شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

پی نوشت ها :

1) کافی، ج 2، ص 46، باب مکارم، ح 3

2) سوره نساء، آیه 77

3) سوره قلم، آیه 4

4) تفسیر مفاتیح الغیب (معروف به تفسیر کبیر) از فخر الدین رازی، ج 32، ص 222

5) مجمع البیان، ج 10، ص 333 سوره قلم؛ مستدرک الوسائل، ج 11، ص 187، باب 6 از جهاد نفس، ح 1؛ کنز العمّال، ج 3، ص 16، ح 5217 و ج 11، ص 420، ح 31969

6) بحارالأنوار، ج 52، ص 140، ح 50

7) جامع الأسرار و منبع الأنوار، ص 513، از حضرت عیسی عليه‌السلام

8) قرة العیون مرحوم فیض کاشانی،، ص 439

9) وسائل الشیعه، ج 18، ص 341، باب 11 از دین و قرض، ح 5

10) هانری برگسن» دانشمند خدا شناس غربی اخلاق را به دو قسم تقسیم کرده ومعتقد است: یک قسم اخلاق، اخلاقی است که طبیعت به فشار برای مصالح عمومی و حفظ هیأت اجتماعی ایجاب می کند. قسم دیگر؛ اخلاقی است که نفوس قدسیه بر حسب جاذبه ای که از عالم بالا می رسد ایجاد می کنند، و این امری است الهی و محض ترقّی، و هم برای فرد و هم برای هیأت اجتماعی کمال محسوب می گردد.

قسم اوّل اخلاق سُکونی است و قسم دوّم اخلاق حرکتی است. اوّلی را می توان به عبارت درآورد ولی دوّمی بیان حقیقتش دشوار است و چون همه کس راه اتصالی به باطن دارد، از نفوس صاحبان باطن فیض می پذیرد، و پس از آن اخلاق از آنان به دیگران افاضه می شود. (ر. ک: سیر حکمت در اروپا، ج 3، ص 287، انتشارات زوّار)

11) مستدرک الوسائل، ج 11، ص 191، باب 6 از جهاد نفس، ح 15؛ ینابیع الحکمة، ج 2، ص 264، باب 55، ح 10

12) ینابیع الحکمة، ج 2، ص 265، ح 11

13) ر. ک: «فرهنگ اخلاق»

14) حتی در باره شخص اوّل عالم خلقت و صاحب خُلق عظیم نقل شده است که آن بزرگوار پیوسته از خدای متعال چنین درخواست می کردند: «اَللَّهُمَّ حَسِّنْ خَلْقِی وَ خُلْقِی، اَللَّهُمَّ جَنِّبْنِی مُنْکَرات الْأخْلاقِ». «بارالها! خِلقت و اخلاق مرا نیکو گردان، خداوندا! مرا از خوی های ناشایسته باز دار. » (المحجّة البیضاء، ج 4، ص 119)

15) پیشوای عارفان، صادق آل محمّد صلى‌الله‌عليه‌وآله عارف راستین را این گونه ترسیم می فرمایند:

«اَلْعارِفُ شَخْصُهُ مَعَ الْخَلْقِ وَ قَلْبُهُ مَعَ اللَّهِ لَوْ سَهی قَلْبُهُ عَنِ اللَّهِ طَرْفَةَ عَینٍ لَمات شَوْقاً إِلَیهِ. وَ الْعارِفُ أَمِینُ وَدایعِ اللَّهِ وَ کَنْزُ أَسْرارِهِ وَ مَعْدِنُ أَنْوارِهِ وَ دَلِیلُ رَحْمَتهِ عَلی خَلْقِهِ وَ مَطِیةُ عُلُومِهِ وَ مِیزانُ فَضْلِهِ وَ عَدْلِهِ قَدْ غَنِی عَنِ الْخَلْقِ وَ الْمُرادِ وَ الدُّنْیا، وَ لا مُونِسَ لَهُ سِوَی اللَّهِ وَ لا نُطْقَ وَ لا اِشارَةَ وَ لا نَفَسَ اِلّا بِاللَّهِ [ و لِلَّهِ] وَ مِنَ اللَّهِ وَ مَعَ اللَّهِ فَهُوَ فِی رِیاضِ قُدْسِهِ مُترَدِّدٌ وَ مِنْ لَطایفِ فَضْلِهِ إِلَیهِ مُتزَوِّدٌ. وَ الْمَعْرِفَةُ أَصْلٌ وَ فَرْعُهُ الْإِیمانِ. » (مصباح الشریعة، ص 64، باب 95)

«عارف، جسمش با مردم و قلبش با خداست، اگر به اندازه چشم برهم زدنی قلبش از خداوند غافل شود، از شوق و اشتیاقی که به او دارد جان تهی می کند، (زیرا تحمّل دوری ندارد و تنها در صورت اُنس با او زنده است) عارف، امین ودیعه ها و امانت های الهی، گنجینه اسرار و معدن انوار خداوند، راهنمای خلق به سوی رحمت حقّ، مرکب و حامل علوم خداوندی و میزان فضل و عدل الهی است. او از خَلق و مراد و مطلوب و دنیا بی نیاز است. مونسی جز خدا ندارد. گفتار و اشاره و نَفَسش جز به خدا و برای خدا و از خدا و با خدا نیست و در ریاض قدس خداوندی در حال تردّد، و از لطایف فضل الهی توشه بردار است. معرفت، ریشه و ایمان، شاخه های آن می باشد. »

16) اعلام الوری، ص 255؛ بحار الأنوار، ج 78، ص 153

17) غرر الحکم، ج 1، ص 87، ف 1، ح 2014

18) نهج البلاغة، ترجمه فیض الإسلام، ص 1110، ح 44

19) بحار الأنوار، ج 93، ص 326، ضمن ح 10

20) بحار الأنوار، ج 93، ص 326، ضمن ح 10، در برخی روایات نیز آمده است که آن پیر زن نابینا و زمین گیر بود و تقاضای دیگرش این بود که جوانی او باز گردد و این حاجت نیز برآورده گردید. بحارالأنوار، ج 13، ص 129، ح 30 و 32 و...

