شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

2 شرم در رفتار و گفتار

وقار در رفتار ، و ادب در گفتار ، ویژگی دیگر رابطه مبتنی بر حیاست کسانی که از حیا برخوردارند ، رفتاری باوقار ، متین و سنگین دارند و در ارتباط‌های کلامی خود ، رعایت ادب و احترام را می‌نمایند نبود این دو عنصر ، ممکن است موجب بروز مشکلات فراوانی شود گاهی نوع رفتار برای طرف مقابل ، توهین‌آمیز و تحقیرکننده است گاهی نیز نوع سخن گفتن ، همراه با ناسزاگویی و توهین است درشت‌گویی ، فحش‌دادن ، به زبان آوردن و به رُخ کشیدن امور تحقیر کننده و چیزهایی از این قبیل ، رفتارهایی هستند که فاقد عنصر شرم و حیا بوده ، همانند آتشی است که بر خرمن دوستی و محبّت زده می‌شود .

3 شرم اشتباه

در ارتباط مبتنی بر حیا ، اگر اشتباهی از کسی سربزند ، نسبت به آن بی‌تفاوت نیست و از کرده خود ، شرمگین می‌شود در این وضعیت ، نه « اصرار » بر تکرار اشتباه وجود دارد ، و نه « توجیه» و دفاع از آن ، و نه « خرسندی » از آنچه انجام شده ؛ بلکه اتّفاق پیش آمده ، وی را آزار می‌دهد و از کرده خود ، سرافکنده می‌سازد در چنین موقعیتی بهتر است طرف مقابل ، قضیه را تمام شده اعلام کند نگه داشتن فرد در حالت شرم و به رو آوردن اشتباه و امتیاز گرفتن در چنین حالتی ، ممکن است پرده حجب و حیا را از میان بردارد ؛ فرد شرمنده احساس خواهد کرد که از اخلاق وی ، سوء استفاده شده و این ، ممکن است باعث کنار گذاشتن چنین اخلاقی شود بنا بر این ، بهتر است او را ببخشد ، تکریم کند ، بدو شخصیت بخشد و همه چیز را برای همیشه فراموش کند ، همان گونه که خداوند با کسی که از رفتار ناروای خود شرمنده است ، چنین می‌کند این ویژگی خداوند ، می‌تواند الگو و سرمشق باشد به راستی اگر خداوند ، خطاپوشی نکند و بنده شرمنده را نبخشد ، چه تأثیری در او خواهد داشت ؟ آیا او باز هم از کرده خویش ، پشیمان و شرمنده خواهد شد ؟ البته ممکن است فردی که مرتکب اشتباه شده ، حتّی پس از تمام شدن ماجرا ، از یادآوری آن ، شرمگین و سرافکنده شود این حاکی از مراتب عالی حیاست و نشان می‌دهد که وی تا چه اندازه برای زندگی زناشویی ارزش قائل است و به چه مقدار از کرامت نفس برخوردار است همچنین نشان می‌دهد که مرور زمان ، زشتی کار را در نظر وی از بین نبرده و تکرار تجربه زندگی مشترک ، از حیای آنان نکاسته است .

4 شرم درخواست

در الگوی ارتباطی حیا ، هر یک از طرفین از بیان خواسته‌هایی که ممکن است خارج از توان دیگری باشد ، شرم می‌کند یک انسانِ باحیا نیز از این که نتواند خواسته کسی را برآورده سازد ، شرمگین می‌شود رسول خدا به جهت شدّت حیایی که داشت ، دست رَد به سینه هیچ سائلی نزد 1 و این ویژگی همه اهل ایمان است 2 در زندگی مشترک ، معمولاً مردان ، مسئول تأمین نیازمندی‌ها هستند برای مرد ، بسیار سخت است که با دست خالی به خانه برگردد حضرت ابراهیم علیه‌السلامروزی برای تهیه آذوقه از منزل خارج شد ؛ امّا چیزی نیافت و شرم داشت که با دست خالی به خانه برگرد 3 زنان باحیا و کریم النفس نیز با درک چنین حالتی ، از بیان خواسته‌ای که ممکن است خارج از توان همسرشان  1 - ر .ک : الکافی ، ج 8 ، ص 130 ؛ الأمالی ، طوسی ، ص 692 ؛ مکارم الأخلاق ، ص 23 2 - بحار الأنوار ، ج 67 ، ص 311 3 - ر .ک : تفسیر القمی ، ج 1 ، ص 153 ؛ بحار الأنوار ، ج 12 ، ص 5 باشد ، خودداری می‌کنند ، حتّی اگر آذوقه منزل باشد صبح‌هنگامی ، علی علیه‌السلامبه همسرش حضرت زهرا علیهاالسلامگفت که آیا غذایی دارند تا بخورند زهرا علیهاالسلامقسم یاد کرد که دو روز است هیچ غذایی درون خانه نیست که حتّی به حسن و حسین علیهماالسلامبدهد امام علی علیه‌السلام به همسرش فرمود که چرا به او اطّلاع نداده تا چیزی بخرد زهرا علیهاالسلام فرمود : یا أبَاالحَسَنِ! إنّی کُنتُ أستَحیی مِن إلهی (مِن) أن أتَکَلَّفَ نَفسَکَ مالا تَقدِرُ عَلَیهِ. 1 ای ابوالحسن ! من این گونه‌ام که از خدای خود ، شرم می‌کنم که تو را به کاری وا دارم که توان آن را نداری .

