شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

نام کتاب : رساله تفضیل امیرالمومنین علیه‌السلام در اثبات برتری حضرت

امیرمومنان علی‌بن ابیطالب علیه‌السلام

نویسنده:ابوعبدالله محمدبن محمدبن نعمان

معروف به شیخ مفید؛

مقدمه مؤسسه‌

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ

و صلی اللَّه علی سیدنا و نبینا محمد و آله الطاهرین امام ابو الحسن امیر المؤمنین علی بن ابی طالب علیه السّلام مولودی که در کعبه چشم به جهان گشود و هم در خانه خدا و در محراب عبادت فرق مبارکش به ضربت شقاوت شکافت، بزرگترین شگفتی تاریخ است. زندگانی سراسر افتخار او، صفات ناهمگون و ظرفیت عظیم وجودی او، دانش بی‌کران، بینش جامع‌نگر، همچنین هدفمندی و پایداریش بر اصول و سرانجام نوع نگاهش به دنیا- همان که برای دیگران همه چیز است و برای او پست‌تر از هیچ! همه جلوه‌هایی از این شگفتی به شمار می‌رود. این مجموعه موجب گردیده تا او شخصیت خود را در هیئتی بنمایاند که با شخصیت‌های ممتاز بشری نیز هرگز قابل قیاس و سنجش نباشد، چونان که او را به دراز ناگشوده آفرینش و معمای بزرگ هستی تبدیل نموده و عقول اندیشمندان و اندیشه خردمندان را به تحیّر واداشته که او را چه

اثبات برتری حضرت امیر مؤمنان علیه السلام ،ص:8

بنامند: مخلوق و یا برتر از آن! کلید واژگان تفضیل و برتری او را بر بنی آدم- به استثناء شخصیت شخیص خاتم الأنبیاء محمد مصطفی صلّی اللَّه علیه و آله و سلم- باید در این موضع جستجو نمود.

موضوع برتری و تفضیل امیر مؤمنان و امام پارسایان حضرت علی بن ابی طالب علیه السّلام از دیرباز محل بحثهای نظری میان صاحبان، اندیشه و اهل رأی در عالم اسلام بوده و متفکرین خردورز را به تکاپوی فکری واداشته است. در این میان اندیشمندان شیعی مذهب نیز که همه هستی خود را وامدار پیشوای خویش می‌دیده‌اند و از سویی بنا به شواهد کتاب خدا و سخنان نبی مکرم اسلام حضرت محمد بن عبد اللَّه صلّی اللَّه علیه و آله و سلم هیچ گونه تردیدی در ترجیح علی- این یگانه شهسوار عالم اسلام نداشته کوشیده‌اند تا حدیث تفضیل سرور و امیر خود را به میزان استدلال و معیار برهان چونان سنجیده سازند که ابرهای ابهام و تردید را بزدایند و عقول سلیم و فطرتهای پاک را به تواضع وادارد.

رساله‌ای که هم اینک در پیش روی شماست، تلاشی از این نوع است. این رساله از نظر قدمت تاریخی و نیز شیوه پرداخت موضوع و قدرت استدلال و متانت برهان دارای

اثبات برتری حضرت امیر مؤمنان علیه السلام ،ص:9

امتیازات فراوان و کم مانندی است و مؤلف بزرگوار آن که خود از بلندترین قله‌های معرفت شیعی و تواناترین مرزبان حریم ولایت و توحید در قرن چهارم هجری است، هدفی را که از نگارش این رساله مطمح نظر قرار داده با اتکا به دریای دانش خود و استمداد از روح مطهری که قلم را در ابراز شیدایی و شیفتگی نسبت به او به چرخش آورده، به شایستگی ادا نموده است. او محمد بن محمد نعمان ملقّب به شیخ مفید است و کتاب حاضر بخشی از مجموعه رسائل او به شمار می‌رود.

مؤسسه پژوهش و مطالعات عاشورا افتخار دارد که در سال جاری که به نام مبارک امیر مؤمنان امام علی بن ابی طالب علیه آلاف التحیة و الثناء نامیده شده است، این اثر ارزنده را به جامعه دوستداران آن پیشوای سپیدرویان تقدیم کند.

