شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

نام کتاب: صد و ده سرمشق از سخنان حضرت علی (ع)

نویسنده: مکارم شیرازی ناصر

پیشگفتار

اخلاق در حوزه‌های علمیّه‌

نظام درسی و پرورشی حوزه‌های علمیّه، ویژگی‌ها و امتیازات خاصّی دارد، که آن را از تمام نظام‌های درسی ممتاز می‌کند! از جمله این امتیازات، درس‌های اخلاق است که در حوزه‌های علمیّه به آن اهتمام ورزیده می‌شود. اساتید محترم سعی می‌کنند در کنار تعلیم علوم مختلف به طلّاب و دانشجویان خود، روح آنان را نیز پرورش دهند و به رشد صفات شایسته اخلاقی آن‌ها کمک نموده و صفات ناشایست اخلاقی، مخصوصاً صفاتی که بر اثر تعلیم و فراگیری علم به وجود می‌آید، را ریشه‌کن نمایند.

درس‌های اخلاق، و مجالس انسان‌سازی، در حوزه‌های علمیّه به دو صورت برگزار می‌شود:

الف) نخست درس‌های اخلاق مستقلّ، که معمولًا در یکی از شب‌ها، یا روزهای پایانی هفته، توسطّ یکی از علمای بزرگ و متخلّق به اصول اخلاقی اداره می‌شود و استاد با استفاده از کوله‌بار تجربه، به بیان آیات، روایات و داستان‌های اخلاقی می‌پردازد و روح طالبان علم و دانش را صیقل می‌دهد.

110 سرمشق از سخنان حضرت علی (ع)، ص: 12

ب) قسم دوم درس‌های اخلاق غیر مستقل است که در آخرین روز درسی هفته و در انتهای درس انجام می‌شود. در این جلسات، استاد با بیان روایتی اخلاقی، کام تشنگان معارف الهی را با جرعه‌هایی از کوثر قرآن و آل محمّد علیهم السلام سیراب می‌کند و آن‌ها را، حدّاقل تا یک هفته، در مقابل انحرافات اخلاقی بیمه می‌نماید.

مجموعه حاضر

این نوشتار، حاصل تعدادی از درس‌های اخلاقِ استاد بزرگوار، معلّم اخلاق، عالِم عامِل، حضرت آیةاللَّه العظمی مکارم شیرازی مدّ ظلّه العالی می‌باشد، و از آن جا که معظّم له مطالب مهمّ اخلاقی را در ذیل روایات مذکور با زبانی ساده و رسا- که از هنرهای بزرگ ایشان است- بیان کرده‌اند و برای عموم مردم قابل فهم و استفاده است، مجموعه حاضر به شکل کنونی گردآوری شد، تا ان شاءاللَّه خوانندگان محترم با مطالعه و سپس عمل به مضامین آن، به رشد اخلاقی خود کمک کنند.

امتیازات درس اخلاق معظّم له

هر چند درس‌های اخلاق در حوزه‌های علمیّه، مخصوصاً از نوع دوم آن، توسّط اساتید متعدّدی بیان می‌شود، ولی درس اخلاق معظّم له ویژگی‌های خاصّی دارد و شاید به همین جهت روزهای چهارشنبه، که استاد معظّم به وعظ و ارشاد طلّاب عزیز می‌پردازد، تعداد بیش‌تری در جلسه درس حاضر می‌شوند. مهم‌ترین ویژگی‌های درس اخلاق معظّم له به شرح زیر است:

1- معمولًا مباحث اخلاقی روز چهارشنبه در پایان درس‌ها گفته می‌شود، ولی استاد معظّم مباحث اخلاقی را در ابتدای درس مطرح نموده،

110 سرمشق از سخنان حضرت علی (ع)، ص: 13

سپس به ادامه درس می‌پردازند؛ بدون شک چنین روشی مؤثّرتر است.

2- مدّت درس‌های اخلاق، از نوع دوم، کم است؛ یعنی اساتید محترم معمولًا چند دقیقه‌ای بیش‌تر به سفارشات اخلاقی در انتهای درس نمی‌پردازند؛ ولی استاد معظّم، نصف و گاهی 3 2 وقت درس را به تذکّرات اخلاقی اختصاص می‌دهند.