21) کافی، ج 8، (روضه) ص 155، ح 144؛ و در بحار الأنوار، ج 22، ص 292، با اندکی اختلاف از امام صادق عليه‌السلام نقل شده است.

22) غرر الحکم، ج 2، ص 629، ف 77، ح 374

23) بحارالأنوار، ج 93، ص 326 ضمن ح 10

24) سوره إسراء، آیه 11

25) نهج البلاغة، ترجمه فیض الإسلام، ص 1110، ح 45

26) همان، ص 1297، ح 452

27) وسائل الشیعة، ج 15، ص 281، باب 33 از جهاد نفس، ح 1

28) غرر الحکم، ج 1، ص 213، ف 8، ح 542

29) همان، ص 55، ف 1، ح 1524

30) غرر الحکم، ج 1، ص 237، ف 9، ح 192

31) مرآة العقول، ج 7، ص 81

32) سوره زمر، آیات 2 و 3

33) سوره مریم، آیه 51 و سوره یوسف، آیه 24 و...

34) سوره ص، آیه 82 و 83

35) عیون أخبار الرضا عليه‌السلام ، ج 2، ص 68، باب 31، ح 321؛ بحارالأنوار، ج 70، ص 242

36) بحارالأنوار، ج 77، ص 290

37) بحارالأنوار، ج 41، ص 50

38) سوره انسان، آیه 9

39) معراج السعادة، ص 465

40) بحار الأنوار، ج 70، ص 242، ح 9

41) رساله چهل حدیث قدسی، ص 56، ح 33

42) غرر الحکم، ج 2، ص 553، ف 64، ح 4

43) این قضیه را مرحوم حاج آقا حسین گلکاران که از اخیار بودند نقل می کردند؛ و در کتاب «حاج شیخ عباس مرد تقوا و فضیلت»، ص 48 نیز از فرزند گرامیش مرحوم محدّث زاده نقل شده است.

44) عدّة الداعی، ص 219؛ ینابیع الحکمة، ج 2، ص 239، باب 53، ح 11

45) تحف العقول، ص 31؛ بحارالأنوار، ج 77، ص 140؛ ینابیع الحکمة، ص 240، ح 15

46) به روایت معاذ بن جبل از رسول خدا صلى‌الله‌عليه‌وآله در بحارالأنوار، ج 70، ص 246 و ینابیع الحکمة، ج 2، ص 242 مراجعه شود.

تمام حدیث در مبحث «نقش صفات ناپسند در تخریب ارزش ها» خواهد آمد.

47) خاتمه مستدرک، ج 2، ص 205

48) انوار نعمانیه، ج 3، ص 40 (کبر) ؛ قصص العلماء، ص 344

49) نزهة المجالس، ج 1، ص 4

50) وسائل الشیعة، ج 1، ص 59، باب 8 از مقدمه عبادات، ح 2

51) غررالحکم، ج 2، ص 503، ف 56، ح 3

52) بحارالأنوار، ج 77، ص 85

53) مستدرک الوسائل، ج 1، ص 101، باب 8 از مقدمه عبادات، ح 9؛ نظیر آن بحارالأنوار، ج 70، ص 249، ح 24

54) غررالحکم، ج 1، ص 26، ف 1، ح 777

55) همان، ص 25، ح 718

56) بحارالأنوار، ج 13، ص 21

57) رساله چهل حدیث قدسی، ص 39، ضمن ح 25؛ در الجواهر السنیه، ص 161، ضمن ح 157 و در بحارالأنوار، ج 13، ص 432 نیز آمده ولکن کلمه «بصیر» تکرار نشده است.

58) بلی، راه باریک است و حساب گر و نقّاد بسی بیدار و هشیار! بزرگی نقل می کرد: روزی نفت فروش محل ما به من گفت: آقا! پانزده روز است که رفتار شما با من دگرگون شده و دیگر مانند سابق با من احوال پرسی نمی کنید؟

سپس افزود: اتفاقاً پانزده روز است که گاز شما وصل شده و از نفت بی نیاز شده اید! معلوم می شود که... تو خود حدیث مفصّل بخوان از این مجمل!

59) ینابیع الحکمه، ج 3، ص 122، باب 84، ح 22

60) غررالحکم، ج 1، ص 434، ف 39، ح 42

61) همان، ج 2، ص 763، ف 80، ح 106

62) همان، ج 1، ص 30، ف 1، ح 903

63) همان، ج 2، ص 503، ف 56، ح 2

64) غرر الحکم، ج 1، ص 51، ف 1، ح 1442

65) همان، ج 2، ص 758، ف 80، ح 25

66) سوره نحل، آیه 97، «کسی که عمل صالحی انجام دهد... »

67) سوره انبیاء، آیه 75، «او از صالحان بود. »

68) سوره ص، آیه 83

69) سوره صافّات، آیات 127 و 128، «البته آنان احضار شدگانند، مگر بندگان مخلَص خداوند. »

70) ر. ک: سوره آل عمران، آیه 169

71) سوره صافّات، آیات 39 و 40، «جز به آنچه انجام می دادید کیفر داده نمی شوید، جز بندگان مخلَص خدا. »

72) سوره صافّات، آیات 159 و 160، «خداوند منزّه است از آنچه وصف می کنند، به جز بندگان خالص خداوند. »

73) ر. ک: رساله لبّ اللباب، صفحات 51 - 42.

74) بحارالأنوار، ج 77، ص 291

75) تفسیر روح البیان، ج 6، ص 346، (ذیل آیه 36 از سوره نمل)

76) مصباح الشریعة، ص 22، باب 31

77) نهج البلاغه ترجمه فیض الاسلام، ص 1291، ح 431؛ آیه 23 سوره حدید.