در این جا اولاً سخن از تجمّلات زندگی نیست سخن از غذای ساده روزانه است ثانیا سخن از حیای از خداوند است ، نه حیای از شوهر کسی همچون حضرت زهرا علیهاالسلام چنین درخواست‌هایی را بی‌شرمی در برابر خداوند می‌داند از دیدگاه این قبیل افراد ، همه زندگی در محضر خداوند است .

5 شرم خلوت زناشویی

یکی دیگر از مسائل ، خلوت‌های زناشویی است در این گونه موارد ، حیا برچیده می‌شود 2 و به همان اندازه که از پوشش آنان کاسته می‌شود ، حیای آنان نیز کاهش می‌یابد 3 در چنین مواردی ، وجود حیا دیگر یک حُسن به شمار نمی‌رود البته بهتر است که همه پوشش ، درآورده نشود و از پوششی به عنوان روانداز استفاده گردد ؛ زیرا برهنگی کامل ، فرشتگان را دور و شیاطین را نزدیک می‌سازد 4 همچنین بهتر است از نگاه کردن به شرمگاه 1 - مناقب أمیرالمؤمنین علیه‌السلام ، ج 1 ، ص 201 (ح 124 ) 2 - امام علی علیه‌السلام در توصیف آمیزش می‌فرماید : « حیاء یرتفع وعورات تجتمع ؛ حیایی است که برداشته می‌شود و عورت‌هایی که جمع می‌شوند» (مستدرک الوسائل ، ج 14 ، ص 306) 3 - تهذیب الأحکام ، ج 7 ، ص 399 ؛ وسائل الشیعة (طبع مؤسسة آل البیت) ، ج 20 ، ص 31 4 - رسول خدا می‌فرماید : « إذا أتی أحدکم أهله فلیستر علیه وعلی أهله ولا یتعریان تعری الحمیر ؛ هر گاه کسی خواست به همسر خود در آید ، خود و همسرش را بپوشاند و همانند درازگوش‌ها عریان نشوند» (المعجم الکبیر ، ج 8 ، ص 164 ؛ کنزالعمال ، ج 16 ، ص 348 ، ح 44861 ؛ مجمع الزوائد ومنبع الفوائد ، ج 4 ، ص 293 ) . و در برخی روایات آمده است : «إذا أتی أحدکم أهله فلیستتر ولایتجرد تجرد العیرین ؛ هر گاه یکی از شما خواست به همسرش درآید ، خود را بپوشاند و همانند درازگوشان ، لباس از تن در نیاورند» ( سنن ابن ماجة ، ج 1 ، ص 619 ، ح 1921 ؛ کنزالعمّال ، ج 16 ، ص 343 ، ح 44834 ؛ مجمع الزوائد ومنبع الفوائد ، ج 4 ، ص 293 ) و در برخی آمده است : «إذا اتی أحدکم أهله فلیستتر ؛ فإنه إذا لم یستتر استحیت الملائکة فخرجت ؛ فاذا کان بینهما ولد کان للشیطان فیه نصیب ؛ هر گاه یکی از شما خواست به همسرش درآید ، خود را بپوشاند ؛ زیرا اگر از پوشش استفاده نکند ، فرشتگان شرم کرده و خارج می‌شوند و اگر خداوند فرزندی دهد ، شیطان در نطفه او مشارکت دارد» ( مجمع الزوائد ومنبع الفوائد ، ج 4 ، ص 293 ) نیز پرهیز شود 1 پس از آن ، بهتر است همراه با پوشیدن لباس ، جامه حیا نیز پوشیده شود و زن و شوهر ، به وضعیت پیش از خلوت بازگردند این احتمال وجود دارد که برهنگی روانی ، رفتاری و گفتاری آنان ، به زمان پس از خلوت نیز کشیده شود و یا تجربه‌های مکرّر زناشویی ، خلوت و جلوت را یکسان سازد این ، می‌تواند نشانه بی‌حیایی باشد جایز بودن برخی کارها در خلوت‌های زناشویی به معنای روا بودن آن در همه مکان‌ها و زمان‌ها نیست شرایط مختلف ، اقتضاهای متفاوتی دارد ممکن است کاری در فضایی روا باشد و در فضای دیگر ، ناروا بهترین وضعیت ، آن است که وقتی زن و شوهر لباس بر تن کردند ، جامه حیا را نیز بر تن کنند 2  1 - روزی رسول خدا به یکی از زنان فرمودند : «لاحسب أن أحداکن إذا أتاها زوجها لیکشفان عنهما اللحاف ینظر إحداهما إلی عورة صاحبه کأنهما حماران ! قالت : إی واللّه ! بابی أنت وأمی إنا لنفعل ذلک فقال رسول اللّه صلی‌الله‌علیه‌و‌آله : فلاتفعلن ؛ فإن اللّه ـ عزّوجلّ ـ یمقت علی ذلک ؛ گمان می‌کنم برخی از شما وقتی همسرانشان به سراغشان می‌روند ، روانداز را برداشته و هر یک به عورت دیگری نگاه می‌کند ؛ گویا دراز گوش‌اند ! پاسخ داد : پدر و مادرم فدای تو ! به خدا سوگند ، ما این کار را انجام می‌دهیم ! پس رسول خدا فرمود : این کار را نکنید که خداوند بر این کار ، خشم می‌گیرد (المعجم الکبیر ، ج 8 ، ص 209 ؛ کنز العمّال ، ج 16 ، ص 355 ، ح 44904 ؛ مجمع الزوائد ومنبع الفوائد ، ج 4 ، ص 294) 2 - امام باقر علیه‌السلام فرموده است : «خیر النساء من التی إذا دخلت مع زوجها فخلعت الدرع ، خلعت معه الحیاء ، وإذا لبست الدرع ، لبست معه الحیاء ؛ بهترینِ زنان کسی است که هرگاه با همسر خود خلوت کرد و جامه از تن به در کرد ، جامه حیا را نیز درآورد ، و هرگاه لباس پوشید ، جامه حیا را نیز بر تن کند» (تهذیب الأحکام ، ج 7 ، ص 399) یکی دیگر از کارهایی که ممکن است اتّفاق بیفتد ، شرح خلوت‌های زناشویی برای دیگران است این کار نیز مخالف روح حیاست خلوت‌های زناشویی ، همان گونه که درون اتاق‌های دربسته رخ می‌دهند و از دیدِ دیگران پنهان‌اند ، از گوش دیگران نیز باید پنهان بمانند پس بهتر است پرده خلوت به وسیله زبان و بیان ، شکسته نشود و در قلمرو گفتار و شنیدار ، همگانی نگردد روزی رسول خدا نشسته بود و زنی در حضور ایشان بود حضرت به وی فرمود : گمان می‌کنم که شما زنان ، دیگران را از آنچه همسرانتان با شما انجام می‌دهند ، باخبر می‌سازید !؟ وقتی او حدس پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله را تأیید کرد ، رسول خدا فرمود : این کار را نکنید که خداوند ، کسی را که چنین کند ، دشمن می‌دارد 1

