شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

تعریف اعتکاف

1-اعتکاف، در لغت به معنای توقف در جایی است و در اصطلاح احکام، عبارت است از ماندن در مسجد به قصد عبادت خداوند، با شرایطی که خواهد آمد.

2-انسان می‌تواند، در حال اعتکاف، بنشیند، بایستد، بخوابد، یا راه برود.

اقسام اعتکاف

3-اعتکاف بر دو قسم است، مستحب و واجب، که در اصل، یک عمل مستحبی است، ولی ممکن است به سببی واجب شود، که از جمله اسباب وجوب اعتکاف، این امور است:

نذر، عهد یا قسم، مثلا انسان نذر کند یا با خدای خود عهد کند یا قسم بخورد که اگر در فلان کار موفق شد، یا از فلان بیماری شفا پیدا کرد چند روز در مسجد معتکف شود. (در بحثهای آینده خواهد آمد که حداقل مدت اعتکاف سه روز است.)

شرط ضمن عقد، مثلا هنگام قرار داد اجاره منزل، صاحب خانه شرط می‌کند که مستاجر هر سال پنج روز در مسجد معتکف شود و مستاجر نیز این شرط را می‌پذیرد.

اجاره، مثلا شخصی اجیر می‌شود که با دریافت مزد-یا بدون دریافت مزد-از طرف میت در مسجد معتکف شود. (مانند نماز استیجاری)

زمان اعتکاف

4-در طول سال در هر زمانی که انسان بتواند، حداقل سه روز در مسجد بماند و روزه بگیرد صحیح است (تفصیل این مساله در بحث مدت اعتکاف و روزه اعتکاف خواهد آمد.) ولی بهترین زمان برای اعتکاف ماه مبارک رمضان و در ماه رمضان، دهه آخر آن است.

5-س: آیا اعتکاف نذری را می‌توان در ماه رمضان انجام داد؟

آیة الله بهجت: مانعی ندارد.

آیة الله مکارم: مانعی ندارد، مگر اینکه نیت او غیر ماه رمضان باشد.

آیة الله صافی: اگر نذر مطلق یا مقید به ماه رمضان باشد اشکال ندارد.

6- س: افضل اوقات اعتکاف چه زمانی است؟آیا ایام البیض ماه رجب فضیلت خاصی برای اعتکاف دارد؟ (ایام البیض سیزدهم و چهاردهم و پانزدهم.)

آیة الله مکارم: بهترین اوقات اعتکاف، ماه مبارک رمضان و از همه بهتر دهه آخر آن است.

آیة الله بهجت: افضل اوقات ماه رمضان است خصوصا در دهه آخر آن و ایام البیض رجب نیز تاکید شده است.

شرایط اعتکاف

7-در صحت اعتکاف، اموری شرط است که برخی از آنها مربوط به شخص معتکف و برخی مربوط به خود اعتکاف است که در اینجا به بیان آن شرایط، و احکام لازم آنها می‌پردازیم.

شرایط معتکف

1-عقل. (از دیوانه صحیح نیست)

2-ایمان(1) . (از غیر مؤمن صحیح نیست)

3-قصد قربت. (هر گونه ریا و خود نمایی، اعتکاف را باطل می‌کند).

4-روزه داری در ایام اعتکاف.

5-اجازه گرفتن از کسی که اجازه او لازم است.

شرایط اعتکاف:

1-از سه روز کمتر نباشد. (زمان)

2-در مسجد جامع باشد. (مکان)

3-ادامه ماندن در مسجد و خارج نشدن از آن.

نیت اعتکاف

8-اعتکاف، همانند سایر عبادات، باید با نیت و قصد قربت باشد و هر گونه ریا و خود نمایی و قصد غیر الهی آن را باطل می‌کند.

9-در نیت اعتکاف، قصد وجه شرط نیست، یعنی لازم نیست قصد کند که اعتکاف واجب است یا مستحب.

10-کسی که بخواهد در نیت اعتکاف، قصد وجه کند، در اعتکاف واجب نیت وجوب و در اعتکاف مستحب، نیت استحباب می‌کند و واجب بودن اعتکاف در روز سوم ضرری ندارد، هر چند بهتر است که از روز سوم نیت وجوب کند.

11-از آغاز تا پایان اعتکاف، باید با نیت و قصد قربت باشد، بنابر این اگر به همین قصد، اعتکاف را شروع کند صحیح است، همچنین اگر به قصد اینکه فردا معتکف شود به مسجد برود و از اول وقت (طلوع فجر) در آنجا باشد صحیح است.