78) ینابیع الحکمة، ج 3، ص 55، باب 80، ح 16

79) نهج البلاغه ترجمه فیض الاسلام، ص 180، خ 80

80) کافی، ج 2، ص 330، باب محاسبة العمل، ح 13

81) ینابیع الحکمه، ج 3، ص 56، ح 25

82) الحقایق، مرحوم فیض، ص 15

83) کافی، ج 2، ص 104، باب ذمّ الدنیا و الزهد فیها، ح 1

84) کافی، ج 2، ص 104، ح 2

85) همان، ح 3

86)

87) 1 و - کافی، ج 2، ص 105، ح 10

88) وسائل الشیعه، ج 16، ص 15، باب 62 از جهاد نفس، ح 14

89) نهج البلاغه، ترجمه فیض الإسلام، ص 1089، ضمن حکمت 3؛ غرر الحکم، ج 1، ص 10 ف 1 ح 185

90) بحارالأنوار، ج 78، ص 278

91) مستدرک الوسائل، ج 12، ص 51، باب 62 از جهاد نفس، ح 25

92) مفاتیح الجنان؛ المزار الکبیر، ص 573؛ مصباح الزائر، ص 446؛ تحفة الزائر، علامه مجلسی، ص 434

93) ر. ک: نهج البلاغه، ترجمه فیض الاسلام، ص 507، خ 159

94) شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید معتزلی، ج 1، ص 26

95) شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 2، ص 201 باب 34؛ بحارالأنوار، ج 41، ص 138؛ سفینة البحار، ج 3، ص 541 (واژه زهد)

96) بحارالأنوار، ج 70، ص 321، ضمن ح 38

97) تفصیل این مبحث همراه با روایات مربوطه در مباحث مختلف کتاب «فرهنگ اخلاق» آمده است.

98) سخنان شگفت انگیز آن امام زاهدان عليه‌السلام خصوصاً در نهج البلاغه حقیقتاً قابل تأمل است.

99) سوره اعراف، آیه 32

100) نهج البلاغه، ترجمه فیض الاسلام، ص 1150، ح 128

101) نهج البلاغه، ترجمه فیض الاسلام، ص 1170، ح 171

102) همان، ص 966 و 972 و 973

103) نهج البلاغه، ترجمه فیض الاسلام، ص 714، ضمن خ 215

104) نهج البلاغه، ترجمه فیض الاسلام، ص 970، نامه 45

105) سوره شعراء، آیه 89 «مگر کسی که با قلب سلیم به پیشگاه خدا آید».

106) کافی، ج 2، ص 13، باب اخلاص، ح 5

107) ر. ک: مجمع البحرین، واژه «ورع» و...

108) کافی، ج 2، ص 63، باب ورع، ح 8

109) بحارالأنوار، ج 70، ص 305، ح 25

110) تفسیرالقمی، ج 1، ص 200؛ بحارالأنوار، ج 70، ص 303، ح 15

111) عیون أخبار الرضا عليه‌السلام ، ج 1، ص 231، باب 28، ذیل ح 53؛ وسائل الشیعه، ج 10، ص 314، باب 18 از احکام شهر رمضان، ح 20

112) کافی، ج 2، ص 62، باب ورع، ح 3

113) وسائل الشیعه، ج 15، ص 234، باب 18 از جهاد نفس، ح 3

ر. ک: ینابیع الحکمة، ج 5، ص 228، باب 185 ح 34 و ص 224، ح 12

114) کافی، ج 2، ص 62، ح 5

115) کیمای محبت، ص 84

116) الکنی و الالقاب، ج 1، ص 313 (ص 319)

117) کافی، ج 2، ص 62، ح 2

118) مرآة العقول، ج 8، ص 59

119) مستدرک الوسائل، ج 11، ص 273، باب 21، ح 20

ر. ک: ینابیع الحکمه، ج 5، ص 229، ح 35

120) وسائل الشیعه، ج 15، ص 184، باب 4، ح 6

121) غرر الحکم، ج 1، ص 192، ف 8، ح 315. و در روایات زیادی نیز آمده است که طمع باعث از بین رفتن ورع می گردد.

122) سوره روم، آیه 10 «سرانجام کسانی که اعمال بد مرتکب شدند به جایی رسید که آیات خدا را تکذیب کردند و آن را به مسخره گرفتند. »

123) بحارالأنوار، ج 70، ص 308، ح 37

124) بحار، ج 84، ص 258؛ ینابیع الحکمه، ج 5، ص 228، ح 30

125) غرر الحکم، ج 2، ص 858، ف 86، ح 478

126) کافی، ج 2، ص 63، ح 10؛ و نظیر آن ح 15

127) همان، ص 65، باب اجتناب المحارم، ح 3

128) خصال، ج 1، ص 269، باب 5، ح 4؛ ینابیع الحکمة، ج 1، ص 160، باب ایمان، ف 3

129) سوره حجر، آیه 56

130) سوره رعد، آیه 21

131) برای تفصیل بیشتر به گفتار محقق طوسی در مرآة العقول (ج 8، ص 36) و راغب اصفهانی در مفردات مراجعه شود.

132) سوره فاطر، آیه 28

133) سوره زمر، آیه 9

134) نهج البلاغه، ترجمه فیض الاسلام، ص 1126، ح 87؛ نظیر آن کافی، ج 1، ص 28، باب صفت علماء، ح 3

135) کافی، ج 2، ص 55، باب خوف و رجاء، ح 2

136) کافی، ج 2، ص 55، ح 3

137) غرر الحکم، ج 1، ص 343، ف 21، ح 11

138) کافی، ج 2، ص 55، ح 1

139) گسترش رحمت پروردگار آنچنان فراگیر است که ذرّه ذرّه و کران تا کران عالم وجود را از فیض سرشار و فروغ تابناک خود پر ساخته است. در دعای شریف کمیل می خوانیم:

«اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِرَحْمَتکَ الَّتی وَسِعَت کُلَّ شَی ءٍ»

«بارالها! از تو درخواست می کنم به آن رحمت گسترده ات که همه موجودات را فرا گرفته است.