به نظر می‌رسد این کار ، از عادت‌های جاهلی بوده است و البته ، محدود به زبان و گفتار هم نیست ممکن است این کار به وسیله امواج بصری یا تصویری انجام شود گاهی به سبب اغراض شوم ، دوربین‌های مخفی در خلوت‌های خانواده‌ها کار گذاشته می‌شود اخیرا این کار به صورت یک تفریح نیز درآمده است برخی شرکت‌ها دوربین‌های بسیار کوچکی ساخته‌اند که امواج تصویری را بدون سیم ، ارسال می‌کنند و شخصی که آن را کار گذاشته است ، با دریافت تصاویری از خلوت همسران ، به اصطلاح لذّت می‌برد زشت‌تر از این ، فیلم‌های سکسی است که شنیع‌ترین صحنه‌ها را به تصویر می‌کشند و فجیع‌تر از همه اینها ، کشیده شدن روابط زناشویی به صحنه عمومی جامعه و انجام دادن روابط خاص زناشویی در منظر دیگران است اینها جلوه‌هایی از فرهنگ - المعجم الکبیر ، ج 8 ، ص 209 ؛ کنزالعمّال ، ج 16 ، ص 355 (ح 44904) ؛ مجمع الزوائد و منبع الفوائد ، ج 4 ، ص 294 جاهلیت است که امروزه مدرنیزه شده و رنگ و بویی از شرم و حیا در آن ، وجود ندارد در فرهنگ حیا ، روابط زناشویی در خلوت انجام می‌شود و به تصویر و تعریف کشیده نمی‌شود در تمدّنی که بر مبنای شرم و حیا بنا شده باشد ، شاهد روابط خاص زناشویی در خیابان‌ها و پارک‌ها نیستیم و فیلم‌های سکس ، روابط نامشروع را به تصویر نمی‌کشند و مجلاّت سکس و تصاویر مستهجن چاپ نمی‌شوند و رمان‌های جنسی به رشته تحریر در نمی‌آیند و یا به چاپ نمی‌رسند همسران باحیا ، روابط زناشویی را فقط در خلوت انجام می‌دهند و آن را برای دیگران بازگو نمی‌کنند ؛ بلکه حتّی اگر در خلوت خود باشند و مثلاً کسی درِ منزل آنها را بزند ، شرم ، وجود آنان را فرا می‌گیرد شخصی که در می‌زند ، شاید از وضعیت همسران باخبر نباشد ؛ ولی چون آنان در چنین حالی حضور کسی را پشت مرزهای خلوت خود حس می‌کنند ، همین اندازه از حضور ، شرم آنان را برمی‌انگیزد روزی حضرت زهرا علیهاالسلام برای کاری نزد پدر رفت ؛ امّا چون عدّه‌ای جوان نزد ایشان بودند ، شرم کرده ، بازگشت رسول خدا که متوجّه این امر شد ، روز بعد به منزل آنان رفت ، در زد و گفت : «السلام علیکما !» علی علیه‌السلام می‌گوید : این در حالی بود که ما زیرِ روانداز خود ، خوابیده بودیم و همین ، شرم را در ما برانگیخت لذا نتوانستیم پاسخ دهیم و ساکت ماندیم بار دیگر ، حضرت فرمود : «السلام علیکما !» و ما باز از شرم ، ساکت بودیم برای بار سوم که ایشان سلام داد ، ترسیدیم ایشان برگردد لذا پاسخ ایشان را دادیم ؛ چون سیره ایشان چنین بود که اگر تا سه بار سلام می‌داد و اذن ورود نمی‌گرفت ، باز می‌گشت 1 شرم از وضعیتی که داشتند ، موجب سکوت و تأخیر در پاسخ کتاب من لایحضره الفقیه ، ج 1 ، ص 320 (ح 947) ؛ شرح الأخبار ، ج 3 ، ص 67 ؛ علل الشرائع ، ج 2 ، ص 366 ؛ مکارم الأخلاق ، ص 280 ؛ بحار الأنوار ، ج 43 ، ص 82 . شد ؛ امّا وقتی با قبیح بزرگ‌تری ـ که بازگشت رسول خدا بود ـ مواجه شدند ، آن گاه بر این شرم ، چیره شدند و پاسخ رسول خدا را دادند .