3- استاد عالیقدر، که نظم ایشان زبانزد خاصّ و عام است و به عنوان اسوه و الگوی نظم شناخته شده‌اند، در بحث‌های اخلاقی نیز نظم و ترتیب را مراعات می‌کنند و معمولًا بحث‌های اخلاقی معظّم له از نظم خاصّ موضوعی، یا ترتیبی برخوردار است، بدین جهت یک سال کلمات قصار حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله از تحف العقول را مطرح نمودند، سال دیگر بحث تقوی را از زاویه‌های مختلف پیگیری کردند، و در سال علی بن ابی‌طالب علیه السلام، کلمات قصار مولی امیرمؤمنان علیه السلام را موضوع بحث‌های اخلاقی خویش قرار دادند.

4- در لابلای بحث‌های اخلاقی، مسایل مهمّ سیاسی روز نیز مدّ نظر آن حضرت بوده و در هر جلسه در صورت لزوم دقایق پایانی را به تذکّر، تحلیل و بیان مسایل مهمّ سیاسی آن هفته می‌پردازند.

5- در مباحث اخلاقی فقط به پیام اخلاقی آیه یا روایت اکتفا نمی‌نمودند، بلکه اگر سؤال و شبهه‌ای، یا تضاد ظاهری با سایر آیات و روایات به نظر می‌رسید، دقیق و موشکافانه آن را مطرح و حلّاجی می‌کردند.

110 سخن از امیر سخن

از آن جا که در سال امیرمؤمنان علیه السلام، سال 1379، تصمیم به گردآوری این مجموعه گرفته شد، به تناسب این سال مبارک، یکصد و ده حدیث از

110 سرمشق از سخنان حضرت علی (ع)، ص: 14

روایت‌های اخلاقی امیر المؤمنین علیه السلام که در جلسات اخلاقی استاد معظّم حضرت آیة اللَّه العظمی مکارم شیرازی مدّ ظلّه مطرح شده بود و معظّم له بحث‌های آموزنده و شیرینی پیرامون آن طرح کرده بودند، گردآوری شد.

و پس از تحقیق در منابع آن و حذف قسمتی از مکرّرات و شرح بعضی از نقاط مجمل و اضافه کردن پاورقی‌های لازم و انجام کارهای لازم دیگر، به شکل کنونی در اختیار شما خوانندگان عزیز قرار می‌گیرد.

در این جا لازم می‌دانم از تمام عزیزانی که در مراحل مختلف مرا یاری کرده‌اند صمیمانه قدردانی و تشکّر کنم و از خداوند متعال توفیق تخلّق به صفات شایسته اخلاقی و شست و شوی صفات زشت را برای همگان بخواهم. آمین یا ربّ العالمین.

رَبَّنا تَقَبَّلْ مِنَّا انَّکَ انْتَ السَّمیعُ الْعَلیمُ

قم- حوزه علمیّه

ابوالقاسم علیان‌نژادی

تابستان سال 1380

110 سرمشق از سخنان حضرت علی (ع)، ص: 15

1 آغاز همه کارها به نام خدا

اشاره

قال علی علیه السلام:

«کُلُّ امْرٍ ذی بالٍ لَمْ یُذْکَرْ فیهِ اسْمُ اللَّهِ فَهُوَ ابْتَرُ»؛

«هر کار دارای اهمیّتی که بدون یاد خدا آغاز گردد، به سرانجام نمی‌رسد» «1».

شرح و تفسیر

یاد خداوند در تمام اعمال و گفتار انسان مؤثّر است و غفلت از آن نتیجه منفی دارد. بر این اساس در این روایت شریف توصیه به ذکر نام اللَّه در هر کاری شده است و روشن است که منظور از بردن نام خدا و آغاز هر کاری به نام او، فقط گفتن بسم اللَّه نیست، بلکه هدف این است که خداوند در تمام اعمال ما حضور داشته باشد، بدین جهت در این روایت، بر خلاف روایات مشابه، به جای «لَمْ یُبْدَأْ» «2» جمله «لَمْ یُذْکَرْ» آمده است.