آری، تابش رحمت بی انتهای خداوند أرحم الراحمین خصوصاً در سرای جاویدان و روزگاران رستاخیز آنچنان گسترده است که پیامبر اکرم صلى‌الله‌عليه‌وآله می فرمایند:

«إِنَّ لِلَّهِ تعالی مِأَةَ رَحْمَةٍ أَنْزَلَ مِنْها رَحْمَةً واحِدَةً بَینَ الْجِنِ وَ الْإنْسِ وَ الطَّیرِ وَ الْبَهائِمِ وَ الْهَوامِ فَبِها یتعاطَفُونَ وَ بِها یتراحَمُونَ وَ أَخَّرَ تسْعاً وَ تسْعِینَ رَحْمَةً یرْحَمُ اللَّهُ بِها عِبادَهُ یوْمَ الْقِیامَةِ. »

«به راستی برای خداوند متعال صد رحمت است. یکی از آن ها را بین جنّ و انس، پرندگان، چهارپایان و حشرات نازل فرموده است که به وسیله آن به یکدیگر مهرورزی و ترحّم می کنند. و نود و نُه قسم آن را برای روز قیامت ذخیره نموده تا به بندگانش ترحم نماید. (حقایق مرحوم فیض، ص 325 و نظیر آن از امیر مؤمنان عليه‌السلام در بحارالأنوار، ج 8، ص 44)

و امام صادق عليه‌السلام فرموده اند:

«إِذا کانَ یوْمَ الْقِیامَةِ نَشَرَ اللَّهُ تبارَکَ وَ تعالی رَحْمَتهُ حَتی یطْمَعَ اِبْلِیسُ فِی رَحْمَتهِ»

«هر گاه روز رستاخیز فرا رسد خداوند متعال رحمت خویش را (آنچنان) گسترش دهد که حتی ابلیس به آن طمع ورزد. » (بحارالأنوار، ج 7، ص 287)

140) بحارالأنوار، ج 70، ص 394، ح 64

141) کافی، ج 2، ص 55، ح 5؛ و نظیر آن ح 6

142) نهج البلاغه، ترجمه فیض الاسلام، ص 505، خ 159

143) وسائل الشیعه، ج 15، ص 221، باب 14 از جهاد نفس، ح 9

144) بحارالأنوار، ج 70، ص 393، ضمن ح 64

145) ینابیع الحکمه، ج 2، ص 294، باب 58، ح 30؛ نظیر آن از امیرمؤمنان عليه‌السلام غرر الحکم، ج 1، ص 191، ف 8، ح 300

146) غررالحکم، ج 2، ص 504، ف 56، ح 14

147) کافی، ج 2، ص 55، ح 4

148) نهج الفصاحه، ص 382، ح 1803

149) بحارالأنوار، ج 78، ص 377

150) تفسیر صافی، ج 5، ص 107 (سوره الرحمن، آیه 7) ؛ عوالی اللئالی، ج 4، ص 103

ناگفته نماند: با توجّه به مفهوم عام عدالت، یک روایت ممکن است در حوزه های مختلف مورد استفاده قرار گیرد. بنا براین، به عنوان مثال اگر از عدالت، مصداق اخلاق آن منظور شود با استدلال به آن روایت برای عدالت در تکوین منافات ندارد.

151) بحارالأنوار، ج 78، ص 83

152) سوره نحل، آیه 90

153) مجمع البیان، ج 6، ص 381

154) نور الثقلین، ج 3، ص 78، ح 197

155) همان، ص 77، ح 192

156) تفسیر مجمع البیان، ج 6، ص 380

157) ر. ک: تفسیر بیضاوی، ج 1، ص 567 و تفیسر صافی، ج 4، ص 348

158) میزان الحکمة، ج 6، ص 79

159) غررالحکم، ج 1، ص 33، ف 1، ح 1020

160) غررالحکم، ج 1، ص 176، ف 8، ح 55

161) همان، ص 449، ف 42، ح 15

162) خصال، ج 1، ص 231، باب 4، ح 74؛ نهج البلاغه، ترجمه فیض الاسلام، ص 1100، ح 30

163) غررالحکم، ج 1، ص 121، ف 2، ح 183

164) بحارالأنوار، ج 75، ص 25، ح 1؛ ینابیع الحکمة، ج 5، ص 145

165) نهج البلاغه، ترجمه فیض الاسلام، ص 211، ضمن خ 86

166) کافی، ج 2، ص 118، باب انصاف و عدل، ح 17

167) غررالحکم، ج 1، ص 28، ف 1، ح 855

168) همان، ج 2، ص 777، ف 82، ح 34

169) بحارالأنوار، ج 78، ص 165

170) کافی، ج 2، ص 116، ح 3؛ نظیر آن روایات فراوان است.

171) غررالحکم، ج 2، ص 758، ف 80، ح 24

172) کافی، ج 2، ص 46، باب مکارم، ح 2؛ در بعضی از روایات موارد دیگری از صفات از جمله؛ راست گویی و امانت داری نیز در زمره مکارم اخلاق شمرده شده است.

173) مفردات راغب

174) سوره ابراهیم، آیه 7

175) سوره نحل، آیه 78؛ و نظیر آن سوره مؤمنون، آیه 78

176) سوره سبأ، آیه 13

177) سوره ملک، آیه 23: «قَلِیلاً ما تشْکُرُونَ»، «کم سپاس گزاری می کنید».

178) سوره نمل، آیه 73: «وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یشْکُرُونَ»، «ولی بیشتر مردم شکرگزاری نمی کنند».

179) کافی، ج 2، ص 80، باب شکر، ح 27

180) ینابیع الحکمه، ج 3، ص 341، باب 103، ح 37

181) نهج البلاغه، ترجمه فیض الاسلام، ص 1194، ح 236

182) بحارالأنوار، ج 71، ص 42، ح 39؛ نظیر آن در کافی، ج 2، ص 78، ح 10 از امام صادق عليه‌السلام

183) سوره ابراهیم، قسمتی از آیه 7

184) نهج البلاغه، ترجمه فیض الاسلام، ص 1289، ح 427

185) عدة الداعی، ص 237؛ بحارالأنوار، ج 77، ص 42

186) عیون الاخبار، ج 2، ص 23، باب 31، ح 2؛ ینابیع الحکمه، ج 3، ص 337، ح 17

187) کافی، ج 2، ص 81، ح 30

188) وسائل الشیعه، ج 16، ص 309، باب 8 از فعل معروف، ح 1

189) بحارالأنوار، ج 74، ص 21 - 10، ح 2

190) سوره آل عمران، آیه 159

191) بحارالأنوار، ج 71، ص 393، ح 63؛ المحجّة البیضاء، ج 5، ص 89

192)

193) 2 و - الحقایق مرحوم فیض، ص 117

194) کافی، ج 2، ص 81، باب حسن خلق، ح 1

195) کافی، ج 2، ص 81، ح 2

196) همان، ص 82، ح 6

197) المحجّة البیضاء، ج 5، ص 93

198) ینابیع الحکمة، ج 2، ص 258، باب 54، ح 41؛ مجمع البیان، ج 10، ص 432

199) بحارالأنوار، ج 71، ص 393، ح 62

200) همان، ص 385، ح 29 و ص 393، ح 62

201) تحف العقول، ص 141، در قسمت اعتقادات از دوستی مولا علی عليه‌السلام چنین یاد شده: «عُنْوانُ صَحِیفَةِ الْمُؤْمِنِ حُبُّ عَلِی بْنِ اَبِی طالِبٍ». «سرلوحه نامه اعمال مؤمن محبّت علی بن ابی طالب عليه‌السلام است». (بحار، ج 27، ص 142)

در قسمت احکام و فرائض نیز نظیر آن در باره نماز آمده است.