6 شرم در روابط با دیگران

شکی نیست که روابط همسران با یکدیگر ، با روابط هر یک از آنان با دیگران ، متفاوت است این تفاوت ، ممکن است در نحوه سخن گفتن ، واژه‌ها و تعبیرهای مورد استفاده ، نوع نگاه ، نوع پوشش و نوع رفتار ، بروز کند نحوه سخن گفتن زن و شوهر با نحوه سخن گفتن مرد با زن نامحرم و زن با مرد نامحرم ، تفاوت می‌کند معمولاً سخن گفتن با نامحرم ، از آهنگی ملایم برخوردار نیست ؛ بلکه شاید به اقتضای شرایط ، نوعی سختی و خشنی نیز در آن به کار رود در صحبت با مَحرم‌ها شاید این وضعیتْ قدری تلطیف شود ؛ ولی رقیق‌ترین و لطیف‌ترین نوع سخن گفتن ، در میان همسران است همچنین واژه‌ها و تعبیرهایی که در مکالمه به کار می‌رود ، دارای همین طبقه‌بندی است نوع نگاه و نوع پوشش و نوع رفتار نیز همین طبقه‌بندی را دارد بنا بر این ، روابط همسران با یکدیگر ، با روابط هر یک از آنان با دیگران ، تفاوت می‌کند البته نباید فراموش کرد که نحوه ارتباط همسران با یکدیگر نیز همیشه یکسان نیست و در مواقع مختلف ، متفاوت خواهد بود مثلاً روابط آنان در هر یک از بخش‌های نام‌برده ، در حضور نامحرم و افراد غریبه ، با روابط آنان در حضور محرم‌ها تفاوت می‌کند و روابط آنان در حضور مَحرم‌ها ، با روابط آنان در جمع خانواده نیز متفاوت است و روابط آنان در خلوت ، با روابط آنان در جمع خانواده نیز تفاوت دارد این طبقه‌بندی ، روابط آنان را از سخت‌ترین و خشک‌ترین وضعیت ، تا نرم‌ترین و لطیف‌ترین شکل ، متغیّر می‌سازد بنا بر این ، همسران باید توجّه کنند که نوع نگاه ، نوع کلمات ، نوع پوشش و نوع رفتار خود را متناسب با هر یک از موقعیت‌های بیان شده ، تنظیم کنند به بیان دیگر ، حیا در گفتار و نگاه و رفتار و پوشش ، در هر یک از این موقعیت‌ها متفاوت است و به تناسب موقعیت‌ها ، حیای متناسب را باید انتخاب نمود .

7 شرم در اختلاف

مسئله دیگر حیا در زمینه اختلافات است اختلافات همسران ، اوّلین تأثیر خود را در حیای آنان نشان می‌دهد معمولاً نوع سخن گفتن و کلمات مورد استفاده و نوع نگاه و رفتار ، تغییر می‌کند و ممکن است حالت بی‌شرمانه‌ای به خود بگیرد حتّی ممکن است مسئله اختلاف از قلمرو زن و شوهر به محدوده خانواده کشیده شود و یا از قلمرو خانواده خارج شود و به اطّلاع همسایه‌ها یا اقوام نیز برسد شکایت بردن به پدر و مادر ، یکی از امور رایج در این مرحله است این گونه کارها ، آبروی همسران را تهدید می‌کند و ممکن است آسیب جدّی به حیثیت آنان وارد سازد خروج از تعادل و دست زدن به رفتارهای دور از انتظار ، نشان آن است که حیا نتوانسته هنگام خشم و نزاع ، نقش خود را بازی کند بی‌حیایی در هنگامه خشم و نزاع ، الزاما به معنای بی‌حیایی در تمام موارد نیست ممکن است در شرایط عادی ، ارتباطی توأم با حیا ، میان همسران وجود داشته باشد ؛ امّا هنگام خشم ، به سبب از دست رفتن کنترل ، رفتارهای بی‌شرمانه‌ای بروز کند بنا بر این ، حیای هنگام اختلاف و نزاع ، مقوله دیگری است که مهارت خاصّ خود را می‌طلبد همسرانِ باحیا ، هنگام اختلاف ، نه از کلمات ناشایست استفاده می‌کنند و نه رفتارهای ناشایست از آنان سر می‌زند به نظر می‌رسد که « عمومی کردن اختلاف » ، زشت‌تر از کارهای دیگر باشد از همین‌رو ، رسول خدا ، شکایت زن از همسر خود را نشانه بی‌حیایی وی می‌داند یکی از دختران رسول خدا که از همسر خود ، آزار دیده بود ، کسی را نزد پدر فرستاد و از شوهر خود ، شکایت کرد حضرت به وی پیغام داد که : اِقنَی حَیائَکِ ؛ فَما أقبَحَ بِالمَرأَةِ ذاتِ حَسبٍ ودینٍ فی کُلِّ یَومٍ تَشکو زَوجَها 1 الکافی ، ج 3 ، ص 252 ؛ بحار الأنوار ، ج 22 ، ص 161 . شرم خود را نگه دار چه زشت است که زنِ بااصالت و دیندار ، هر روز از همسر خود ، شکایت کند .