12-س: زمان نیت اعتکاف چه وقتی می‌باشد؟و آیا اول شب می‌شود نیت کرد؟

آیة الله تبریزی: زمان نیت اعتکاف، وقت شروع اعتکاف است که طلوع فجر می‌باشد و با استمرار نیت اول شب هم مانعی ندارد.

13-س: آیا در اعتکاف نیازی به قصد نمودن عبادات دیگر هم هست؟

آیة الله صافی: احتیاط مستحب است.

آیة الله مکارم: قصد عبادت دیگری در آن شرط نیست. آیة الله بهجت: ظاهرا معتبر است در اعتکاف منضم شدن قصد عبادت دیگری که خارج از اوست.

14-س: آیا تجدید نیت در روز سوم اعتکاف مستحب لازم است؟

آیة الله صافی: بهتر است که تجدید نیت وجوب نماید.

آیة الله بهجت: تجدید نیت در روز سوم لازم نیست، گر چه احوط است.

آیة الله مکارم: تجدید نیت لازم نیست.

نیابت در اعتکاف

15-انسان می‌تواند اعتکاف را برای خود یا برای دیگری بجای آورد. به قسم دوم، اعتکاف نیابتی گفته می‌شود.

16-اعتکاف به نیابت میت بی‌اشکال است ولی به نیابت از انسان زنده، بنابر احتیاط به قصد رجاء، اشکال ندارد (2). پس به طور خلاصه می‌توان در این بخش اعتکاف را اینگونه تقسیم کرد:

اعتکاف: 1-برای خود

2-برای دیگران:

1-به نیابت از میت

2-به نیابت از زنده

یاد آوری:

گر چه روزه به نیابت از انسان زنده صحیح نیست ولی روزه گرفتن در اعتکاف مانند نماز برای طواف است که به تبع عمل دیگر لازم می‌شود و همچنانکه طواف و نماز آن به نیابت زنده‌ها صحیح است اعتکاف و روزه آن نیز صحیح است.

17-اعتکاف به نیابت از دو یا چند نفر، صحیح نیست، ولی می‌تواند اعتکاف را به نیت خود بجا آورد و ثواب آن را به دیگران اهدا کند، خواه یک نفر باشد یا چند نفر، زنده یا مرده.

18-س: آیا اعتکاف را به نیابت از کسی که مرده است و یا به نیابت از کسی که زنده است می‌توان انجام داد؟

آیة الله تبریزی: به نیابت از میت مانعی ندارد ولی به نیابت از حی[زنده] اشکال دارد.

عدول از نیت اعتکاف

19-عدول از اعتکافی به اعتکافی دیگر جایز نیست، و فرقی نیست که هر دو واجب باشد، مثلا از اعتکاف استیجاری (که برای دیگری با دریافت مزد انجام می‌دهد) به نذری، یا هر دو مستحب، مثلا از اعتکاف برای خود به اعتکاف نیابتی تبرعی (داوطلبانه و بدون دریافت مزد) یا یکی واجب و دیگری مستحب، مثلا از ابتدا به نیت اعتکاف نذری در مسجد مانده و در روز دوم نیت را از نذر به استحباب برگرداند.

20-عدول از نیابت شخصی به نیابت از شخص دیگر جایز نیست، مثلا دو روز به نیابت «علی» معتکف بوده و روز سوم به نیابت از «حسن» اعتکاف کند.

21-اگر قصد داشته که اعتکاف را برای خودش انجام دهد، پس از شروع نمی‌تواند نیت را برگرداند، و به نیابت از دیگری به اتمام برساند، همچنانکه عکس این نیز جایز نیست.

روزه اعتکاف

22-انسان، در ایام اعتکاف باید روزه بگیرد، بنابر این، کسی که نمی‌تواند روزه بگیرد، مانند، مسافر، مریض و زن حایض یا نفساء و کسی که عمدا روزه نگیرد، اعتکافش صحیح نیست.

23-مسافر و مریض اگر معتکف شوند صحیح نیست ولی زن حایض یا نفساء نه تنها اعتکافش صحیح نیست بلکه به جهت توقف در مسجد گناه کار است.

24-اعتکاف در روز عید فطر و قربان یا دو روز قبل از عید به طوری که روز سوم آن عید باشد صحیح نیست.