امید است این خدمت اندک در پیشگاه آن امیر ملک و ملکوت به دیده قبول نگریسته شود.

مؤسسه پژوهش و مطالعات عاشورا 17/ محرم الحرام/ 1421 3/ 2/ 1379

اثبات برتری حضرت امیر مؤمنان علیه السلام ،ص:11 فهم کن گر مؤمنی فضل امیر المؤمنین‌فضل حیدر، شیر یزدان، مرتضای پاکدین

فضل آن کس کز پیمبر بگذری، فاضلتر اوست‌فضل آن رکن مسلمانی، امام المتقین کسایی مروزی شاعر قرن چهارم هجری قمری

اثبات برتری حضرت امیر مؤمنان علیه السلام ،ص:13

مقدمه مترجمان‌

مسأله تفضیل امیر المؤمنین علی علیه السّلام یکی از مسائلی است که از قدیم میان متکلمان مسلمان مورد بحث بوده است. این رساله نیز یکی از تألیفاتی است که به این موضوع می‌پردازد. شیخ مفید (ره) متکلم بزرگ امامیه در اواخر قرن چهارم و ابتدای قرن پنجم چندین کتاب در این باره تألیف کرده است که یکی از این تألیفات «رساله تفضیل» می‌باشد. این رساله نمودار اعتقاد و باور اکثر متکلمان شیعه است که در آن به اثبات برتری امیر المؤمنین علی علیه السّلام بر همگان بجز حضرت ختمی مرتبت صلّی اللَّه علیه و آله و سلم پرداخته است.

غیر از شیعیان گروههای دیگری از مسلمانان نیز قائل به مسأله تفضیل هستند اما در دایره شمول آن اختلاف نظر دارند. همان طور که

اثبات برتری حضرت امیر مؤمنان علیه السلام ،ص:14

ابن ابی الحدید در مقدمه شرح نهج البلاغه بیان داشته، میان گروههای معتزله در این مسأله اختلاف نظر است. او می‌نویسد: «قدمای بصری مانند ابو عثمان عمرو بن عبید و ابو اسحاق ابراهیم بن سیار و ابو عثمان عمرو بن بحر جاحظ و جماعتی دیگر از ایشان معتقدند که ابو بکر از علی علیه السّلام برتر و افضل بوده و آنان ترتیب فضیلت خلفای چهارگانه را به ترتیب خلافت ایشان می‌دانند. امام عموم معتزلیان بغداد، چه متقدم و چه متأخر، همچون ابو سهل بشر بن معتمر و ابو موسی عیسی بن صبیح و ابو عبد اللَّه جعفر بن مبشر و ابو جعفر اسکافی و ابو الحسن خیاط و ابو القاسم عبد اللَّه بن محمود بلخی و شاگردانش معتقدند که علی علیه السّلام از ابو بکر افضل است. «1»

نمونه‌ای از تألیفات قدمای بصریان کتاب العثمانیه نوشته عمرو بن بحر جاحظ است که در آن فضایل و مناقب عثمان را ذکر کرده و به اثبات برتری خلفای سه‌گانه بر امیر المؤمنان علی علیه السّلام پرداخته است. اما ابو جعفر اسکافی که از سران معتزله بغداد است با تألیف کتاب نقض العثمانیه به رد این کتاب پرداخته است. ابن ابی الحدید در شرح

______________________________

(1) ر ک: به ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، به اهتمام محمد ابو الفضل ابراهیم، انتشارات اسماعیلیان، افست مصر، 1959، ج 1، ص 7 و جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ترجمه دکتر محمود مهدوی دامغانی، نشر نی، ج 1، ص 1.