این شکل از بی‌حیایی ، اختصاص به زن ندارد زشتی آن ، در اصلِ شکایت کردن است و شکایت کردن ، از هر طرف که باشد ، شرم‌آور است فاش‌ساختن اسرار خانواده و افشاگری علیه همسر ، چون موجب عمومی شدن مشکل می‌گردد ، اوّلاً فشار روانی از سوی دیگران را نیز سبب می‌شود که خود ، موجب افزایش تنیدگی می‌گردد و ثانیا ممکن است برطرف کردن آن را مشکل‌تر سازد و ثالثا آبروی طرف مقابل و بلکه آبروی زندگی زناشویی را به مخاطره انداخته ، خانواده را کم اعتبار می‌سازد حیا اقتضا می‌کند که بر اختلافات ، سرپوش گذاشته شود و اختلاف از دیگران ، پنهان داشته شود و به نحوی شایسته در درون خانواده حل گردد .

8 شرم بازگشت

گاهی ممکن است اختلافات همسران ، ریشه‌ای باشد و راهی جز طلاق وجود نداشته باشد در صورت وقوع طلاق ، زن به نزد اقوام خود بازمی‌گردد این بازگشت ، چندان آسان نیست ؛ بازگشتی است همراه با تنیدگی شدید ، اندوه فراوان ، طعنه شنیدن از سوی بدخواهان و در نهایت ، بازگشتی همراه با شرم و حیا این مجموعه ، وضعیت روانی سختی را برای زن ، پیش می‌آورد آنچه به بحث ما مربوط می‌شود ، «شرم بازگشت» است زن از این که باید به خانه اوّل خود برگردد ، سرافکنده است و از رو به رو شدن با والدین و برادران و خواهران و دوستان و اقوام و همسایگان ، شرمگین می‌شود همین امر ، ممکن است انزوا و گوشه‌گیری را به وی تحمیل کند ؛ هر چند شاید ، کوتاه‌مدّت باشد همچنین ممکن است برخی از این دسته زنان ، زندگیِ دور از دیگران را انتخاب کنند و از بازگشت به خانه پدری و رو به رو شدن با کسانی که آنها را می‌شناسند ، خودداری کنند به هر حال ، شرم بازگشت ، وضعیت سختی را بخصوص برای زن به همراه می‌آورد ؛ ولی امکان آن هست که با اقداماتی ، دشواری این وضعیت را کاهش داد یکی از این راه‌کارها ، کاری است که می‌تواند از سوی شوهر انجام پذیرد کرامت انسان ، حکم می‌کند که شوهر ، زن را به نحوی شایسته و زیبنده ، روانه خانه پدر سازد تا شایستگی و زیبندگی بازگشت ، تا حدّی شرم بازگشت را تحت الشعاع قرار دهد قرآن کریم در این باره می‌فرماید : فَمَتِّعُوهُنَّ وَ سَرِّحُوهُنَّ سَرَاحًا جَمِیلاً 1 آنان (زنان) را به متاعی بهره‌مند سازید و به زیبایی رهایشان کنید امام باقر علیه‌السلام درباره این آیه فرموده است که بهره‌مند ساختن آنان ، یعنی این که مرد ، با آنچه در توان وی است ، کاری کند که زن بازگشت زیبنده‌ای داشته باشد سپس در تبیین وضعیت زنِ طلاق داده شده ، فرموده است : فَإِنَّهُنَّ یَرجِعنَ بَکَآبَةٍ و وَحشَةٍ و هَمٍّ عَظیمٍ و شَماتَةٍ مِن أعدائِهِنِّ ؛ فَإِنَّ اللّه‌َ کَریمٌ یَستَحیی ویُحِبُّ أهلَ الحَیاءِ . إنَّ أکرَمَکُم عِندَاللّه‌ِ أشَدُّکُم إکراما لِحَلائِلِهِم 2 آنان با حالتی غُصّه‌دار و نگران ، و همراه با اندوه فراوان و سرزنش دشمنان باز می‌گردند خداوند ، کریم است و حیا می‌کند و اهل حیا را دوست می‌دارد همانا گرامی‌ترینِ شما نزد خداوند ، کسی است که بیشترین تکریم را نسبت به همسر خود دارد .

در این سخن حکیمانه ، از حیا با واژه «وحشت» تعبیر شده که می‌تواند بیانگر یکی از ویژگی‌های روانی شرم باشد همچنین در این حدیث ، به خوبی رابطه کرامت و حیا روشن شده و وضعیت روانی زنِ طلاق داده شده ، تشریح گردیده و از کسانی که نسبت به این وضعیت ، حسّاس‌اند و کریمانه در پیِ کاهش رنج همسرِ طلاق داده خود هستند ، تجلیل شده است 1 - احزاب ، آیه 28 2 - کتاب من لایحضره الفقیه ، ج 3 ، ص 506 (ح 4774) ؛ تهذیب الأحکام ، ج 8 ، ص 141 (ح 87) ؛ وسائل الشیعة (طبع مؤسسة آل البیت) ، ج 15 ، ص 58 .