که نه تنها در شروع کار، بلکه در ادامه کار هم ذکر اللَّه لازم است.

چگونه خدا را یاد کنیم؟

«ذکر اللَّه» و به یاد خالق و آفریدگار جهان هستی بودن انواعی دارد، برترین آن این است که انسان بداند او وجودی است وابسته، که بدون

110 سرمشق از سخنان حضرت علی (ع)، ص: 16

تکیه بر خداوند، حتّی برای یک لحظه، نمی‌تواند به زندگی خود ادامه دهد. وابستگی ما انسان‌ها، بلکه تمام موجودات جهان هستی به خداوند متعال، مانند وابستگی نور چراغ‌ها به منبع انرژی است که در ابتدا و ادامه نیاز به آن منبع دارد. اگر انسان به این مرحله از یاد خدا برسد و از آن غفلت نکند، بدون شک متحوّل و دگرگون می‌گردد و دیگر به هیچ کس جز خدا تکیه نمی‌کند و امکان ندارد که آلوده به گناه شود؛ زیرا چنین انسانی همواره خویش را در محضر خدا می‌بیند و تمام نعمت‌ها و در یک جمله هستی‌اش را از ناحیه او می‌داند و روشن است که چنین انسانی هرگز گرفتار معصیت نمی‌شود. گناهان در لحظه‌هایی رخ می‌دهد که انسان از خدا غافل می‌شود «1». انسانی که دائماً به یاد اوست گناه نخواهد کرد.

2 آثار متفاوت عفو و بخشش‌

قال علی علیه السلام:

«الْعَفْوُ یُفْسِدُ مِنَ اللَّئیمِ بِقَدْرِ اصْلاحِه مِنَ الْکَریمِ»؛

«عفو و بخشش به همان مقدار که اگر از سوی کریم باشد باعث اصلاح می‌شود، اگر از ناحیه لئیم باشد باعث إفساد است» «1».

شرح و تفسیر

این حدیث شریف را به دو شکل می‌توان تفسیر نمود.

تفسیر اوّل: انسان کریم هنگامی که شخص خطاکاری را مورد عفو و بخشش خویش قرار دهد محبّت او را جلب می‌کند؛ چرا که عفو او آمیخته با بزرگواری و تواضع است، ولی عفو و گذشت انسان‌های لئیم و پست، چون آمیخته با منّت و آزار است، سبب إفساد می‌شود. و این در واقع مصداقی از مصادیق «قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَ مَغْفِرَةٌ خَیْرٌ مِنْ صَدَقَةٍ یَتْبَعُها اذیً وَ اللَّهُ غَنِیٌّ حَلیمٌ» «گفتار پسندیده (در برابر نیازمندان)، و عفو (و گذشت از خشونت‌های آن‌ها)، از بخششی که آزاری به دنبال آن باشد، بهتر است؛ خداوند بی‌نیاز و بردبار است» «2» می‌باشد.

تفسیر دوم: در تفسیر اوّل عفو و بخشش گاه از سوی «کریم» و گاه از سوی «لئیم» بود، که در خطاکاری که مورد عفو قرار گرفته دو عکس العمل

110 سرمشق از سخنان حضرت علی (ع)، ص: 18

متفاوت داشت، ولی طبق تفسیر دوم عفو و بخشش گاه در مورد شخص «کریم» و گاه نسبت به شخص «لئیم» که مرتکب خطا شده‌اند و مورد عفو قرار گرفته‌اند، می‌باشد. طبق این تفسیر معنای روایت چنین می‌شود: اگر آدم‌های کریمِ خطاکار مورد عفو قرار گیرند موجب إصلاح آنان می‌گردد، ولی عفو انسان‌های پست و لئیم نه تنها موجب اصلاح آنان نمی‌شود، بلکه از آن سوء استفاده می‌کنند و جسور و جری شده و به فساد بیش‌تر می‌پردازند، پس نتیجه عفو آنان إفساد است.