اثبات برتری حضرت امیر مؤمنان علیه السلام ،ص:15

نامه شماره 54 نهج البلاغه می‌نویسد: «ابو جعفر اسکافی بر کتاب العثمانیه جاحظ نقض ورد نوشته است و بر قاعده معتزله بغداد معتقد به برتری علی علیه السّلام بر دیگر اصحاب بوده است و به گونه حقیقی علوی و به کمی تعصب و انصاف آراسته بوده است». «1»

شیخ مفید نیز در مقدمه این رساله با آزاد اندیشی خاص خود بدون هیچ تعصبی به ذکر اقوال گروههای مختلف شیعه در این مسأله پرداخته و پس از ذکر این اقوال در هفت فصل به اثبات اندیشه و اعتقاد خود یعنی تفضیل و برتری علی علیه السّلام بر همگان، پس از رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و سلم می‌پردازد. رساله تفضیل با همه اختصار، نشانگر غنای دانش و روش مؤلف آن است، چرا که با استناد به روایات عامه و خاصه و شواهد تاریخی و مقامات و ویژگیهای امیر مؤمنان علی علیه السّلام مدعای خویش را اثبات می‌کند.

درخشش ستاره علی علیه السّلام چنان دیدگان را به سوی خود معطوف ساخته است که حتی دشمنان نیز به فضایل ایشان اعتراف کرده‌اند. ابن ابی الحدید معتزلی از محققین علمای اهل سنت در مقدمه شرح نهج البلاغه می‌نویسد: «چه بگویم در باره بزرگمردی که دشمنانش به

______________________________

(1) ر ک: شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید ج 17 ص 132.

اثبات برتری حضرت امیر مؤمنان علیه السلام ،ص:16

فضیلت او اقرار کرده‌اند و برای آنان امکان منکر شدن مناقب او فراهم نشده است و نتوانسته‌اند فضایل او را پوشیده بدارند و تو (خواننده) می‌دانی که بنی امیه در خاور و باختر جهان بر پادشاهی چیره شدند و با تمام مکر و نیرنگ در خاموش کردن پرتو علی علیه السّلام کوشیدند و بر ضد او تشویق کردند و بر همه منبرها او را لعن کردند و حتی از نامگذاری کودکان به نام علی علیه السّلام منع کردند و همه این کارها بر برتری و علو مقام او افزود.» «1»

فضایل و مناقب علی علیه السّلام به حدی بوده است که ستیزنده‌ترین دشمنان آن حضرت یعنی معاویه، مؤسس حکومت امویان بارها به آنها اقرار کرده است. نمونه‌ای از این اعترافات را ابن ابی الدنیا در کتاب مقتل الامام امیر المؤمنین علی بن ابی طالب علیه السّلام، فصل اعتراف دشمنان به فضایل حضرت بیان کرده است. او می‌نویسد: «چون خبر شهادت علی علیه السّلام به معاویه رسید، او به همراه همسرش دختر قرظه در ظهر یک روز تابستانی در حال استراحت نیم روزی بود. در آن هنگام گفت: إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ و سپس افزود: چه بسیار دانش و فضیلت

______________________________

(1) نک به شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید ج 1 ص 16 و نیز به جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ترجمه دکتر محمود مهدوی دامغانی ج 1 ص 11 مراجعه فرمایید.

اثبات برتری حضرت امیر مؤمنان علیه السلام ،ص:17

و نیکی و فقه را که مردم از دست دادند. آن گاه همسرش گفت: تو تا دیروز با نیزه چشمش را هدف قرار داده بودی و امروز در مرگ او إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ می‌گویی!؟ معاویه گفت: و ای بر تو! نمی‌دانی که مردم چه بسیار دانش و فضیلت و سوابق درخشان را از دست دادند». «1»

دستگاه خلافت عباسی نیز هر چند برای مصلحت حکومت، از عقیده امامت و پیشوایی مفضول بر فاضل حمایت می‌کردند، در همان حال برای کاستن منزلت حضرت علی علیه السّلام از هیچ کوششی دریغ نورزیدند و حتی کار را بدان جا کشیدند که در مجالس خود به امیر المؤمنین علی علیه السلام اهانتها نمودند، اما با این حال، مأمون که از نظر علمی سر آمد همه خلیفگان عباسی است مجالس مناظره‌ای را ترتیب داد که خود در آنجا از عقیده تفضیل و برتری علی علیه السّلام دفاع کرده و به اثبات آن پرداخته است. نمونه‌ای از این مناظرات را می‌توانید در کتاب گرانقدر عقد الفرید ملاحظه فرمایید. «2»

______________________________

(1) نک. به ابن ابی الدنیا، کتاب مقتل الامام امیر المؤمنین علی بن ابی طالب علیه السّلام به تحقیق شیخ محمد باقر محمودی ص 105، این کتاب یکی از آثار ارزنده قرن سوم هجری است که با سعی و اهتمام فراوان محقق محترم و تعلیقات سودمند ایشان به چاپ رسیده است.