25-لازم نیست که روزه، مخصوص به اعتکاف باشد، بلکه هر روزه‌ای باشد صحیح است، مثلا در ایام اعتکاف، روزه قضا یا نذری یا استیجاری(3) بجا آورد.

26-اگر شخصی نذر کند که در ایام معینی معتکف شود(4) و در همان ایام روزه نذری یا استیجاری بر عهده او باشد، می‌تواند در همان اعتکاف، روزه نذری یا اجاره‌ای خود را بجا آورد. ولی اگر نذر اعتکاف بدین گونه بوده است که روزه برای اعتکاف یا به خاطر اعتکاف باشد، کفایت از روزه نذری یا اجاره‌ای نمی‌کند(5) .

27-انسان می‌تواند نذر کند، در سفر روزه بگیرد و به نظر برخی مراجع معظم تقلید، حتی هنگام سفر هم می‌تواند نذر کند که روزه بگیرد و در این صورت اعتکافش صحیح است. به یک استفتاء توجه کنید:

28-س: آیا در مسافرت می‌شود روزه در سفر را نذر کند؟

آیات عظام خامنه‌ای، سیستانی، بهجت: می‌تواند.

آیة الله مکارم: اشکال دارد ولی اگر نذر کرد، احتیاط آن است که به نذر خود عمل کند.

آیة الله فاضل: خیر.

29-س: آیا هر گونه روزه، و لو استیجاری و... برای اعتکاف کافی است؟

آیة الله فاضل: خیر، بلکه روزه اعتکاف باید به نیت کسی باشد، که اعتکاف به نیت او انجام می‌گیرد، لذا کفایت روزه استیجاری و غیره برای کسی که در نیت‌خود اعتکاف نموده محل تامل و اشکال است.

آیة الله مکارم: کفایت روزه استیجاری برای اعتکاف مشکل است.

آیة الله بهجت: کافی است.

اجازه اعتکاف

30-این افراد بدون اجازه، نمی‌توانند معتکف شوند:

زن بدون اجازه شوهرش،(6) در صورتی که اعتکاف موجب از بین رفتن حق او باشد، بنابر احتیاط واجب(7) اجازه او لازم است.

فرزند بدون اجازه والدین،(8) در صورتی که اعتکاف او موجب اذیت و آزار آنان باشد و اگر موجب اذیت و آزار آنان باشد و اگر موجب اذیت و آزار آنها هم نباشد احتیاط مستحب(9) است اجازه بگیرد.

کسی که در استخدام دیگری است، مانند برخی از کارگران و کارمندان، در صورتی که قرار داد اجاره به گونه‌ای است که منفعت اعتکاف را نیز در بر می‌گیرد، یعنی اعتکاف با عمل به اجاره منافات دارد.

31-در اعتکاف، بلوغ شرط نیست، بنابر این اگر کودک ممیز معتکف شود، صحیح است.

مدت اعتکاف

32-مدت اعتکاف حداقل سه روز است و در کمتر از آن صحیح نیست ولی در زیاده حدی ندارد. ولی اگر پنج روز معتکف شود، روز ششم را نیز واجب است بماند، بلکه بنابر احتیاط واجب، هر گاه دو روز اضافه کرد، روز سومش هم باید بماند، پس اگر هشت روز معتکف شد، روز نهم هم واجب است.

33-این سه روز از طلوع فجر روز اول تا مغرب(10) روز سوم است، بنابر این اگر بعد از طلوع فجر، و لو با چند دقیقه تاخیر به مسجد برسد آن روز جزو اعتکاف به حساب نمی‌آید و چنانچه قبل از مغرب روز سوم، اعتکاف را قطع کند، افزون بر آنکه کار حرامی کرده، اعتکاف نیز باطل است.

34-سه روز اعتکاف با شبهای آن است که حداقل سه روز و دو شب در وسط است، بنابر این نمی‌تواند شبها را از مسجد خارج شود، یا نذر کند که سه روز بدون شبها در مسجد معتکف شود.

35-اگر انسان نذر کند که دو روز معتکف شود نه بیشتر از آن، اینگونه نذر باطل است(11) ولی اگر مقید نکرده که بیشتر نباشد نذر صحیح است و واجب است که روز سوم را نیز بماند.

36-س: منظور از روز در اعتکاف چیست؟

آیات عظام تبریزی، بهجت، مکارم: منظور از روز طلوع فجر است تا غروب آفتاب چنانچه در احکام نماز ذکر شده است.