202) خصال، ج 1، ص 145، باب 3، ح 172؛ بحارالأنوار، ج 71، ص 418

203) بحارالأنوار، ج 71، ص 385، ح 26

204) نهج البلاغه، ترجمه فیض الاسلام، ص 886، نامه 27

205) بحارالأنوار، ج 71، ص 394؛ و نظیر آن: کنز العمال، ج 3، ص 6، ح 5158

206) کافی، ج 2، ص 83، ح 15

207) بحارالأنوار، ج 16، ص 216، ح 5

208) سوره فتح، آیه 29

209) اَلْحِلْمُ: اَلْأَناةُ وَ التثَبُّت فِی الْاُمُورِ» نهایه ابن اثیر، ج 1، ص 434

210) جامع السعادات، ج 1، ص 295

211) ینابیع الحکمة، ج 2، ص 196، باب 47، ح 8

212) همان، ح 10

213) البته حلم از کظم غیظ اعم می باشد، زیرا حلم ضبط و خودداری نفس است از آنچه بر او وارد می شود گرچه غضب نکند، ولی کظم غیظ غالباً پس از خشم صورت می گیرد. از سوی دیگر حلم پیش از غضب و برای جلوگیری از آن است، لیکن کظم غیظ پس از وقوع غضب برای فرونشاندن آن می باشد. و بالاخره کظم غیظ غالباً تحلّم است که انسان به سختی خود را به بردباری وادار می سازد.

214) واژه حلیم پانزده مرتبه در قرآن تکرار شده که جز چهار مورد، همه در وصف ذات پروردگار متعال آمده است. از چهار مورد نیز دوبار در توصیف حضرت ابراهیم، یک بار در باره فرزندش و یک بار در مورد حضرت شعیب به کار رفته است.

215) سوره هود، آیه 75، و نظیر آن سوره توبه، آیه 114.

216) سوره فرقان، آیه 63

217) کافی، ج 2، ص 91، باب حلم، ح 1

218) کافی، ج 2، ص 92، ح 7

219)

220) 2 و - ینابیع الحکمة، ج 2، ص 197، ح 11

221) جامع السعادات، ج 1، ص 296؛ المحجة البیضاء، ج 5، ص 311

222) غرر الحکم، ج 2، ص 830، ف 86، ح 25

223) همان، ص 839، ح 196

224) همان، ص 840، ح 220

225) همان، ج 1، ص 52، ف 1، ح 1459

226) غرر الحکم، ج 1، ص 318، ف 17، ح 126

227) بحارالأنوار، ج 43، ص 69، ح 61

228) ینابیع الحکمة، ج 2، ص 197، ح 13

229) غرر الحکم، ج 2، ص 590، ف 72، ح 9

230) همان، ص 847، ف 86، ح 348

231) سفینة البحار، ج 4، ص 382، «اشتر»

232)

233) 2 و - کافی، ج 2، ص 91، ح 6

234) نهج البلاغه ترجمه فیض الاسلام، ص 1180، ح 198

235) غرر الحکم، ج 2، ص 611، ف 77، ح 17

236) همان، ص 639، ح 528

237) غرر الحکم، ج 1، ص 117، ف 2، ح 154

238) همان، ج 2، ص 832، ف 86، ح 68

239) منتهی الآمال، ج 1، ص 235

240) المحجة البیضاء، ج 5، ص 314

241) سوره شعراء، آیه 215؛ نظیر آن، سوره حجر، آیه 88

242) مستدرک الوسائل، ج 11، ص 296، باب 28، از جهاد نفس، ح 3

243) کافی، ج 2، ص 100، باب تواضع، ح 7

244) بحارالأنوار، ج 75، ص 119، ح 5

245) غرر الحکم، ج 1، ص 334، ف 18، ح 109

246) همان، ج 2، ص 657، ف 77، ح 813

247) ینابیع الحکمة، ج 5، ص 252، باب 187، ح 24

248) دار السلام مرحوم نوری، ج 2، ص 53

249) تحف العقول، ص 305

250) بحارالأنوار، ج 49، ص 101، ح 18

251) نهج البلاغه، ترجمه فیض الاسلام، ص 1104، ح 36

252) کافی، ج 1، ص 29، باب صفة العلماء، ح 6؛ وسائل الشیعه، ج 15، ص 276، باب 30 از جهاد نفس، ح 2

253) به کتاب گرانقدر «منیة المرید» عالم بزرگوار شهید ثانی مراجعه نمایید.

254) کافی، ج 2، ص 100، ح 6

255) نهج البلاغه، ترجمه فیض الاسلام، ص 1277، ح 398

256) المحجّه البیضاء، ج 6، ص 222؛ جامع السعادات، ج 1، ص 363

257) نهج البلاغه، ترجمه فیض الاسلام، ص 1187، ح 219

258) بحارالأنوار، ج 67، ص 72، و ج 100، ص 92

259) غرر الحکم، ج 1، ص 434، ف 29، ح 31

260) وسائل الشیعة، ج 21، ص 544، باب 22 از نفقات، ح 2

261) وسائل الشیعة، ج 21، ص 546، ح 7

262) ینابیع الحکمة، ج 3، ص 135، باب 86، ح 13

263) سفینة البحار، ج 2، ص 685، ماده «خلق».