(2) نک به ابن عبد ربه، عقد الفرید به تحقیق دکتر عبد المجید الرحینی، چاپ دار الکتب العلمیه، بیروت، ج 5 ص 349.

اثبات برتری حضرت امیر مؤمنان علیه السلام ،ص:18

محقق محترم استاد علی موسی کعبی که رساله را تصحیح کرده‌اند در تعلیقات خود که بر این رساله مرقوم داشته‌اند، همه احادیث و روایاتی را که مورد استناد شیخ قرار گرفته، به منابع و مصادر حدیثی ارجاع داده‌اند. مقدمه ایشان بر رساله را نیز ما ترجمه کرده‌ایم که پس از این خواهد آمد.

ایشان در بخشی از مقدمه خود که بر این رساله نوشته‌اند تألیفاتی را که در موضوع تفضیل حضرت ختمی مرتبت صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم و خاندان پاک ایشان علیهم السّلام بر دیگر انسانها نگاشته شده، ذکر کرده‌اند. ما چون مقدمه ایشان را ترجمه کرده‌ایم دیگر در اینجا حاجتی به ذکر این تألیفات نمی‌بینیم. همان طور که محقق محترم نوشته‌اند، این تألیفات را از میان منابع و مصادری که در اختیار داشته‌اند آورده‌اند و ما در اینجا در راستای تحقیق ایشان و برای تکمیل کتابشناسی موضوعی تفضیل، به یک تألیف گرانقدر در این موضوع اشاره می‌کنیم که بدان اشاره نکرده‌اند و آن کتاب المعیار و الموازنه تألیف ابو جعفر محمد بن عبد اللَّه اسکافی با پسرش ابو القاسم جعفر بن محمد اسکافی است.

مؤلف در این کتاب به اثبات برتری امیر مؤمنان علی بن ابی الطالب علیه السّلام پس از حضرت ختمی مرتبت صلّی اللَّه علیه و آله و سلم و پیامبران بر همه خلق و تمامی مسلمانان می‌پردازد. خوشبختانه این اثر ارزشمند به همت دانشمند

اثبات برتری حضرت امیر مؤمنان علیه السلام ،ص:19

محترم آقای حاج شیخ محمد باقر محمودی تصحیح و منتشر گردیده است. «1»

در پایان مترجمان بر خود فرض و لازم می‌بینند که مراتب سپاس خود را خدمت حضرت استاد آقای دکتر محمود مهدوی دامغانی (دامت افاضاته) تقدیم دارند. ایشان با اشارات و راهنماییهای خویش چه در تهیه این مقدمه و چه در ترجمه سطر به سطر رساله ما را یاری دادند، البته نواقص و کاستیهای این ترجمه بر عهده مترجمان است، امید که اهل، فضل از راهنمایی دریغ نورزند.

علیرضا بهار دوست محمد حسین شمسایی مشهد مقدس- جمعه دهم ذیحجه 1417 عید سعید قربان برابر با بیست و نهم فروردین ماه 1376

______________________________

(1) کتاب المعیار و الموازنه، به قلم روان و شیوای آقای دکتر محمود مهدوی دامغانی به فارسی ترجمه گردیده و به همراه تعلیقات سودمند ایشان به سال 1374 توسط نشرنی به چاپ رسیده است.

اثبات برتری حضرت امیر مؤمنان علیه السلام ،ص:21

مقدمه محقق رساله‌

اشاره

الحمد للَّه الذی اوضح لنا سبل الهدی و الیقین، و اوجب علینا التمسک بشرعة الحق المبین و افضل الصلاة و اتم التسلیم علی محمد الامین خیر الوری و سید الأنبیاء و علی آله الهداة المیامین، سیما ابن عمه و خلیفته المخصوص بالفضل و المرتضی علی جمیع الاوصیاء المرضیین، و علی صحبهم المتقین، و التابعین لهم باحسان الی یوم الدین.