 

روابط اعضای خانواده با یکدیگر

درباره روابط همسران با یکدیگر ، بحث کردیم اکنون روابط میان فرزندان و والدین به بحث گذاشته می‌شود و آن را از منظر حیا بررسی می‌کنیم همان گونه که در روابط میان همسران چنین بود ، در این جا نیز رابطه مبتنی بر حیا ، بهترین الگوی ارتباطی است مبنای ترس ، والدین و بخصوص پدر را به عنوان منبع قدرت و شاید ظلم ، مطرح می‌کند و مبنای طمع ، آنها را به عنوان منبع تأمین خواسته ؛ امّا مبنای حیا ، والدین را به عنوان انسان‌های دوست‌داشتنی و کانون عشق و احترام ، معرّفی می‌کند یکی از مسایل دیگر ، این است که : چه باید کرد تا فرزندان باحیایی داشته باشیم ؟ مواردی وجود دارد که می‌تواند در باحیا بودن فرزندان ، مؤثّر باشد در ادامه به برخی از این موارد ، اشاره می‌کنیم : 1ـ این امر از ازدواج و مرحله انعقاد نطفه آغاز می‌گردد بر اساس احادیث ، ازدواج پاک ، یکی از عوامل باحیا شدن فرزند است فرزندی که از راه نامشروع متولّد شود ، بی‌حیا خواهد شد همچنین فرزندی که نطفه‌اش در حال ناپاکی مادر منعقد شده باشد ، بی‌حیا خواهد بود 1 گاهی نیز ممکن است شیطان در انعقاد نطفه ، مشارکت کند که نتیجه آن ، بی‌شرمی فرزند است 2 بنا بر این ، 1 - رسول خدا فرمود : «من لم یستحی مما قال ومما قیل فیه ، فهو لغیر رشدة أو حملت به أمّه علی غیر طهر ؛ کسی که از آنچه می‌گوید و درباره او گفته می‌شود ، شرم نکند ، یا زنازاده است و یا مادرش در حال ناپاکی باردار شده است» (الفردوس ، ج 3 ، ص 623 ، ح 5947 ؛ المعجم الکبیر ، ج 7 ، ص 376 ؛ اُسد الغابة ، ج 3 ، ص 6) 2 - رسول خدا فرمود : «إذا رأیتم الرجل لایبالی مما قال ولا ما قیل له ، فإنّه لغیة أو شرک شیطان ؛ هرگاه دیدید کسی از آن چه می‌گوید و درباره‌اش می‌شود ، باکی ندارد ، یا زنازاده است یا شیطان در نطفه او مشارکت کرده است» (الکافی ، ج 2 ، ص 323) امام صادق علیه‌السلام فرمود : «من لم یبال مما قال و ما قیل فیه فهو شرک شیطان ، ومن لم یبال أن یراه الناس مسیئا فهو شرک شیطان ؛ کسی که از آنچه می‌گوید یا درباره‌اش گفته می‌شود ، باکی نداشته باشد ، شیطان ، شریک نطفه او بوده است و کسی که باکی ندارد از این که مردم ، او را بدکار ببینند ، شیطان ، شریک نطفه او بوده است» (کتاب من لایحضره الفقیه ، ج 4 ، ص 417 ، ح 5909 ؛ الخصال ، ص 216 ؛ بحار الأنوار ، ج 73 ، ص 356) رعایت نکاتی که برای هنگام انعقاد نطفه سفارش شده ، در حیای آینده فرزند ، مؤثّر خواهد بود 2 دوران بارداری ، دوران بسیار حسّاسی است ریشه‌های باحیایی و بی‌حیایی را در این مرحله نیز می‌توان پیدا کرد رعایت حیا از جانب مادر ، تأثیر زیادی بر جنین خواهد داشت بی‌حیایی در گفتار و در ارتباط با نامحرم ، شرکت در محافل لهو و لعب ، گوش کردن به موسیقی‌های حرام ، دیدن تصاویر و فیلم‌های سکس ، خواندن رمان‌های سکس و کارهایی از این قبیل ، می‌تواند تأثیراتی منفی بر حیای جنین داشته باشد و برعکس ، رعایت حیا در گفتار و رفتار ، شرکت در جلسات مذهبی ، خواندن یا گوش کردن به قرآن و مناجات ، ذکر خدا را بر لب داشتن ، مطالعه کتاب‌های مذهبی و سودمند و از اموری هستند که می‌تواند در حیای جنین ، تأثیر مثبت داشته باشد 3 ـ از بدو تولّد باید مراقب فرزند بود امام سجّاد علیه‌السلام از هنگام به دنیا آمدن فرزند ، مراقبت خود را شروع می‌کرد امام باقر علیه‌السلام نقل می‌کند که هر گاه هنگام ولادت فرزندی می‌رسید ، پدرم همه زنانی را که حضورشان ضرورتی نداشت ، از اتاق بیرون می‌کرد تا نگاه کسی به عورت او نیفتد 1 امام صادق علیه‌السلام نیز فرموده که بهتر است همه چنین کنند 2 4 ـ نامگذاری نیز در حیای فرزندان ، تأثیر دارد فرزندی که نام یکی از اولیای دین را دارد ، رابطه‌ای بین خود و او حس می‌کند و لذا سعی می‌کند خود را به آن شخص ، نزدیک سازد و به نوعی ، خود را در محضر