پیام اخلاقی این روایت این است که عفو و گذشت هم حساب و کتابی دارد، هنگامی که پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله مکّه را فتح کرد، فرمان عفو عمومی صادر فرمود «1» . این عفو و گذشت اثر بسیار مطلوبی در غالب مردم مکّه گذارد، ولی چند نفر را که اصلاح‌پذیر نبودند استثناء کرد و فرمان قتل آن‌ها را صادر نمود. قرآن مجید در مورد ثمره این عفو عمومی می‌فرماید:

«یَدْخُلُونَ فی دینِ اللَّهِ افْواجاً»؛ آن‌ها (مردم مکّه) به صورت گروه گروه به دین اسلام می‌گرویدند» «2» . این اقبال عمومی به اسلام، که بدون هرگونه اجبار و اکراهی بود، ثمره عفو و بخشش پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله بود. این مسأله برای همه، مخصوصاً برای رهبران جامعه، درس بزرگی است. عفو و بخشش در آیات قرآن مجید و روایات، به صورت گسترده مطرح شده است که این مختصر جای طرح همه آن آیات نیست «3».

110 سرمشق از سخنان حضرت علی (ع)، ص: 19

3 آثار مهمّ ذکرها!

قال علی علیه السلام:

«یا کُمَیْلُ! قُلْ عِنْدَ کُلِّ شِدَّةٍ «لا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ الّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظیمِ» و قُلْ عِنْدَ کُلِّ نِعْمَةٍ «الْحَمْدُلِلَّهِ» تُزْدَدْ مِنْها، وَ اذا ابْطَأَتِ الْارْزاقُ عَلَیْکَ «فَاسْتَغْفِرِ اللَّهَ» یُوَسَّعُ عَلَیْکَ فیها»؛

«ای کمیل: در مواجهه با هر مشکلی بگو: «لا حول و لا قوّة الّا باللَّه» خداوند کفایت آن مشکل را می‌کند و هرگاه نعمتی به تو رسید بگو: «الحمدللَّه» تا سبب فزونی نعمت گردد، و هرگاه روزی تو به تأخیر افتاد، «استغفار کن» که باعث گشایش روزی است!» «1».

شرح و تفسیر

از سوی معلّمی بزرگ همچون علی علیه السلام برای شاگرد مستعدّی چون کمیل، سه ذکر بسیار عالی و مهمّ برای سه هدف بزرگ بیان شده است.

آری همه چیز در نزد معصومین علیهم السلام هست؛ حتّی اوراد و اذکار، و نیازی به دیگران نمی‌باشد. گفتن سه ذکر فوق، در سه زمان مخصوصی که در روایت آمده است، آثار مهمّی دارد؛ ولی آنچه که مهمّ است توجّه به این نکته که: «ذکر، فقط لقلقه زبان نیست» بنابراین، اگر به مفهوم این ذکرهای جالب، توجّه نکنیم و پیام آن‌ها را در جامعه پیاده نکنیم، آن آثار را نخواهد داشت.

110 سرمشق از سخنان حضرت علی (ع)، ص: 20

معنای ذکر «لا حول و لاقوّة الا باللَّه» این است که تمام قدرت‌ها به دست خداست و حلّال همه مشکلات اوست و هر چه هست از ناحیه اوست. اگر این معنی را باور کنیم و در نتیجه با تمام وجود به در خانه او برویم و ایمانمان به این مفاهیم قوی شود، یعنی حالتی شبیه حالت غریق در دریا پیدا کنیم، که جز قدرت خداوند به هیچ چیز دیگر فکر نکنیم، خداوند در مشکلات ما را کفایت خواهد کرد.

پیام ذکر «الحمدللَّه» این است که با رسیدن به نعمتی مغرور نشویم و حقیقتاً نعمت را از جانب او بدانیم، از آن سوء استفاده نکنیم، بخل نورزیم، در این صورت نه تنها نعمت باقی می‌ماند، بلکه فزونی می‌یابد.