خواننده عزیز:

رساله‌ای که پیش روی شماست، یکی از گرانبهاترین تألیفات متکلم معروف محمد بن محمد بن نعمان حارثی عکبری معروف به شیخ مفید به شمار می‌آید. شیوه برجسته شیخ به سبب زیبایی عبارت، قوت تألیف، ساده نویسی و استدلال متین و نیرومند، در میان

اثبات برتری حضرت امیر مؤمنان علیه السلام ،ص:22

روشهای معمول کلامی عصر وی کم مانند است. چیره دستی شیخ مفید که حریف را به زانو در می‌آورد و مهارت وی در به کارگیری روایات و هماهنگ ساختن اصول نوشتاری در راستای رسیدن به هدف از دیگر ویژگیهای شاخص شیخ است.

این رساله شامل یک مقدمه و هفت فصل می‌باشد که مؤلف در آن به برتری امیر مؤمنان علی علیه السّلام بر همه خلق بجز حضرت ختمی مرتبت صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم استدلال کرده است، آن هم به موجب مواردی مانند وحی و رسالت و نبوت و که وجود دارد و مختص پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم است.

این بحث همواره انگیزه‌ای برای مناظره بوده و در نزد اندیشمندان و صاحب‌نظران از اهمیت خاصی برخوردار بوده است.

به همین علت دانشمندان بسیاری را می‌بینیم که بدان پرداخته و رساله‌ها و کتابهایی در این موضوع نگاشته‌اند. به این خاطر مناسب دیدیم اسامی مصنفاتی را که در موضوع تفضیل حضرت ختمی مرتبت صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم و خاندان پاک ایشان علیهم السّلام بر دیگران نگاشته شده، بیاوریم تا فایده این بحث کامل شود و جایگاه این رساله را میان دیگر تألیفاتی که در این موضوع نوشته شده، بشناسیم. از میان منابع و مصادری که در اختیار داریم به نگاشته‌های زیر در این موضوع دست یافته‌ایم:

اثبات برتری حضرت امیر مؤمنان علیه السلام ،ص:23

1- التفضیل‌

: تألیف ابو طالب عبید اللَّه بن ابی زید احمد بن یعقوب بن نصر انباری (متوفای 356 ه. ق) نجاشی در رجال خود از این کتاب نام برده است.

2- التفضیل‌

: تألیف فارسی بن حاتم بن ماهویه قزوینی. نجاشی از این کتاب نیز در رجال خود نام برده است.

3- تفضیل الائمة علیهم السّلام علی الأنبیاء

: تألیف حسن بن سلیمان بن خالد حلی صاحب کتاب «مختصر بصائر الدرجات» علامه مجلسی (ره) در بحار الانوار از این کتاب نقل کرده است. میرزا عبد اللَّه افندی اصفهانی گوید: «او در این کتاب با سخن شیخ مفید در کتاب اوائل المقالات و با کلام شیخ طوسی در المسائل الحائریه به مناقشه پرداخته است و ما از این رساله نسخه‌ای در دست داریم».

4- تفضیل الائمة علیهم السّلام‌

علی الأنبیاء الذین کانوا قبل جدهم النبی الخاتم صلوات اللَّه علیه و علی آله الذی هو اشرف الخلائق و افضلهم:

تألیف سید هاشم بحرانی (متوفای 1107 ه. ق)

5- تفضیل الائمة علیهم السّلام علی غیر جدهم من الأنبیاء علیهم السّلام‌

: تألیف مولی محمد کاظم بن محمد شفیع هزار جریبی حائری صاحب کتاب البراهین الجلیلة (متوفای 1332 ه. ق)

6- تفضیل الائمة علیهم السّلام علی الملائکه‌

: تألیف شیخ مفید. نجاشی در

اثبات برتری حضرت امیر مؤمنان علیه السلام ،ص:24

رجال خود و صاحب ایضاح المکنون از این کتاب نام برده‌اند.

7- تفضیل الائمة علیهم السّلام‌

علی الملائکه: تألیف شیخ میرزا یحیی بن محمد شفیع اصفهانی، صاحب کتاب تعیین الثقل الاکبر (متوفای 1325 ه. ق.)