او می‌داند این می‌تواند سبب شرم وی شود و او را از انجام دادن کارهای ناروا ، باز دارد البته این امر  1 - الکافی ، ج 6 ، ص 17 ؛ کتاب من لایحضره الفقیه ، ج 3 ، ص 560 (ح 4925) 2 - الخصال ، ص 586 ؛ بحار الأنوار ، ج 103 ، ص 255 . متوقّف بر این است که والدین ، فرزند خود را به این نکات ، توجّه دهند در روایتی آمده است که روز قیامت ، شخصی را می‌آورند که نام او محمّد است خداوند به وی خطاب می‌کند : تو که همنام حبیب من هستی ! شرم نکردی که عصیان مرا مرتکب شدی ، و حال آن که من ، شرم دارم تو راکه همنام حبیب منی ، عذاب کنم ؟! 1 در این روایت ، خبر به خوبی روشن است که اگر نامگذاری به درستی انجام شود و به فرهنگ همراه آن توجّه گردد ، چه تأثیری می‌تواند در زنده کردن حیا داشته باشد و به همین جهت در فرهنگ اسلامی ، توجّه زیادی به نامگذاری شده و نام نیک ، یکی از حقوق فرزندان ، دانسته شده است 2 5 ـ آشنا کردن نوزاد با روحیه معنوی ، نقش مهمّی در پرورش حیا خواهد داشت با شعر خواندن برای کودک و آشنا کردن او با نوای دلنشین قرآن و می‌توان در این راه قدم برداشت 6 ـ جدا کردن محلّ خواب کودک ، یکی دیگر از اقدامات مهم در این زمینه است اطّلاع یافتن کودک از روابط جنسی والدین ، عامل مهمّی در انحراف و بی‌حیا شدن وی دارد در روایات آمده است فرزندی که شاهد چنین اموری باشد و یا حتّی صدای نفس والدین را در آن حال بشنود ، ممکن است به فساد ، کشیده شود 3 بنا بر این ، جداسازی محلّ خواب کودکان از والدین و مخفی بودن 1 - مستدرک الوسائل ، ج 15 ، ص 130 2 - ر ک : مکارم الأخلاق ، ص 220 و 443 ؛ بحار الأنوار ، ج 73 ، ص 80 3 - در روایتی از امام صادق علیه‌السلام آمده است : «قال رسول اللّه : والذی نفسی بیده لو أنّ رجلاً غشی امرأته وفی البیت صبی مستیقظ یراهما ویسمع کلامهما ونفسهما ما أفلح أبدا ؛ اذا کان غلاما کان زانیا أو کان جاریة کانت زانیة و کان علی بن الحسین علیه‌السلام إذا اراد أن یغشی أهله أغلق الباب و أرخی الستور وأخرج الخدم ؛ رسول خدا فرموده است : سوگند به کسی که جانم در دست اوست ، اگر کسی با همسر خود درآمیزد و در اتاق ، کودکی بیدار باشد که آنها را ببیند و سخن و نَفَس آنان را بشنود ، هیچ گاه رستگار نمی‌شود ؛ اگر پسر باشد ، زناکار می‌شود و اگر دختر باشد ، زناده می‌گردد هر گاه امام سجاد علیه‌السلام قصد آمیزش داشت ، در را می‌بست و پرده را می‌افکند و خدمتکاران را بیرون می‌کرد» (الکافی ، ج 5 ، ص 500) در روایت دیگری از ایشان آمده : «لایجامع الرجل امرأته ولاجاریته وفی البیت صبی ؛ فإن ذلک ممّا یورث الزنا ؛ وقتی کودکی درون اتاق است ، هیچ کس با همسر خود آمیزش نکند که این کار ، زناکار شدن را به ارمغان می‌آورد» (الکافی ، ج 5 ، ص 499) روابط جنسی آنها نقش مهمّی در حفظ حیای فرزندان دارد همچنین رعایت عفّت کلام و پرهیز از شوخی‌های جنسی و به زبان آوردن امور جنسی در حضور فرزندان نیز تأثیرگذار خواهد بود نکته دیگر ، جداسازی محلّ خواب کودکان است هنگامی که کودکان به سن تمیز و تشخیص می‌رسند ، بهتر است محلّ خواب آنان از یکدیگر جدا باشد و در یک تشک یا تخت نخوابند این مسئله ، اختصاص به جنس مخالف ندارد ؛ بلکه محلّ خواب دختر از پسر و دختر از دختر و پسر از پسر باید جدا باشد 1 این کار ، اقدامی ایمنی بخش است که حیا و عفاف آنان را حفظ می‌کند 7 حیا بر پایه حرمت و کرامت ، استوار است به همین جهت ، احترام قائل شدن برای فرزندان و حفظ حرمت آنان و کریم النفس بار آوردن آنان ، از اقدامات اساسی در پرورش حیاست باید به فرزندان ، شخصیت داد و از تحقیر آنان و توهین به آنان ، پرهیز کرد ، خطاها و لغزش‌های آنان را به رُخ نکشید و از سرزنش بیش از اندازه آنان پرهیز نمود 2 اگر فرزند از رفتار بد خود ، پشیمان و  1 - رسول خدا فرمود : «الصبی والصبی ، والصبی والصبیة ، والصبیّة والصبیّة یفرق بینهم فی المضاجع لعشر سنین ؛ در ده سالگی میان بستر پسرها ، و دخترها و پسرها ، و دخترها فاصله انداخته می‌شود» (کتاب من لایحضره الفقیه ، ج 3 ، ص 436) وروی أنّه یفرق بین الصبیان فی المضاجع لست سنین ؛ و روایت شده که در سن شش سالگی میان بستر کودکان فاصله انداخته می‌شود (همان ، ج 3 ، ص 436) همچنین از ایشان روایت شده است : «إذا بلغ أولادکم سبع سنین ، ففرّقوا بین فرشهم ؛ هر گاه فرزندان شما به هفت سالگی رسیدند ، میان بسترهای آنان فاصله اندازید» (المستدرک علی الصحیحین ، ج 1 ، ص 201 ؛ سنن الدار قطنی ، ج 1 ، ص 230) 2 - امام علی علیه‌السلام فرموده است : «لا تکثر العتاب فانه یورث الضغینة ویجر الی البغضة واستعتب من رجوت اعتابه ؛ از سرزنش زیاد بپرهیز که کینه را همراه می‌آورد و به دشمنی کشیده می‌شود» (تحف العقول ، ص 8 ؛ بحار الأنوار ، ج 77 ، ص 231) همچنین از ایشان روایت شده : «الإفراط فی الملامة یشب نیران اللجاج ؛ زیاده روی در سرزنش کردن ، آتش لجبازی را شعله‌ور می‌سازد» (تحف العقول ، ص 84 ؛ بحار الأنوار ، ج 77 ، ص 212) نیز در روایت دیگری آمده : «إیاک أن تکرر العتب ؛ فإن ذلک یغری بالذنب ویهون العتب ؛ از تکرار سرزنش کردن بپرهیز که این کار ، او را به گناه تشویق می‌کند و اثر سرزنش از میان می‌رود» (غرر الحکم ، ح 3748) شرمنده شد ، باید وی را بخشید و رفتارش را به فراموشی سپرد حتی بهتر است برای رفتارهای ناشایست وی ، عذرتراشی کرد 1 و نسبت به اشتباه‌های او تغافل نمود 2 ممکن است برخی والدین به محض این که خطایی از فرزند خود مشاهده می‌کنند ، کنترل خود را از دست بدهند و به شدت با وی برخورد کرده ، آبروی وی را ببرند این کار سبب می‌شود که وی بیشتر در دامن گناه و فساد بیفتد و راه برگشتی برایش باقی نماند 8 ـ دوستان نیز در باحیایی فرزند ، بسیار نقش دارند آشنا کردن فرزند با دوستان باحیا و دور کردن وی از دوستان ناباب ، می‌تواند در ایمنی وی و پرورش حیا در او مؤثّر واقع شود 9 ـ والدین ، الگوهای عملی کودک‌اند آنان می‌توانند با رفتارهای صحیح خود ، حیا را عملاً به فرزندان خود بیاموزند نباید انتظار داشت والدینی که حیا را رعایت نمی‌کنند ، فرزندان باحیایی تربیت کنند 10 ـ استحمام والدین با فرزندان ، به نحوی که موجب آشکار شدن شرمگاه آنان شود ، بسیار مخرّب است تا آن جا که ممکن است ، باید سعی کرد کودکان ، خود ، استحمام کنند و یا حتما پوشش مناسب برای هر دو وجود داشته باشد و به هیچ عنوان ، دختر با پدر و پسر با مادر ، به حمّام نرود امام صادق علیه‌السلامفرموده است : 1 - امام علی علیه‌السلام فرمود : «اطلب لأخیک عذرا ؛ فإن لم تجد له عذرا فالتمس له عذرا ؛ برای برادر خود ، بهانه‌ای بیاب واگر بهانه‌ای نیافتی ، بهانه‌ای بتراش» (الخصال ، ص 22 ؛ تحف العقول ، ص 112 ؛ بحار الأنوار ، ج 10 ، ص 100) 2 - ر ک : میزان الحکمة ، ج 3 ، ص 2287 (مدح التغافل) لایَدخُلِ الرَّجُلُ مَعَ ابنِهِ الحَمّامَ فَیَنظُرَ إلی عَورَتِهِ 1 مرد با فرزند خود به حمام نرود که در نتیجه ، نگاهش به عورت او بیفتد رسول خدا ، کسانی را که بدون پوششْ وارد حمّام می‌شوند و عورت یکدیگر را می‌بینند ، نفرین کرده و فرموده است : لَیسَ لِلوالِدَینِ أن یَنْظُرا إلی عَورَةِ الوَلَدِ ولَیسَ لِلوَلَدِ أن یَنظُرَ إلی عَورَةِ الوالِدِ . 2 پدر و مادر ، حق ندارند به عورت فرزند خود ، نگاه کنند و فرزند نیز حق ندارد به عورت آنها نگاه کند .

ارتباط خانواده با دیگران

یکی از مسائل مهم در هر خانواده ، ارتباط‌هایی است که با خانواده‌ها یا افراد دیگر برقرار می‌کنند این مسئله در سرنوشت حیای خانواده و سلامت آن ، تأثیر فراوان دارد در این جا دو بحث کلّی مطرح می‌شود : یکی این که این رابطه با چه کسانی برقرار می‌شود ؟ و دیگر ، این که این رابطه به چه شکلی انجام می‌شود ؟