264) سوره انسان، آیه 8: «خوراک خود را (در شدت نیاز) به پاس دوستی خدا به مسکین، یتیم و اسیر اطعام می دهند. »

265) ای زر و سیم! غیر مرا بفریبید».

266) بحار الأنوار، ج 41، ص 144؛ شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 1، ص 22

267) سوره حشر، آیه 9

268) بحارالأنوار، ج 41، ص 28 و 34؛ تفسیر مجمع البیان، ج 9، ص 260

این روایت را شیعه و سنی نقل کرده اند، گرچه برخی از نویسندگان سنی به خاطر فراگیری دل هایشان از بغض و تعصّب جریان را بدون ذکر نام حضرت علی و فاطمه عليهما‌السلام یادآور شده اند.

269)

270) 1 و - مستدرک الوسائل، ج 15، ص 285، باب 16 از نفقات، ح 11

271) غررالحکم، ج 1، ص 74، ف 1، ح 1844

272) بحار الأنوار، ج 43، ص 348 و...

273) درباره سخاوت عبداللَّه بن جعفر داستان های فراوانی نوشته اند که نقل آن ها به درازا می کشد. ر. ک: سحاب رحمت، ص 814 (چاپ پنجم) و...

274) ینابیع الحکمة، ج 3، ص 139، ح 38

275) بحار الأنوار، ج 13، ص 210، وسائل الشیعة، ج 9، ص 18، ح 6 و ج 21، ص 546، ح 8

276) ینابیع الحکمه، ج 3، ص 135، ح 15

277) سوره مائده، آیه 119

278) سوره توبه، آیه 119

279) نهج البلاغه، ترجمه فیض الاسلام، ص 208، ضمن خ 85؛ غرر الحکم، ج 1، ص 44، ف 1، ح 1293 و 1294

280) کافی، ج 2، ص 85، باب صدق، ح 1

281) مستدرک الوسائل، ج 8، ص 455، باب 91، ح 4

282) کافی، ج 2، ص 85، ح 2؛ نظیر آن: بحارالأنوار، ج 71، ص 9، از پیامبر اکرم صلى‌الله‌عليه‌وآله

283) همان، ح 5

284) امالی صدوق، ص 508، م 76، ح 5؛ وسائل الشیعة، ج 12، ص 163، باب 108 از عِشرة، ح 8

285) غررالحکم، ج 1، ص 102، ف 1، ح 2164

286) همان، ص 318، ف 17، ح 127

287) چه بسا افرادی که در گفتار از دروغ پرهیز می کنند لیکن در عمل مرتکب این خطای بزرگ می شوند. در مبحث دروغ با تفصیل به این مهم خواهیم پرداخت.

288) بحار الأنوار، ج 77، ص 91: «جلسات و نشست ها امانت است. »

289) سوره مؤمنون، آیه 8

290) اختصاص شیخ مفید، ص 225؛ ینابیع الحکمة، ج 1، ص 224، باب 8، ح 6

291) بحارالأنوار، ج 75، ص 116، ح 15

292) کافی، ج 2، ص 129، باب البر بالوالدین، ح 15

293) بحارالأنوار، ج 75، ص 114، ح 3

294) ینابیع الحکمة، ج 1، ص 224، ح 4.

295) بحارالأنوار، ج 47، ص 384، ح 107

296) مستدرک الوسائل، ج 14، ص 13، باب 3 از احکام ودیعه، ح 9؛ ینابیع الحکمة، ج 1، ص 228، ح 27

297) سوره اسراء، آیه 34

298) سوره انفال، آیه 55 و 56

299) سوره مؤمنون، آیه 8

300) خصال، ج 1، ص 222، باب 4، ح 50؛ ینابیع الحکمة، ج 5، ص 268، باب 189، ح 10

301) کافی، ج 5، ص 96؛ بحارالأنوار، ج 46 ص 146، ح 5

302) کودک فلسفی، ج 2، ص 20؛ به نقل از جوامع الحکایات، بخش اوّل، (چاپ دانشگاه) ص 71

303) معجم البلدان، ج 3، ص 290، ماده «سُهْریاج».

304) برای مطالعه برخی از روایات مربوط به لزوم پای بندی به عهد و پیمان ولو با کافر به مبحث امانت داری مراجعه نمایید.

305) بحارالأنوار، ج 75، ص 96، ح 20

306) مجمع البیان، ج 6، ص 383 (سوره نحل، آیه 94)

307) سوره صف، آیه 2 و 3

308) نهج البلاغه، ترجمه فیض الإسلام، ص 1031، ضمن نامه 53

309) با اینکه وفا به وعده مانند پای بندی به نذر واجب است، لیکن همچنان که مرحوم علامه مجلسی به آن اشاره کرده اند: ظاهراً کفّاره نداشتن تخلّف وعده - مثل سوگند دروغ - به جهت شدّت گناه آن است، چه آنکه کفّاره چنانکه با توبه همراه باشد آثار گناه و مخالفت را برطرف می سازد. ر. ک: مرآة العقول، ج 11، ص 22

310) کافی، ج 2، ص 270، باب خلف الوعد، ح 1

311) سوره مریم، آیه 54

312) کافی، ج 2، ص 86، باب الصدق و اداء الأمانة، ح 7

313) بحارالأنوار، ج 75، ص 95، ح 13؛ ینابیع الحکمة، ج 5، ص 268، ح 13

314) کافی، ج 2، ص 270، ح 2

315) کافی، ج 2، ص 221، باب اصول الکفر، ح 8؛ و نظیر آن: خصال، ج 1، ص 254، باب 4، ح 129؛ بحارالأنوار، ج 72، ص 205، ح 6

316) غررالحکم، ج 1، ص 38، ف 1، ح 1177

317) ر. ک: گناهان کبیره، ج 1، ص 340، طبع جامعه مدرسین.

318) کافی، ج 6، ص 49، وسائل الشیعه، ج 21، ص 483، باب 88 از احکام اولاد، ح 3 و نظیر آن ح 5

319) کافی، ج 2، ص 112، باب القناعة، ح 9. به این مضمون روایات زیادی وارد شده است.