8- تفضیل امیر المؤمنین علیه السّلام‌

: تألیف شیخ ابو الفتح محمد بن علی بن عثمان کراجکی (متوفای 449 ه. ق) این کتاب به چاپ رسیده است.

9- تفضیل علی علیه السّلام علی اولی العزم من الرسل‌

- تألیف ابو الحسن علی بن عیسی بن علی بن عبد اللَّه رمّانی (متوفای 384 ه. ق) قفطی در انباه الرواة شرح حال او را آورده و کتابهای کلامی و ادبی او را احصا کرده و این کتاب را در ضمن آنها بر شمرده است.

10- تفضیل علی علیه السّلام علی اولی العزم من الرسل‌

: تألیف علامه سید هاشم بحرانی (متوفای 1107 ه. ق) این کتاب با کتابی که در شماره 4 بیان کردیم، تفاوت می‌کند.

11- تفضیل امیر المؤمنین علیه السّلام علی غیر النبی صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم، و تفضیل اولاده علی اولاد الشیخین‌

: تألیف سید محمد بن علامه سید دلدار علی نقوی لکنهوی، (متوفای 1284 ه. ق) مؤلف این کتاب را در رد برخی از دانشمندان اهل سنت که معاصرش بودند، نوشته است.

اثبات برتری حضرت امیر مؤمنان علیه السلام ،ص:25

12- تفضیل امیر المؤمنین علیه السّلام علی من عدا خاتم النبیین صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم‌

تألیف علّامه محمد باقر مجلسی (متوفای 1111 ه. ق) شیخ سلیمان بن علی بن سلیمان در کتابش به نام عقد اللآل فی فضائل النبیّ و الآل علیهم السّلام از آن نقل کرده است.

13- تفضیل نبیّنا محمد و آله الطاهرین صلوات اللَّه علیهم اجمعین علی جمیع الأنبیاء و المرسلین‌

، تألیف شیخ محمد بن عبد علی بن محمد احمد آل عبد الجبار قطیفی.

14- تفضیل النبی و آله الطاهرین صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم علی الملائکة المقربین‌

. تألیف مولی محمد مسیح بن اسماعیل فسوی (متوفای 1127 ه. ق) او در این کتاب به این سخن فخر رازی که می‌گوید ملائکه از انسانها برترند، متعرض شده و سپس سخن او را بدین گونه توجیه کرده که مراد فخر رازی عموم بشر و انسانها نیستند و دلیل او پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم و خاندان ایشان را در بر نمی‌گیرد.

15- الرسالة الباهرة فی العترة الطاهرة علیهم السّلام‌

: تألیف سید شریف مرتضی، علم الهدی ابو القاسم علی بن حسین موسوی (متوفای 436 ه. ق) سید مرتضی (ره) در این رساله پیشگامی و برتری امامان معصوم علیهم السّلام را بر همه مخلوقات به جز جد ایشان حضرت ختمی مرتبت صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم اثبات کرده است. این رساله در ضمن رسائل

اثبات برتری حضرت امیر مؤمنان علیه السلام ،ص:26

شریف مرتضی به چاپ رسیده است.

16- منهاج الحق و الیقین فی تفضیل امیر المؤمنین علی سائر الأنبیاء و المرسلین علیهم السّلام‌

: تألیف سید ولی بن نعمة اللَّه حسینی رضوی حائری، که معاصر با پدر شیخ بهایی است. او در این رساله دلایل و براهینی را از کتابهای شیعه و اهل سنت در برتری امیر المؤمنین علی علیه السّلام گردآوری نموده و آن را به چند بخش مرتب ساخته است.

17- المنهج القویم فی تفضیل الصراط المستقیم علی علیه السّلام علی سائر الأنبیاء و المرسلین سوی نبینا صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم ذی الفضل العمیم:

تألیف شیخ مهذب الدین احمد از شاگردان فاضل شیخ حر عاملی (ره) (متوفای 1104 ه. ق) و صاحب کتاب فائق المقال فی الحدیث و الرجال همان طور که از مقدمه این کتاب به نظر می‌رسد، این رساله استدراکی است بر کتاب منهاج الحق و الیقین (که در پیش گذشت) و دلایل و براهینی را که سید ولی بن نعمة اللَّه نیاورده، بیان داشته است.