37-س: اگر کسی نذر کند، سه روز منفصل اعتکاف کند آیا نذرش منعقد می‌شود؟نذر اعتکاف کمتر از سه روز چه؟

آیة الله بهجت: منعقد نمی‌شود.

آیة الله صافی: الف: منعقد نمی‌شود ب: اگر مقید به کمتر از سه روز باشد منعقد نمی‌شود.

38-س: آیا بیشتر از سه روز می‌توان اعتکاف کرد به طوری که آن زیاده، قسمتی از یک روز یا قسمتی از یک شب باشد.

آیة الله تبریزی: مانعی ندارد.

39-س: کسی که پنج روز در اعتکاف بوده: آیا روز ششم بر او واجب است؟

آیة الله تبریزی: واجب است.

مکان اعتکاف

40-اعتکاف تنها در مسجد صحیح است، بنابر این اگر کسی در خانه خود یا در تکیه، یا حسینیه یا در حرم معتکف شود صحیح نیست و از مساجد نیز تنها در این مساجد، اعتکاف صحیح است.

مسجد الحرام

مسجد النبی صلی الله علیه و آله

مسجد جامع کوفه

مسجد بصره(12)

و به قصد رجاء (یعنی به نیت مطلوب بودن و به امید پاداش و ثواب) می‌توان در مسجد جامع هر شهر معتکف شد.(13)

41-در این مساله فرقی بین مردان و زنان نیست، بنابر این اگر دختران و بانوان بخواهند معتکف شوند، باید در یکی از همین مساجد باشد.

42-س: آیا اعتکاف در غیر مساجد جامع، مثل نمازخانه دانشگاه‌ها رجاءا اشکال دارد یا نه؟در صورت صحت، آیا احکام اعتکاف، از قبیل ترک محرمات جاری می‌شود یا خیر؟

آیة الله خامنه‌ای: رجاءا اشکالی ندارد.

آیة الله بهجت: ظاهرا جایز نیست و احکام اعتکاف را ندارد.

آیة الله فاضل: اعتکاف در مسجد جامع رجاءا صحیح است و در غیر از مساجد جامع جایز نیست.

آیة الله سیستانی: مشروع نیست و احکام آن را ندارد.

آیة الله مکارم: اعتکاف باید فقط در مساجد جامع باشد و منظور از مسجد جامع مسجدی است که قشرهای مختلف شهر در آن شرکت کنند.

آیة الله تبریزی: اعتکاف باید در مسجد جامع شهر باشد و اعتکاف در غیر مساجد جامع صحیح نیست.

43-س: آیا انسان می‌تواند نذر کند که در شهر دیگری معتکف شود؟

آیة الله تبریزی: مانعی ندارد، باید روزه‌اش در آنجا صحیح باشد و نذر اعتکاف در شهر دیگر، نذر روزه نیست.

44-اگر در یک شهر، دو یا چند مسجد جامع وجود داشته باشد، در هر کدام که بخواهد می‌تواند معتکف شود.

45-اگر جای خاصی از مسجد را برای اعتکاف خود مشخص کند، چنین قصدی لغو است، و لازم نیست حتما در آنجا معتکف شود.

46-اگر معتکف جنب شود و با حال جنابت در مسجد بماند اعتکاف او باطل است. چون توقف او در مسجد، حرام است.(14) 47-اگر جای شخص دیگری را غصب کند، یا عمدا بر فرش غصبی بنشیند، هر چند گناه کرده است ولی اعتکافش باطل نیست(15) .

48-اگر کسی از روی فراموشی یا جهل به مساله، بر فرش غصبی بنشیند، اعتکاف باطل نیست.

49-س: اگر جای کسی را که معتکف بوده غصب کند، فرموده‌اند اعتکاف او باطل است، حال اگر جاهل بود یا عامد بود و حال پشیمان شده و جای خود را عوض کند، اعتکاف او صحیح است یا خیر؟در صورت عمد آیا کفاره دارد یا خیر؟آیة الله بهجت: در فرض مذکور اعتکاف او صحیح است و در صورت بطلان کفاره ندارد.

آیة الله خامنه‌ای: اعتکاف صحیح است و کفاره هم ندارد.

آیة الله سیستانی: عمدا هم اگر باشد اعتکاف صحیح است.

آیة الله فاضل: علی ای حال اعتکاف صحیح است.

آیة الله مکارم: اگر جاهل به موضوع باشد، اعتکافش صحیح است ولی اگر غصب بودن را می‌دانسته و حکم اعتکاف را نمی‌دانسته، اعتکاف او صحیح نیست و توبه در اینجا مشکل را حل نمی‌کند.