320) ینابیع الحکمة، ج 4، ص 451، باب 158، ح 8؛ نهج البلاغة، ترجمه فیض الاسلام، ص 1113، ح 54 و ص 1303، ح 467

321) ینابیع الحکمة، ج 4، ص 451

322) همان، ص 453، ح 20

323) همان، ص 451، ح 9

324) نهج البلاغة، ترجمه فیض الاسلام، ص 1188، ح 220

325) سوره نحل، آیه 97، «او (مؤمن نیکوکار) را حیات طیب و زندگی پاکیزه می بخشیم. »

326) نهج البلاغة، ترجمه فیض الاسلام، ص 1188، ح 221

327) غرر الحکم، ج 1، ص 322، ف 17، ح 163

328) کافی، ج 2، ص 113، باب کفاف، ح 3

329) کافی، ج 2، ص 113، ح 4 همچنین ر. ک: ینابیع الحکمة، ج 4، ص 505، باب 163

330) نهج البلاغة، ترجمه فیض الاسلام، ص 1273، ح 390

331) غرر الحکم، ج 1، ص 434، ف 39، ح 31

332) نهج البلاغة، ترجمه فیض الإسلام، ص 1244، ح 326

333) جامع السعادات، ج 2، ص 110

334) کافی، ج 2، ص 112، باب قناعت، ح 7، به نقل از امام صادق عليه‌السلام .

335) کافی، ج 2، ص 119، باب الاستغناء عن الناس، ح 2

336) غرر الحکم، ج 1، ص 180، ف 8، ح 138

337) غرر الحکم، ج 1، ص 51، ف 1، ح 1435

338) همان، ص 59، ح 1584

339) غرر الحکم، ج 2، ص 711، ف 77، ح 1419

340) کافی، ج 2، ص 87، باب حیا، ح 5

341) همان، ح 4، از امام باقر یا امام صادق عليهما‌السلام

342) غرر الحکم، ج 2، ص 647، ح 645

343) غرر الحکم، ج 1، ص 16، ف 1، ح 395

344) بحارالأنوار، ج 3، ص 81، ضمن حدیث توحید مفضّل.

345) بحار الأنوار، ج 71، ص 334، ح 10؛ تحف العقول، ص 265

346) ینابیع الحکمة، ج 2، ص 225، باب 50، ح 35

347) ینابیع الحکمة، ج 2، ح 223، ح 24

348) کافی، ج 2، ص 87، ح 6

349) نهج البلاغة، ترجمه فیض الإسلام، ص 1123، ح 79

350) غرر الحکم، ج 1، ص 16، ف 1، ح 404

351) همان، ص 14، ح 328.

352) کافی، ج 2، ص 64، باب عفت، ح 1؛ و نظیر آن ح 7 و 8.

353) همان، ح 2؛ در ح 3 و نیز غرر الحکم، ج 1، ص 185، ف 8، ح 208 از امیر مؤمنان عليه‌السلام .

354) نهج البلاغة، ترجمه فیض الإسلام، ص 1303، ح 466.

355) غرر الحکم، ج 1، ص 348، ف 22، ح 35.

356) غرر الحکم، ج 2، ص 845، ف 86، ح 309.

357) همان، ج 1، ص 87، ف 1، ح 2012.

358) ر. ک: راه و رسم زندگی، ص 2، (ص 14) ف 1

359) تحف العقول، ص 71، ضمن خ وسیله.

360) غرر الحکم، ج 2، ص 498، ف 55، ح 13.

361) وسائل الشیعة، ج 20، ص 153، باب 77 از مقدمات نکاح، ح 2.

362) کافی، ج 2، ص 46، باب مکارم اخلاق، ح 2؛ نظیر آن: ح 3.

363) خصال، ج 1، ص 282، باب 5، ح 28؛ ینابیع الحکمة، ج 4، ص 306، باب 145، ح 2.

364) وسائل الشیعة، ج 20، ص 153، ح 3.

365) همان، ص 235، باب 132، ح 1.

366) همان، ح 2؛ ینابیع الحکمة، ج 4، ص 308، ح 11.

367) نهج البلاغة ترجمه فیض الإسلام، ص 939، ضمن نامه 31.

368) سوره تکاثر، آیه 7 - 5.

369) سوره واقعه، آیه 95.

370) غرر الحکم، ج 2، ص 603، ف 75، ح 1.

371) سوره بقره، آیه 260.

372) مصباح الشریعة، ص 59، باب 87.

373) کافی، ج 2، ص 43، باب فضل الایمان علی الاسلام، ح 5.

374) غرر الحکم، ج 1، ص 18، ف 1، ح 465.

375) همان، ص 30، ح 903.

376) همان، ص 19، ح 514.

377) کافی، ج 2، ص 47، باب فضل الیقین، ح 3.

378) همان، ص 43، باب فضل الایمان علی الاسلام، ح 1.

379) کافی، ج 2، ص 44، باب حقیقة الایمان، ح 2؛ در حدیث 3 نام این جوان حارثة بن مالک بن نعمان انصاری ذکر شده است. در روایت قاسم بن برید نیز از ابی بصیر نقل شده که وی همراه جعفر بن ابی طالب به شهادت رسیده و دهمین نفر از شهدا بود.

380) تحف العقول، ص 22.

381) همان، ص 200؛ نظیر آن، بحارالأنوار، ج 71، ص 152 از امام صادق عليه‌السلام .

382) نهج البلاغة، ترجمه فیض الإسلام، ص 494، ضمن خ 156.

383) بحارالأنوار، ج 70، ص 176، ذیل ح 33.

384) سوره حجر، آیه 99.

385) بحارالأنوار، ج 78، ص 326

386) سوره بقره، آیات 157 - 153

387) بحارالأنوار، ج 82، ص 152.

388) سوره آل عمران، آیه 200؛ همچنین ر. ک: به سوره های اعراف، آیه 126 و ابراهیم، آیه 5 و انفال، آیه 46 و رعد، آیه 22 و...

389) سوره احقاف، آیه 35.

390) بر اساس برخی آمار جمعیت مسلمانان جهان در سال 1382 شمسی بیش از یک میلیارد و ششصد و شصت میلیون نفر می باشد.

391) سوره عصر.

392) کافی، ج 2، ص 71، باب صبر، ح 2 و 5؛ به همین مضمون از حضرت علی عليه‌السلام در نهج البلاغه، ترجمه فیض الاسلام، ص 1123، ذیل ح 79.