عنوان این رساله (رساله تفضیل امیر المؤمنین علیه السّلام‌

اشاره

این رساله ذیل عناوین مختلفی آمده است که می‌توان آنها را در موارد زیر منحصر کرد:

اثبات برتری حضرت امیر مؤمنان علیه السلام ،ص:27

1- تفضیل علی علیه السّلام علی الامة

: نسخه‌ای از این رساله با همین عنوان در کتابخانه آیة اللَّه مرعشی (ره) به شماره 14 در ضمن مجموعه 243 و همچنین نسخه‌ای به شماره 19 در ضمن مجموعه 255 بنا بر آنچه در فهرست کتابخانه آمده، موجود است.

2- تفضیل امیر المؤمنین علی علیه السّلام علی سائر الامة

: همچنین نسخه «أ» در کتابخانه فوق الذکر با این عنوان می‌باشد که از نسخه‌های مورد اعتماد ما در این کار بوده است. توضیح در باره این نسخه در روش تحقیق خواهد آمد.

3- تفضیل امیر المؤمنین علی علیه السّلام علی سائر البشر

: این رساله با همین عنوان در الذریعه می‌باشد.

5- تفضیل امیر المؤمنین علی علیه السّلام علی سائر الصحابة

: این عنوان در اعیان الشیعه آمده است.

6- تفضیل امیر المؤمنین علی علیه السّلام علی سائر الصحابة

: این عنوان در رجال نجاشی آمده است.

7- تفضیل امیر المؤمنین علی علیه السّلام علی جمیع الأنبیاء غیر محمد صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم:

همان طور که در روش تحقیق این رساله خواهد آمد، نسخه «ج» که یکی از نسخه‌های چاپی و مورد اعتماد ما در این پژوهش می‌باشد، با این عنوان آمده است.

اثبات برتری حضرت امیر مؤمنان علیه السلام ،ص:28

چون با دقت به این رساله نظری بیفکنیم، در می‌یابیم که هر یک از این عنوانها (به جز عنوان اخیر) نه برای مضامین آن عنوانی جامع و مانع است و نه محتوای رساله را در بر می‌گیرد، چرا که مصنف در این رساله به برتری امیر المؤمنین علی علیه السّلام بر ملائکه و همه انسانها که پیامبران نیز از جمله آنها هستند به جز پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم حکم کرده است. پس از دقت نظر در این رساله در می‌یابیم که هر یک از عنوانهای ششگانه نخستین، بخشی یا بیشتر از یک بخش از مواردی را که مصنف بدان حکم کرده خارج می‌کند. مثلا برتری ایشان بر امت و اصحاب، برتری ایشان را بر ملائکه و پیامبران علیهم السّلام را خارج می‌کند.

اما به نظر می‌رسد که عنوان اخیر جامع همه مواردی باشد که مؤلف در مسأله تفضیل و برتری ایشان حکم کرده است. چرا که برتری ایشان بر پیامبران به جز پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم برتری ایشان را بر اصحاب و امت و انسانها و ملائکه نیز می‌رساند. این عنوان، پیامبر اکرم صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم را از این عموم خارج می‌کند که مقصود مؤلف نیز اقتضای همین را دارد.

تعداد نامهای رساله این مطلب را برای ما روشن می‌کند که مؤلف این عنوان را به صورت مطلق، بدون هیچ اضافه یا قیدی یعنی ذیل عنوان «تفضیل امیر المؤمنین» وضع کرده است، هر کس که پس از