آیة الله تبریزی: چنانچه غافل بوده اعتکافش صحیح است و اگر جاهل متردد بوده یا عامد بوده اعتکافش صحیح نیست. لکن کفاره ندارد.

50-س: اگر کسی را که زودتر از او در مسجد رفته، بیرون کند و جایش را بگیرد، اعتکافش صحیح است یا نه؟

آیة الله صافی گلپایگانی: بنابر احتیاط، اعتکاف او باطل می‌شود، باید اگر اتمام اعتکاف بر او واجب شده، آن را تمام نماید و اگر اعاده آن، واجب است، پس از اتمام اعاده نماید.

آیة الله بهجت: اگر مکان منحصر به آنجا باشد بنابر اقوی اعتکافش باطل است.

آیة الله مکارم: خالی از اشکال نیست.

آیة الله فاضل: بلی اعتکاف او صحیح است و بطلان آن محل منع است.

51-س: آیا گذاشتن وسائل یا نوشتن نام و امثال آن موجب سبقت در محلی از مسجد می‌شود؟

آیة الله مکارم: هر گاه به موقع در مسجد حضور یابند بعید نیست موجب حق سبق باشد.

آیة الله بهجت: می‌شود.

تعریف مسجد جامع

52-س: تعریف مسجد جامع چیست؟

آیة الله گلپایگانی: مسجد جامع مسجدی است که اغلب اوقات بیشتر از سایر مساجد جمعیت داشته باشد. آیة الله خامنه‌ای: مسجدی که برای اجتماع زیادی از اهالی آنجا ساخته شده و اختصاص به گروه خاصی یا اهالی محله‌ای نداشته باشد؟

53-س: مسجد جامعی در شهری ساخته شده، بعد از آن، مسجد بسیاری بزرگتری ساخته شده و آن نیز مسجد جامع معروف گشته، کدامیک از این دو مسجد، شرعا مسجد جامع می‌باشد، و ملاک در تعیین مسجد جامع چیست، با توجه به اینکه گاهی در این مسجد نماز جمعه خوانده می‌شود و گاهی در آن و حکم اعتکاف در این دو مسجد چیست؟

آیة الله خویی: در صدق جامع بودن مسجد شرط نیست که تنها یک مسجد باشد، پس تعدد مسجد جامع در یک شهر ضرری نمی‌زند و اعتکاف در هر دو صحیح است، اگر جامع نامیده شود و اقامه نماز جمعه دخلی در موضوع ندارد.

54-جامع بودن مسجد را از این راهها می‌توان فهمید:(16)

خود انسان یقین کند.

به طوری بین مردم مشهور باشد که جامع بودن آن معلوم شود(17) .

دو نفر عادل بگویند(18).

و چنانچه دو نفر در جامع بودن مسجدی اختلاف داشته باشند، با حکم حاکم نیز معلوم می‌شود(19).

55-اگر انسان در جایی به اعتقاد اینکه مسجد جامع است معتکف شود، بعدا معلوم شود مسجد نیست (مثلا تکیه یا حسینیه است) یا مسجد جامع نیست، اعتکاف باطل است.

حدود مسجد

56- پشت‌بام و سرداب و محراب مسجد، و هر چه به سبب توسعه مسجد آن افزوده شده جزو مسجد به حساب می‌آید، مگر آنکه بدانیم، جزو مسجد نیست(20).

[در صورت شک، چنین جاهایی، حکم مسجد را دارد.]

57-به جز سه مکانی که در مساله قبل گفته شد، جایی را که انسان نداند جزو مسجد است یا از متعلقات آن، (مثل حیاط مسجد) حکم مسجد را ندارد(21) و اعتکاف در آنجا صحیح نیست.

58-س: مسجدی که علاوه بر شبستان، دارای حیاط و صحن و راهرو است و در عرف همه آنها را مسجد می‌خوانند، آیا احکام مسجد بر آنها جاری است یا نه، و در صورتی که قصد بانی معلوم نباشد، ساختن مستراح و امثال آن در یک طرف آن صحن چه صورت دارد، دلیل و قرینه بر عدم مسجدیت لازم است یا نه؟

آیة الله گلپایگانی: با شک در آنکه صحن را جزء مسجد قرار داده، اگر اماره‌ای (علامت، نشانه‌ای) بر مسجد بودن نباشد، محکوم به مسجدیت نیست، و اماره بر عدم، لازم نیست.