ طرائف، ج 1، ص 177.

741- لانه ی قوم بعد... ارتداد اکثر القائلین بامامته؛ (زیرا او بعد از... بازگشت بیشتر معتقدان به امامتش قیام می کند.) بحارالانوار، ج 51، ص 30، 157؛ ج 52، ص 23؛ اعلام الوری، ص 436، 439؛ الخرائج، ج 3، ص 1171؛ الصراط المستقیم، ج 2، ص 230، 231؛ کشف الغمة، ج 2، ص 526؛ کفایة الاثر، ص 283؛ کمال الدین، ج 2، ص 378، 384، منتخب الانوار، ص 39.

742- بحارالانوار، ج 52، ص 148؛ ج 92، ص 326؛ اعلام الوری، ص 432؛ کمال الدین، ج 2، ص 351؛ منتخب الانوار، ص 80؛ مهج الدعوات، ص 332.

743-  سهم امام عليه‌السلام .

744- خواسته و یا ناخواسته.

745- بحارالانوار، ج 3، ص 80؛ ج 36، ص 358؛ طرائف، ج 1، ص 177.

746- لانه ی قوم بعد... ارتداد اکثر القائلین بامامته.؛ (زیرا او بعد از... بازگشت بیشتر معتقدان به امامتش قیام می کند.) بحارالانوار، ج 51، ص 30، 157؛ ج 52، ص 23؛ اعلام الوری، ص 436، 439؛ الخرائج، ج 3، ص 1171؛ الصراط المستقیم، ج 2، ص 230، 231؛ کشف الغمة، ج 2، ص 526؛ کفایة الاثر، ص 283؛ کمال الدین، ج 2، ص 378، 384، منتخب الانوار، ص 39.

747- سوره ی انعام، آیه ی 43.

748- بحارالانوار، ج 95، ص 236؛ اقبال الاعمال، ص 366.

749- سوره ی عنکبوت، آیه ی 45.

750- در تفسیر قمی، ج 2، ص 150؛ وسائل الشیعه، ج 27، ص 374؛ مستدرک الوسائل ج 3، ص 80، بحارالانوار، ج 79، ص 206، به نقل از امام باقر عليه‌السلام درباره ی آیه ی (و لذکر الله اکبر) آمده است: ذکر الله لاهل الصلاة اکبر من ذکرهم ایاه. الا تری انه ی قول: فاذکرونی، اذکرکم.؛ (یاد خدا از نمازگزاران، بزرگتر از یاد آن ها از خداست. مگر نمی بینی که می فرماید: پس مرا یاد کنید، تا شما را یاد کنم.)

751- در این صورت مصدر اضافه به مفعول است یعنی یاد بنده از خدا، بزرگ تر از یاد مردم است.

752- اشاره به حدیث: ان لربکم فی ایام دهرکم نفحات، الا فتعرضوا لها.؛ (پروردگارتان در روزهای عمر شما، نفحاتی برای شما دارد، هان بدان روی آورید و از آن روی برمتابید.) ر. ک: بحارالانوار، ج 68، ص 231؛ ج 80، ص 352؛ ج 87، ص 95. نیز مشابه: تفسیر امام حسن عسکری عليه‌السلام ص 179. معنای تعرض نسبت به آیات انفسی به صورت اجمالی و اشاره در متن ذکر شده است.

753- سوره ی فصلت، آیه ی 53.

754- همان.

755- بنابراین که مصدر اضافه به مفعول شده باشد.

756- سوره ی قصص، آیه ی 88.

757- سوره ی سجده، آیه ی 17.

758- سوره ی رعد، آیه ی 28.