اثبات برتری حضرت امیر مؤمنان علیه السلام ،ص:29

مؤلف، اطلاعی از این رساله پیدا کرده، از برخی عبارتهای مصنف در این رساله استفاده کرده و به عنوان آن چیزی را افزوده و یا آن را به قیدی مقید کرده است. مثلا عنوانهای «التفضیل علی الصحابه» و «التفضیل علی اصحابه» از این سخن مؤلف که در آغاز رساله آمده، برداشت شده: «اختلفت الشیعة فی هذه المسأله، فقالت الجارودیة: انه علیه السّلام کان افضل من کافه الصحابة» همچنین عنوان «التفضیل علی البشر» از این سخن مؤلف در رساله برداشت شده: «و قال جمهور من اهل الآثار منهم و النقل بالروایات و طبقة من المتکلمین منهم و اصحاب الحجاج: انه علیه السّلام افضل من کافة البشر سوی رسول اللَّه محمد بن عبد اللَّه صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم فإنه افضل منه» و همچنین عنوان «التفضیل علی الأنبیاء سوی رسول اللَّه صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم» از این عبارت مؤلف برداشت شده است: «و قضینا بأنه افضل من جمیع الملائکه و الأنبیاء و من دونهم و من عالم الانام».

بخاطر همه این مواردی که بیان کردیم، نتیجه می‌گیریم که عنوان اخیر بهترین نام از عنوانهای هفت‌گانه مذکور می‌باشد. اما به جز چاپ قدیمی این رساله، نسخه دیگری یافت نشده که مؤید این عنوان باشد و همچنین در کتابهای فهرست به ویژه فهرست نجاشی به عنوانی بر نخوردیم که این سخن ما را تأیید کند و لذا ظاهرا معلوم می‌شود که

اثبات برتری حضرت امیر مؤمنان علیه السلام ،ص:30

این عنوان پس از زمان مؤلف ساخته شده است و ما عنوان را به صورت مطلق یعنی بدون هیچ اضافه و قیدی، برگزیدیم. چرا که این عبارت بخش مشترک در میان عنوانهای هفتگانه می‌باشد که این موجب اطمینان خاطر است. و اللَّه المسدد الصواب‌

روش تحقیق‌

1- نسخه‌های مورد اعتماد

: الف: نسخه‌ای است در کتابخانه آیة اللَّه مرعشی (ره) به شماره 4 در ضمن 1161، این نسخه در سال 1154 ه. ق. نوشته شده و رمز آن «أ» است.

ب: نسخه‌ای که در همین کتابخانه به شماره 13 در ضمن مجموعه 78 موجود است و در قرن سیزدهم نوشته شده است. رمز این رساله در پاورقی‌ها «ب» می‌باشد.

ج: نسخه‌ای که در نجف اشرف در ضمن مجموعه رسائل شیخ مفید (افست مکتبه مفید شهر مقدس قم) به چاپ رسیده و رمز آن در اینجا «ج» می‌باشد.

2- کاری که ما در این رساله انجام داده‌ایم‌

: الف: مقابله نسخه چاپی رساله با دو نسخه خطی. پس از این مقابله

اثبات برتری حضرت امیر مؤمنان علیه السلام ،ص:31

دریافتیم که نسخه چاپی این رساله دارای خطا و غلط بسیار است و همچنین دو نسخه خطی در بسیاری از موارد با هم همگون هستند.

ب: مدرک‌یابی نقل قولها و احادیثی که مصنف از مصادر معتبر شیعه و اهل سنت نقل کرده است.

ج: استحکام بخشیدن به متن رساله با زدودن هر گونه تصنیف و باقی گذاشتن موارد صحیح نسخه‌های قابل اعتماد در متن رساله، با اشاره به اختلاف نسخه‌ها در پاورقی. اما به پاره‌ای از اختلافات که معنایی را نمی‌رساندند اشاره نکرده‌ایم.

د: افزودن سر فصلهایی که مفهوم بخشهای مختلف رساله را روشن می‌کند، البته آنها را میان دو قلاب قرار داده‌ایم.

از خداوند بزرگوار و توانا خواهانیم بر آنان که در راه احیای تراث اهل بیت علیهم السّلام تلاش می‌کنند، موفقیت و استحکام رأی را منت گذارد.

و آخر دعوانا أَنِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ علی موسی کعبی شهر مقدس قم- 15 شعبان 1412 ه. ق

اثبات برتری حضرت امیر مؤمنان علیه السلام ،ص:33

متن رساله‌

اشاره

اثبات برتری حضرت امیر مؤمنان علیه السلام ،ص:35