393) کافی، ج 2، ص 73، ح 9.

394) بحارالأنوار، ج 82، ص 149.

395) خزینة الجواهر، ص 318.

396) کافی، ج 2، ص 75، ح 17.

397) کافی، ج 2، ص 76، ح 23

398) الکنی و الالقاب، ج 2، ص 13.

399) ینابیع الحکمة، ج 3، ص 436، باب 110، ح 22.

400) إمتاع الاسماع مقریزی، ج 14، ص 53

401) ر. ک: تاریخ ابن عساکر، ج 10، ص 44 و 442 و 444 و...

402) ر. ک: خزینة الجواهر، ص 500 و السیرة النبویة از ابن هشام، ج 1، ص 318

403) بحارالأنوار، ج 71، ص 85، ح 29؛ نظیر آن در کافی، ج 1، ص 25، باب صفة العلم، ح 4 از امام باقر عليه‌السلام .

404) بحارالأنوار، ج 71، ص 94، ح 50.

405) معراج السعاده، ص 626.

406) ینابیع الحکمة، ج 3، ص 436، ح 23؛ نظیر آن غرر الحکم، ج 1، ص 272، ف 10، ح 5 و 6.

407) بحارالأنوار، ج 77، ص 153، ح 99؛ تحف العقول، ص 40؛ مجمع البیان، ج 8، ص 323 (آیه 31 سوره لقمان) و...

408) سوره هود، آیه 81 «مگر صبح نزدیک نیست؟ »

409) کشکول شیخ بهائی، ج 2، ص 290؛ الجواهر السنیة، مرحوم شیخ حر عاملی، ص 161، ح 157 و صدر آن، ص 159، ح 152.

410) کافی، ج 2، ص 75، ح 15.

411) کافی، ج 2، ص 74، ح 14

412) برای مشروح بحث موانع کمال ر. ک: کتاب «فرهنگ اخلاق» مبحث محبّت دنیا و غیر آن.

413) ینابیع الحکمة، ج 2، ص 536، باب 74، ح 13؛ و نظیر آن کافی، ج 2، ص 47، باب فضل یقین، ذیل ح 2.

414) کافی، ج 2، ص 40، باب خصال مؤمن، ح 4؛ نظیر آن: ص 44، باب حقیقت ایمان، ح 1

415) همان، ص 51، باب الرضا بالقضاء، ح 11.

416) بحارالأنوار، ج 71، ص 138، ح 25

417) مصباح الشریعه، ص 61، باب 89.

418) بحارالأنوار، ج 71، ص 139، ح 28

419) جامع السعادات، ج 3، ص 205.

420) همان، ص 204.

421) غرر الحکم، ج 2، ص 699 باب 77، ح 1298؛ همچنین برای مطالعه روایات دیگر ر. ک: ینابیع الحکمة، ج 2، باب 74.

422) غرر الحکم، ج 1، ص 44، ف 1، ح 1302.

423) خصال، ج 1، ص 86، باب 3، ح 17؛ بحارالأنوار، ج 71، ص 141، ح 35.

424) مجموعه ورّام، ج 2، ص 436

425) امالی صدوق، ص 455، مجلس 69، ح 3.

426) توحید صدوق، ص 337، باب المشیه و الاراده، ح 4؛ بحارالأنوار، ج 71، ص 138، ح 24.

427) کافی، ج 2، ص 38، باب نسبة الاسلام، ح 1؛ نظیر آن: نهج البلاغه، ترجمه فیض الاسلام، ص 1144، ح 120.

428) در سوره نساء، آیه 65 و در روایات فراوانی از مؤمنان خواسته شده که نسبت به آن عزیزان درگاه اله خاضع و تسلیم باشند. ر. ک: کافی، ج 2، ص 321، باب تسلیم؛ ینابیع الحکمة، ج 3، ص 182 و...

429) بحارالأنوار، ج 2، ص 212، ح 112

430) بحارالأنوار، ج 71، ص 138، ح 23.

431) سوره آل عمران، آیات 122 و 160؛ مائده، آیه 11؛ توبه، آیه 51؛ مجادله، آیه 10؛ تغابن، آیه 13 و...

432) سوره آل عمران، آیه 159

433) سوره یوسف، آیه 42.

434) بحارالأنوار، ج 12، ص 301، ح 100

435) سوره نحل، آیه 99

436) خصال، ج 1، ص 285، باب 5، ح 37.

437) سوره طلاق، آیه 3.

438) کافی، ج 2، ص 53، باب تفویض، ح 3

439) ر. ک: کرامات الصالحین، ص 73؛ گنجینه دانشمندان، ج 6، ص 14.

440) بحارالأنوار، ج 71، ص 151، ح 51.

441) مستدرک الوسائل، ج 11، ص 220، باب 11، از جهاد نفس، ح 18؛ ینابیع الحکمة، ج 5، ص 325، باب 192، ح 25.

442) سوره انبیاء، آیه 69. «بر ابراهیم سرد و سلامت باش! »

443) ر. ک: بحارالأنوار، ج 12، ص 23 و 32؛ و ج 71، ص 155، ح 70.

444) شجره طوبی، ج 2، ص 279، مقدمه 55.

445) غرر الحکم، ج 1، ص 193، ف 8، ح 328.

446) همان، ج 2، ص 706، ف 77، ح 1366.

447) بحارالأنوار، ج 13، ص 130، ح 34.

448) در برخی روایات آمده است که قارون هفتاد مرتبه او را سوگند داد!

449) بحارالأنوار، ج 13، ص 257، ح 4.

450) ینابیع الحکمة، ج 5، ص 326، ح 27.

451) جامع السعادات، ج 3، ص 228

452) ر. ک: خزینة الجواهر، ص 701

453) سوره طلاق، آیه 3، «هر که بر خدا توکّل کند، خدا او را بس است»

454) کافی، ج 2، ص 53، ح 5.

455) ر. ک: جامع السعادات، ج 3، ص 223؛ معراج السعاده، ص 592.

456) سوره مؤمن (غافر) ، آیه 44 و 45

457) کافی، ج 2، ص 422، باب دعوات موجزات، ح 14.