و ذکر سوم (استغفراللّه) نیز چنین است. معنای استغفار این است که دیگر به سراغ گناه نرویم؛ زیرا یکی از عوامل معضلات اقتصادی در جامعه گناهان است، جامعه گناهکار جامعه فقیری نیز خواهد بود «1». البتّه بروز این مشکلات به هنگام گناه، زنگ بیدارباشی است برای مؤمنان.

با این بینش، بروز مشکلات فوق خود نعمت است، بدین جهت خداوند کفّار را به حال خود رها کرده و برای بیداری آن‌ها زنگ بیدارباش نمی‌زند، تا در گناهان خویش غرق شوند.

4 آداب خرید و فروش‌

قال علی علیه السلام:

«وَ لْیَکُنِ الْبَیعُ بَیْعاً سَمْحاً بِمَوازینِ عَدْلٍ وَ اسْعارٍ لا تُجْحِفُ بِالْفَریقَیْنِ مِنَ الْبایِعِ وَ الْمُبْتاعِ فَمَنْ قارَفَ حُکْرَةً بَعْدَ نَهْیِکَ ایَّاهُ فَنَکِّلْ بِه وَ عاقِبْهُ فی غَیْرِ اسْرافٍ»؛

«باید معاملات با شرایط آسان صورت گیرد؛ با موازین عدل و نرخ‌هایی که نه به فروشنده زیان برساند و نه به خریدار! و هرگاه کسی پس از نهی تو از احتکار، به چنین کاری دست بزند، او را کیفر کن! و در مجازاتش بکوش، ولی زیاده‌روی نکن» «1».

شرح و تفسیر

سه مشکل مهمّ جامعه ما را تهدید می‌کند:

1- تهاجم فرهنگی دشمن، که بی‌رحمانه عقاید و آداب و رسوم ملّت مسلمان را هدف قرار داده است.

2- ایجاد اختلاف و رخنه در صفوف یکپارچه و متّحد مسلمانان، که از ابزارهای کهنه دشمنان است.

3- تورّم و گرانی بی‌حساب، که با سوء مدیریّت خودی‌ها، یا کارهای حساب شده دشمن پدید می‌آید.

110 سرمشق از سخنان حضرت علی (ع)، ص: 22

در مورد مشکل سوم، که موضوع روایت فوق نیز می‌باشد، توجّه به نکاتی لازم است.

الف) تورّم و گرانی در حدّ معقول و شناخته شده قابل تحمّل و تحلیل اقتصادی است. امّا نرخ‌های ساعتی و قیمت‌های ناپایدار، که هر لحظه در حال تغییر است، نوعی هرج و مرج و غارت اقتصادی است. و این جاست که حکّام شرع باید در مقابل این مسأله بایستند و با عوامل آن برخورد مناسب کنند.

ب) از نظر شرع دست قانون‌گذاران بسته نیست؛ زیرا این که گفته می‌شود قیمت کالا حدّ معیّنی ندارد، بلکه تابع توافق خریدار و فروشنده است، مربوط به شرایط عادی اقتصادی است؛ ولی حکومت اسلامی می‌تواند در شرایط غیرعادی نرخ کالاها را مشخّص کند و گرنه بعضی از مردم دیگران را همانند گرگ می‌خورند. بنابراین طبق عناوین ثانویّه و در شرایط ویژه اقتصادی، می‌توان نرخ کالاها را مشخّص کرد و متخلّفین را مجازات نمود. بلکه از حدیث فوق استفاده می‌شود که نظارت حکومت به عنوان اوّلی لازم است و وجود انواع تعزیرات، که روی حساب و کتاب باشد، لازم و ضروری است.

ج) همه مردم باید در چنین زمان‌های حسّاس همکاری نمایند و با خودداری از خرید کالاهای گران، عملًا با گران‌فروشان مبارزه کنند.

د) آخرین نکته این که حکومت اسلامی باید لااقل در زمانی که گران‌فروشی مردم را تحت فشار قرار داده، نرخ‌های خود را جابجا نکند.

با رعایت نکات چهارگانه بالا می‌توان گرانفروشی را کنترل کرد، تا اسلام و انقلاب را تهدید نکند.

110 سرمشق از سخنان حضرت علی (ع)، ص: 23